Zirauki leku enblematikoa da Donejakue bidean. Mañeruibarreko mendebaldea menderatzen duen muino baten gainean kokatua, bere udalerrian zubi eta galtzada erromatar baten aztarnak daude, Andeloseko hiribilduko erromatarrek eraikitako sistema hidrauliko konplexuaren zati den presaz gain, egungo Mendigorrian dagoena. Hiriguneak Erdi Aroko egitura du, karrika estu eta aldapatsuekin, pasabide eta guzti. Azken urteotan, garrantzia hartzen joan da Mañeru ibarreko hiriburu historikoaren aurrean, eta Mañeruibarrarende facto buru bihurtu da.
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
Ciroquin (1035)
Cirauqui (1264)
Çirauqui (1315)
Çirauqui (1350)
Cirauqui (1366)
Cirauqui (1534)
Cirauqui (1802)
Zirauki (1925)
Zirauki (1974)
Zirauki (1995)
Etimologia
Zirauki zalantzazko esanahia duen izena da. Mikel Belaskok dioen bezala, Koldo Mitxelenak "ziraun" (anguis fragilis) hitzarekin lotu du izena, autore batzuek "sugegorri" hitzarekin erabiltzen dutena. Hala ere, Julio Caro Barojak "Ciroqui" jatorrizko hipotetiko bati buruz diptongazioa baino lehen egindako iruzkina ez da egokia.
Armarri kuartelatua: lehen eta laugarren hondo urdin batez eta aurrean bi ilargierdi artekatuz osatua dago; bigarren eta laugarren hondo gorri batez eta aurrean bi urrezko txeuroiz, urrezko hiru bihotzekin, haien artean. Punta, hondo zuri batez eta arkume batez osatuta dago.
»
Bandera
Ziraukiko banderak Ziraukiko armarria dauka hondo urdin baten gainean.
Ziraukiko klima mediterraneoa da oro har, nahiz eta udalerriaren iparraldean klima azpimediterranoaren ezaugarri batzuk ere badituen. Urteko batez besteko tenperaturak aldakorrak dira kokagunearen arabera, baina 12 eta 14 gradu artekoak izaten dira. Prezipitazioak 400 eta 500 mm ingurukoak izaten dira herrigunean, eta 800 mm edo gehiagokoak Ziraukiko mendiguneetan. Urteroko egun euritsuak 80 izaten dira batez beste.
Iparralde eta mendebaldean, klima azpimediterranoari dagozkion landare eta zuhaitz espezieak aurki daitezke. Jatorrizko landareditik 310 hektarea arte baino ez dira kontserbatzen. Herrigunetik gertu zegoen arte eta haritzez osatutako 145 hektareako basoa, 1940ko hamarkadan desagertu zen. Birlandaturiko pinuek 52 hektarea hartzen zituzten XX. mendearen amaieran.
Estazio meteorologikoa
Ziraukin ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Gares pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 347 metrora, Nafarroako Gobernuak1985ean jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]
ErromatarrenNafarroako egonaldiak eragin handia izan zuen Ziraukin, eta historialarien ustetan, gaur egungo San Roman baselizaren aurrekariak, erromatarren garaikoak izan daitezke. Galtzada eta zubi baten aztarnak kontserbatzen dira, biak jatorri erromatarrekoak eta Erdi Aroan aldatuak; zubiak jatorrizko trazadurari eusten dio eraikuntzaren behealdean. Toki horretatik dator, halaber, erromatarren garaiko ara botibo bat, Losa jainkosa baskoiari eskainitako inskripzio batekin.
Antso VII.a Azkarra nafar erregeak Egidio edo Gil jaunaren, Joan Bidaurre anaiaren, jaso zuen herri hau 1205ean, Genbe eta Argiñanoren truke, Gesalatz ibarrean, erregeak berarentzat eta bere ondorengoentzat eman ziona.
Herri honek Iratxeko eta Irantzuko monasterioek lursailak izan zituzten. 1272an, Joan Sanoitz Monteagudokoa jaunaren zerga edo kanona jaso zuen, Ekoien eta Ziraukin erositako jaraunspen guztia eta mendiaren erdia, Martin Enekoitz Subidakoaren semeena, jauregi eta heredamendu lau bat izan ezik, 50 kahitze gari eta 21 kahitze eta 2 ordio lapurretengatik.
1307an erregeak Ziraukiri agindu zion bere foruak eta ohiturak gordeko zizkiola. Filipe II.a Nafarroakoa erregeak Iruñeko katedralari eman zion 1320an elizaren patronatua. Herri honetako errotak erregeak eman zizkion Martin Semenoitz Beortegiri 1369an. Barnealdeko bideko Donejakuerako erromesak Iruñea-Lizarra ibilbidean igarotzen ziren herri horretatik. Herria igaro ondoren, erreka bat gainditu eta Urbe herri hustura jaisten ziren.
1511n Ziraukik 35 kahitze gari ordaintzen zituen petxako. Hiribildua, beraz, Leringo kondeen ondarea zen. 1634ko exekuzio batean, Kondestableari urtean 492 gari-lapurreta eta 184 garagar-lapurreta ordaintzen zizkiola jasotzen da, baita kuartelen gaineko zergagatik 34 200 mirari eta alkabala bakoitzeko 2160 mirari ere. Gainera, urtean 2310 mirari ordaindu behar zituen Anizko parrokiagatik.[10]
Aro Garaikidea
1811kourriaren amaieran, Iberiar Penintsulako gerrapean, Frantzisko Espotz Mina jaunaren gerrillarien dibisioa Ziraukira etorri zen, Zangozatik. Gerrilariek Aragoin preso hartutako preso frantses asko gidatzen zituzten, eta Gipuzkoarantz abiatzen ziren haiek ontziratzera. Espotz Minak, Abbé jenerala, 4000 infante eta 300 zaldiko zutabe batekin, Ziraukin harrapatzen edo Altsasun bidea ixten saiatzen ari zela jakinik, Gregorio Krutxaga jauna bidali zuen, denbora irabazteko asmoz, lehen bi batailoiekin frantziar zutabea igarotzea zailtzeko, eta berak, hirugarren eta laugarren batailoiekin, Bakaikurantz jarraitu zuen. Krutxagak, lehenik, Ziraukin geldiarazi zituen frantsesak, eta, ondoren, Iturgoien eta Errezurantz abiatu zen, non berriro geldiarazi baitzituen. 1811kourtarrilean,Espotz jaunak, Gregorio Krutxaga jaunaren agindupean, gerrillariak abiatu zituen infanteria-taldea Ziraukitik igaro zen, Zangozatik zetorrena eta Gesalatz ibarrerantz zihoana, non Espotz Minarekin eta partitzeko zalduneriarekin elkartu behar baitziren.
1839kouztailaren 23an, Lehen Karlistaldiaren azkenetan, Leonek zuzendutako liberalek Zirauki erasotu zuten, baina karlistek eutsi egin zioten. Liberalak datoz hondamendia suntsitzera, bidean aurkitzen duten guztia.
Zirauki hiribildu izan zen, Leringo konderrikoa, harik eta toki-administrazioaren erreforma liberala egin zen arte, XIX. mendearen lehen erdian. Ordura arte, Leringo kondea zen (1802anAlbako dukeari zegokion titulua) alkate nagusia izendatzen zuena, eta gazteena ere bai, baina hiribilduak proposatuta. Aipatutako administrazio-erreformarekin udal independente gisa geratu zen. 1850ean bi eskola zituen, bata mutikoena, 100 joaten ziren bertara, eta haien maisuak 2400 erreal eta ehun gari-lapurreta jasotzen zituen urtean; bestea, neskatoena, 99 joaten ziren eta ehun lapurreta eta 400 erreal besterik ez zituzten jasotzen. Bi irin-errota eta beste bi olio-errota zituen.
1855ekomaiatzaren 1ekodesamortizazioari buruzko legea betez, 1864an herri honetan saldu ziren Leorlatz, Burgario, Iturtxuria, Iturrandotz, Iguste, Ur bealdea, Dehesa, Mondabil, Gabiderio eta Kanpanandia korralizak; 1862an, San Roman kaleko 32. zenbakiko etxea eta ogi-labe egosi bat, Erdi kaleko 28. zenbakian.[11]
Bigarren Karlistaldian, karlistek 1873kouztailean bereganatu zuten Zirauki. Primo de Rivera jeneralaren bateria liberalek gogor bonbardatu zuten herria San Kristobal baselizatik, 1875ekootsailaren 11n eta hurrengo egunetan. Karlistek posizioa hartu zutenean, bertako jendeak errepresaliak egin zituen presoengan, eta errepresalia horiek Quesadako kontra-erasoaldian izan ziren handik gutxira.
XX. mendearen hasieran, udalerriak eusten zion Ospitale bat zuen, antzina-antzinatik zegoena, eta alkohol-fabrika bat.[12]
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 467 biztanle zituen Ziraukik.[13]
1842
1857
1860
1877
1887
1897
1900
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1981
1991
2001
2011
2021
1498
1710
1752
1366
1508
1376
1321
1202
1156
1137
1069
1059
959
635
534
470
456
506
488
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Ekonomia
Jarduera ekonomiko nagusia industria da, biztanleriaren %65ek egiten du lan horretan. Igeltsua ekoizten duen lantegia eta nekazaritzarekin zerikusia duten industria txikiak nagusi dira: ardogintza kooperatiba, barazkien kontserba lantegia, olio enpresa eta okela industria txikia. Biztanleriaren gainontzekoa nekazaritzan aritzen da.
Politika
Ziraukiko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Girgillaoko, Artazuko eta Mañeruko udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Julio Laita Zabalza da, Hautagaitza Asanbleario Independenteko hautagai gisa aurkeztu zena.
Ziraukiko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Julio Laita Zabalza da, Hautagaitza Asanbleario Independentea zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:[14]
Maria Angeles Rodriguez Bricio (Hautagaitza Asanbleario Independentea)
La Estellesa autobus konpainiak Aguilar Kodes eta Iruñea bitarteko autobus linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka Aguilar Kodesko norantzan eta lau zerbitzu kontrako norabidean. Linearen ibilbidea honakoa da:
Herriak Erdi Aroko trazadura du, eta muino baten hegalean multzo estu bat osatzen du, zeharkako kaleek zeharkatutako eraztun zentrokidetan antolatuta, Erdi Aroan zirkularki lotzen zuten harresi-lerrotik abiatuta. Harlanduxkako eta adreiluzko eraikuntzak dira nagusi, garai askotako hargintzako markoak dituztenak, baina itxura uniformea dutenak.
Kultura
Euskara
Done Erroman edo San Roman elizan, Losae eusko-akitanierazko izena duen jainkoari eskainitako aldarea aurkitu zen. Han jarraitzen du gaur egun[19].
Ziraukik Gurutzearen egunaren inguruan ospatzen ditu jaiak irailaren 14a, meza, bigantxak eta mozorro lehiaketa izaten dira. "Jai txikiak" bertzalde maiatzaren 1ean ospatzen dira, San Kristobalgo erromeriarekin batera. Santuaren irudia izen bereko parrokiatik atera eta herriko baselizaraino joaten dira ziraukiarrak.
Anizko Andre Mariaren baselizarako erromeria abuztuaren 15ean izaten da eta San Romanen omenezko jaiak azaroaren 18aren inguruan. Ospakizuneko ekitaldi nagusia meza ostean izaten da, parrokiatik gaztainak jaurtitzen direlarik. Egunaren amaieran, sua pizten da. Gaztaina jaurtiketa eta suaren piztea, egun batzuk beranduago errepikatzen da, zehazki azaroaren 25ean, Santa Katalinaren omenezko jaietan.
Lizarrako merindadeko herri askok bezala, Ziraukik San Isidro eguna ospatzen du, nekazarien patroia. Egun horretan 30 minutu irauten duen prozesioa antolatzen da, parrokiatik Ziraukiko zelaietara. Bertan herriko abadeak, zelaiak bedeinkatu ostean, herrigunera itzultzen dira ziraukiarrak. Horrez gain, San Blas eta San Gregorio. Inauterietan, herritarrak kalera irten eta Santa Agataren omenezko euskal abestiak kantatzen dituzte.
↑Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
.svg)
