Zare[4][a]Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Zangozerria eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 46,9 kilometrora. Altuera 390 eta 737 metro artekoa da, eta 12,67 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 130 biztanle zituen.
Oibar ibarraren erdian dago Zare, eta, inguruko beste hainbat herriren antzera, muino baten inguruan, baina kasu honetan ez dago horren gainean gaztelurik dagoenik jakiterik, nahiz eta kontrakoa aurreikus daitekeen. Bizkaia ibarreko sarreran, Oibar ibarreko bigarren herri populatuena da, Oibar ibarburuaren ondoren. Bere arkitektura, Mendialdea Behereko gainerako herrien antzera, Nafarroako eremu iparraldegorako etxe tipikoen artean txandakatzean datza, horma zuriekin eta harrizko erliebeekin, eta herrialdearen erdialdeko zonaldeen antzekoagoekin, erabat pilatutako harriekin eginak.
Bertako biztanleak zaretarrak edo zarekoak dira.
Izena
Zare beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
Sada (1112)
Çare (1127)
Sada (1141)
Sada (1268)
Care (1349)
Sada (1366)
Sada (1534)
Sada (1677)
Sada (1829)
Sada de Sangüesa (1911)
Sare (1935)
Zare (1961)
Zare (1974)
Etimologia
Zare (euskara) edo Sada (erromantzez) izenaren etimologia ezezaguna da. Patxi Salaberrik, Zaraitzun gordetako Zareeuskal izen tradizionalean oinarrituz, izena LapurdikoSara herriarekin lotzen du, baina ez du toponimorako etimologia egokirik aurkitzen. Hori bai, J. Gifforden teoria jasotzen du. Teoria horren arabera, izenaren jatorria ahots latindarsaturo hitzaren plurala izango litzateke, IruñerrikoSadar ibaia eta GaliziakoSada bezalaxe. Argi dago teoria honek aukera gutxi dituela egokia izateko. Esan bezala, badago Sada bat Galizian, ziur aski kasu honekin zerikusirik ez duena.
Hondo gorri batez eta aurrean urrezko eta almenadun hiru-dorredun gaztelu batez osatuta dago, erdiko dorrea alboetakoak baino altuagoa da, ate eta leiho urdinekin. Erdiko dorrearen bi aldeetan urrezko palmondo bat dago, eta atearen gainean beste bi daude, gurutzatutak.
»
Bandera
Zareko banderak Zareko armarria dauka hondo gorri baten gainean.
Zareko klima mediterraneo motakoa da, nahiz eta iparraldean klima kontinentalaren ezaugarriak izan. Iparraldeko gune menditsuenetan prezipitazioak ugariagoak dira, urtero 800mm inguru, baina zenbat eta hegoalderago urriagoak, herrigunean, esaterako, 500mm euri baino ez dira jausten urtero. Batez besteko tenperatura 12 eta 13 gradu artekoa da eta urteroko egun euritsuak 80 eta 100 bitartekoak.
Zareko basoak asko gutxitu dira denboraz, gaur egun, jatorrizko haritzen eta arteen hedadura 223 hektareakoa baino ez dela. Arteei eta haritzei XIX. mendetik birlandatutako pinu lariziar austriarrak batu arren, basoak herriko azaleraren %7,1 baino ez ziren XX. mendearen amaieran.
Estazio meteorologikoa
Zaren ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Oibar pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 556 metrora, Nafarroako Gobernuak1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]
Erdi Aroan Zare, inguruko herriekin batera, mairuen inbasioez babesteko gotorleku sare baten partaide izan zen.1076. urtean Leireko Erraimun abadeak, Fontanellako jauregiaren dohaintza jaso zuen. 1084tik aurrera, aldi labur batez, Zare Aragoiko erresumaren zati izan zen. Zareko familiarik antzinakoena Aznarez familia da. Familia honek 1236anXabierko gaztelua jaso zuen Tibalt I.a erregearen eskutik. Juana Aznarez de Sada, Maria Azpilikuetaren ama eta Frantzisko Xabierkoaren amona, leinu honetakoa zen.
1537an zarekoek uko egin zioten "alardea" egiteari edo borroka zezaketen guztiak elkartzeari. Luis V.a Beaumontekoa Leringo laugarren kondeak eman zien agindua, zeinaren menpekoak baitziren, baina Zareko biztanleek argudiatzen zuten ez zeukala nahikoa autoritaterik "alardea" antolatzeko, erregeordeak agintzen zuenean bakarrik.[10]
Aro Garaikidea
1846an, Zare Oibar ibarraren zati batetik banandu zen, eta udalerri gisa erabat bananduta geratu zen; gainera, zuzenbide erkidearen mende jarri zen, 1837an jurisdikzio-jaurerriak behin betiko ezabatu baitziren.
1847an eskola bat zuen, urtean 2000 errealez hornitua; parrokoa auzokoa zen, eta bi onuradunak -elizak ere bazituenak- berriki Martzillako monasterioko abadeak edo erregeak kargua utzi zuen arte izan ziren, hutsik zegoen hilabetearen arabera; Aragoi ibaiaren gainean errota bat zegoen.
Herriko ospitalea XVII. mendearen amaieran ere bazegoen. Erregulartasunez funtzionatu zuen XIX. mendearen hasiera arte. Batzarra herriko parroko, onuradun eta erregidoreek osatzen zuten, baita bi kabildoek ere, elizakoak eta sekularrak. Etxezain bat eta abegitsu bat zeuden, zentroa zaintzen. Etxez etxe auzokoen artean bildutako limosnetatik zetozen sarrerak.
1920ko hamarkadan bi eskola eta ospitale zeuden. Zarek Sada ofizialki 1908ra arte deitu zen, Geografia Elkartearen erabakiz Sada de Sangüesa ("Zare Zangoza") izena hartu baitzuen, zalantzarik gabe, beste toponimo berdinetatik bereizteko, GaliziakoSada nagusiki.
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 130 biztanle zituen Zarek.[11]
1842
1857
1860
1877
1887
1897
1900
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1981
1991
2001
2011
2021
621
569
618
727
798
810
805
791
790
693
616
556
548
425
336
280
224
187
136
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Ekonomia
Herritarren %65a nekazaritza edo honekin harremana duten ihardueratan aritzen da. Ardogintza eta labore-ekoizpena bereziki garrantzitsuak dira. Lursail handiak eta ortu txikiak badaude ere, orokorrean lurraren jabetza nahiko banaturik dago.
1939an sortutako Zareko upategiak (Bodega San Francisco Javier SC) Palacio de Sada izeneko ardoak ekoizten ditu[12].
Politika
Zareko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Eslabako eta Lergako Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Jesus Maria Lekunberri Genbe da, Zareko Talde Independentea zerrendako hautagai gisa aurkeztu zena.
Zareko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Jesus Maria Lekunberri Genbe da, Zareko Talde Independentekoa. Zinegotziak 4 daude:[13]
Alfredo Baztan Blasco (Zareko Talde Independentea)
Luis Carlos Urrizelki Elduaien (Zareko Talde Independentea)
Miguel Irigoien Mancho (Zareko Talde Independentea)
Victor Manuel Iriarte Anaut (Zareko Talde Independentea)
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zare atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[19]
↑Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.