Irurtzun

Irurtzun
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Irurtzun udalerriaren urrutiko ikuspegia. Atzealdean, Bi Haizpeko igarolekua ageri da.
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Iruñea
Eskualdea	Sakana
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Irurtzun
Alkatea	Aitor Larraza Carrera (EH Bildu)
Posta kodea	31860
INE kodea	31904
Herritarra	irurtzundar
Geografia
Koordenatuak	42°55′06″N 1°49′43″W
Azalera	3,5 km²
Garaiera	484 metro
Distantzia	20 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	2.316 (2023:  17)
1.080 (%46,6) (2019)  (%49,8) 1.153
Dentsitatea	66,17 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 33,87
Ugalkortasuna[1]	‰ 57,3
Ekonomia
Jarduera[1]	% 81,19 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 12,86 (2013)
Euskara
Euskaldunak[2][3]	% 27,10 (2018: %5,78)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.irurtzun.eus

Irurtzun^[4] ([iɾuɾts̻un]) Nafarroa Garaiko iparraldeko udalerri bat da, Iruñeko merindadean dagoena, Iruñetik 20 kilometro ipar-mendebaldera. 2014. urtean 2.223 biztanle zituen.

Geografia

Inguru naturala eta kokapena

Irurtzun Sakana ibarrean eta Arakil eta Larraun ibaiak lotzen diren lekuan dago. Duen lekua estrategikoa da, bertatik mendebaldera, Sakanara eta Gasteiza joan daitekeelako, eta Gipuzkoara jaisteko dagoen bide bakarraren hasiera delako, Bi Haizpeak igarolekutik Leitzarana.

Klima eta landaredia

Irurtzunek klima mediterraneoaren eta atlantikoaren arteko trantsizioko klima dauka. Urteko batez besteko prezipitazioak 1.200 eta 1.400 mm artekoak dira, eta urtean gutxi gorabehera 140 egun euritsu ditu. Batez besteko tenperatura 12 gradukoa da, eta aldaketa termikoa txikia da urte osoan zehar. Udalerriaren iparraldean dauden Bi Haizpe mendiek, baldintzatu egiten dute Irurtzungo klima, prezipitazio urriagoak eta uda garaian hilabete lehor bat eraginda.

Trantsizio klima denez, zuhaitz espezie ugari hazten dira herriaren inguruan, haritza, zumea eta pagoa, batez ere Erga mendian. Larraun ibaiaren ertzetan, hurritza, sahatsa, zumea, eta haltza hazten dira.

Estazio meteorologikoa

Irurtzunen, itsasoaren mailatik 447 metrora, Nafarroako gobernuak 1975ean jarritako estazio meteorologikoa dago.^[5]

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

Herriak duen kokapen estrategikoa dela eta, historian zehar gerrate eta borroka ugari izan dira Irurtzunen.Erdi Aroan Aizita izeneko gaztelu bat izan zen Biaizpak haitzetako lekuren batean, gaztelu hori 1415. urtean suntsitu zen, inguruko bizilagunak beste norabait bizitzera joan zirela. 1512. urtean "Irurtzungo gudua" delakoa izan zen Oskiako pasabidean: Gaztela erreinuko inbaditzaileek, Albako dukea buru zutela, Nafarroako erresuma defendatzen zuen armada garaitu zuten.

XVIII. mendearen amaierarako, Konbentzio Gerra hastean, Frantziako armadak herria menderatu eta bertako ganadua eta nekazariek hazitako produktuak bere hartu zituen. Horrekin batera, herriko hainbat biztanle hil zituen Tifus izurrite bat zabaldu zen Irurtzunen.

1914ko urtarrilaren 1ean Iruña eta Donostia arteko burdinbidea zabaldu zen. 1929. urtean trenbidearen gainbehera hasi zen, eta 1953ko uholdeen ostean, trenbidearen zati batzuk kendu zituzten.

Haren kokapen estrategikoa dela eta, A-10 eta AP-15 autobideek bat egiten dute Irurtzunen. Kokapen horrek eragin zuen XX. mende osoan zehar herriak bizi izandako garapen industrial handia ere, Sakanako beste hainbat herritan gertatu bezala.

Haren udalerri-historiari dagokionez, 1857ko errolda egin baino lehen Arakil udalerriaren osaeran parte hartu zuen, beste hainbat herrirekin batera. Aldiz, 1991n berriro eskuratu zuen udalerri-izaera, haraneko herrien artean duen hazkunde handiagoari eta berezko ezaugarriei hobeto erantzuteko.

Ekonomia

Industria (aluminioa), zerbitzuak eta basogintza. Errepide eta trenbide-gune garrantzitsua da.

Demografia

1996ra arte Irurtzun Arakil udalerriaren menpeko kontzejua izan zen.

Irurtzungo biztanleria

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 348 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren % 15,82 (Nafarroako batezbestekoaren gainetik).

Politika

Irurtzungo udaletxea.

Udal hauteskundeak

Irurtzungo alkatea Juan Jose Iriarte Vitoria da 2007ko udal hauteskundeez geroztik. Urte horretan Iriarte buru zen Nafarroa Bairen zerrendak bost zinegotzi lortu zituen, gehiengo osoa udalean.

Irurtzungo Udala 2007

Alderdia	Botoak	Zinegotziak
Nafarroa Bai	588	6
UPN	281	3
EAE / ANV	235	2

Baliogabeko botoak 15 izan ziren , zuri emandako botoak 42 eta abstentzioa %26,66koa.

2011n ere Iriartek irabazi zuen alkate kargua, 7 zinegotzi atera zituen NaBai 2011ren izenean.

Irurtzungo Udala 2011

Alderdia	Botoak	Zinegotziak
NaBai 2011	548	7
Bildu	221	2
UPN	179	2
PP	66	0

Udaletxea

Udaletxea Foruen Plazan XX. mendean altxatutako eraikin modernoa da. Udala alkateak eta hamar zinegotzik osatzen dute.

• HELBIDEA: Foruen Plaza z/g

Alkateen zerrenda

1991n udalerria izatera pasatu zenetik hauexek izan dira Irurtzungo alkateak:

1995-1999		AEISM
1999-2003	Eduardo Murugarren	EH
2003-2007	Juana María Martínez Juansaras	UPN
2007-2011	Juan José Iriarte Vitoria	Nafarroa Bai
2011-2015	Juan José Iriarte Vitoria	NaBai 2011
2015-	Aitor Larraza Carrera	EH Bildu

Azpiegitura eta garraioak

La Muguiroarra autobus konpainiak Irurtzun Iruñearekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Aldatz - Lekunberri - Irurtzun - Berriobeiti - Iruñea

La Burundesa autobus konpainiaren Sakanako herriak lotzen dituen Gasteiz-Iruñea lineak geltokia dauka herrian. Guztira hiru zerbitzu izaten dira norabide bakoitzean. Linearen ibilbidea honakoa da:

• Gasteiz - Ilarratza - Argomaiz - Agurain - Munain - San Roman - Ibarguren - Andoin - Olatzagutia - Ziordia - Altsasu - Urdiain - Iturmendi - Bakaiku - Etxarri Aranatz - Arbizu - Lakuntza - Arruazu - Uharte Arakil - Irañeta - Ihabar - Hiriberri - Etxarren - Irurtzun - Eritze - Saratsa - Añezkar - Berriobeiti eta Iruñea

Leizaran Mariezcurrena autobus konpainiaren Doneztebe eta Iruñea bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Autobus lineak, honako ibilbidea egiten du:

• Doneztebe - Elgorriaga - Ituren - Saldias - Eratsun - Ezkurra - Areso - Leitza - Lekunberri - Larraun - Irurtzun - Berriobeiti eta Iruñea

Kultura

Jaiak eta ospakizunak

Irurtzungo jaiak uztaileko azken aurreko asteburuan ospatzen dira, eta sei egun irauten dute. Bestalde, azaroaren 11n herriko patroi den San Martinen omenezko jaia antolatzen da. Agate deuna ere ospatzen da otsailaren 4an.

Ondasun nabarmenak

Erga mendiko baseliza Zarrantzetik ikusita

• Erga mendiko baseliza: Erga mendiaren tontorrean dagoen baseliza da, Aginaga eta Aizkorbeko mugan. Urteetako utzikeriak nahiko kalteturik utzi zuen eliza, dena den, herriko biztanleen ekimen bat dela medio, 1970eko hamarkadan baseliza berritzeari ekin zitzaion.
• San Martin eliza: Ansoleaga arkitektoak XIX: mendearen azken hamarkadan diseinaturiko eliza da. 1935. urtean Ergako Trinitatetik ekarritako ama-birjin gotiko bat jarri zuten elizaren barruan,eta urte hartan bertan zaharberritu zuten irudia.

• 
  San Martin eliza.
• 
  San Martin eliza zaharra, gaur egun Kultur Etxea dago bertan.

Irurtzundar ezagunak

• Jorge Nagore (1971-), pilotaria.
• Txomin Nagore (1974-), futbolaria.
• Nerea Balda (1975-), idazlea.
• Ismael Chafee (1978-), pilotaria.

Erreferentziak

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
3. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
5. Nafarroako Meteorologi Agentziaren webgunea.

Ikus, gainera

• Nafarroako udalerrien zerrenda
• Sakana

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa

• Irurtzungo udalaren webgunea.
• (Gaztelaniaz) Irurtzuni buruzko informazioa Nafarroako gobernuaren webgunean.
• San Migel kalearen ikuspegia Google Street View-n.
• "Herri txiki, infernu handi" saioan (ETB1).

• Datuak: Q674117
• Multimedia: Irurtzun / Q674117
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Irurtzun