Izena ematen dion mendiaren inguruan eraikita, herri izugarri hau Orbaibarreko sarreran dago, hegoaldetik, eta Nafarroa menditsuaren hasieran. Bere karrika aldapatsuek eta orografia konplexuak herri berezia egiten dute, 500 metrotan 120 metrotik gorako desnibelari aurre egin behar baitio. Uxuerekin eta Galipentzurekin batera, Puiu izan zen Nafarroako Erresumako defentsa lerro nagusia musulmanen aurrean, nahiz eta bere garrantzia bertan behera geratu zen Erresumako mugak hegoalderantz egin zuenean.
Bertako biztanleak puiuarrak dira.
Izena
Puiu toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
Puiu Orbaibarrean dagoen herri bat da. IruñetikZaragozarako errepide nagusiaren (N-121) gaineko aldapatsua da, lehenengotik 29 kilometrora dago eta itsas mailatik 526 metrora. Udalerria Zidakos ibaiaren parean dago, iparraldetik hegoaldera zabaltzen den haranean. Orkamendi, Peñardin eta Solanoa muinoak nabarmentzen dira.
Puiuko klima mediterraneo-kontinentala da, ez Nafarroako hegoaldekoa bezain nabarmena, baina bai Iruñerrikoa baino lehorragoa. Neguak euritsuak eta hotzak izaten dira, eta iparreko "zierzo" haize hotzak maiz jotzen du. Udak, berriz, lehorrak eta beroak izaten dira. Urteko batez besteko tenperatura 13 °C inguru da, eta urteko batez besteko prezipitazioak 500–600 mm inguru.
Klima mediterraneoari dagokion landaredia du herriak; zuhaitzetan, haritzak eta arte-basoak nabarmentzen dira.
Estazio meteorologikoa
Puiun ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Tafalla pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 430 metrora, Nafarroako Gobernuak1992n jarritako estazio meteorologikoa dago.[8]
Aurkitutako aztarnen arabera, Puiuko lehen bizilagunak historiaurrekoak dira. Izan ere, San Kriz edo San Kiriko baselizaren inguruan, kristo aurreko lehen milurtekoan Puiun bizi izandako biztanle haien arrasto ugari aurkitu dira.
Antzinako jaurerri-jaurerria, zeinaren urteko petxa Tafallako 400 kahitze gari eta garagarrekin batera kitatzen baitzen, Tibalt II.a Nafarroakoak1264an kontzejuari kasualitatezko hilketak eman zizkionean eta bere petxeroak koroaren ondaretik inoiz besterenduko ez zirela xedatu zuenean. Karlos Bianako Printzeak hiribildua Maria Armendaritzekoari bahituran eman zion 1453an, eta gero, 1457an, biziarteko tituluz, eman egin zion, jurisdikzio baxu eta ertainarekin eta bere bularrarekin, garai hartan 46 kahitze gari inportatzen zuena. Herritarrek Iruñeko kabildoaren ganberako arkitanoaren aldeko Jasokundeko Andre Mariaren elizako patronatuari uko egin zioten 1310ean eta 1322an.[10]
Puiu Irigoien izeneko gunean ezarri zen hasiera batean, baina gerora biztanleak gaur egungo Puiu dagoen muinora joan ziren, erasoei aurre egiteko segurtasun handiagoa ematen zuelako. Gotorlekua muinoaren gainean eraiki zen. Herria handituz joan zen heinean, auzo berriak eraiki ziren: Iriarte eta Iribarren. XVIII. mendearen amaieran herriko elizak bikarioa eta zazpi onuradun zituen, baina onuradunak ez ziren herritarrak. Bikarioaren aukeraketa Iruñeko katedralak egiten zuen. 1847an, herriak independentzia eskuratu eta udalerri bihurtzean, bi onuradun baino ez ziren geratu elizan.
Iberiar Penintsulako gerrapean, 1809kourriaren lehen egunetan, Frantzisko Xabier Minak zuzendutako gerrilarien partida bat segada batean sartu zen Puiutik gertu. Berrogeita hamar gizonek osatutako posta frantziar bat pasa zen, eta gerrilariak haien gainera erori ziren, hogei baja eragin eta gainerakoei ihes eginaraziz, Tafalla ingururaino jazarriak izan zirelarik. 1811koekainean, Frantziako zutabe bat, laurehun soldaduz eta hiru kanoiz osatua, Puiu ingururaino iritsi zen, Frantzisko Espotz Minaren gerrilarien partitzeko bi batailoiren eta zaldieriaren aurka erretiratuz. Baina Puiutik hurbil, Harispe eta Caffarelliren aginteko bi zutabe frantziar bikain agertu ziren gerrillarien fronte eta atzeguardiatik, bat lauzpabost mila gizonez eta bestea hiru mila oinezko eta laurehun zaldizkoz osatua. Gerrariak, etsaiez inguraturik, estutasun handian joan ziren, lehen batailoia Frantziako zalditeriaren artean sartu eta basoetan babestearen alde eginez, laurogei preso galduz. Bigarren batailoia Soltxagara erretiratu zen, zutabe frantziarren artean zeharkatuz, eta hamalau hildako eta berrogeita hamar zauritu izan zituen, tartean bi ofizial. 1812kourriaren 11an, Abbé jeneralaren zutabeak ale-konboi handi bat zeraman TafallatikIruñera, eta Tafallatik goizeko seietan atera zen. Baina bidean Frantzisko Espotzen gerrilarien dibisioak eraso egin zion. Borroka Puiu eta Tebas artean gertatu zen, gerrilariek tarte horretan frantziarrei jazarriz eta baja ugari emanez. Frantziarrak ezin izan ziren Iruñera iritsi gaueko hamaikak arte, alearen zati handi bat bidean utzita, izan zituzten zauritu ugariei gurdietan ostatu emateko. 1813kourtarrilaren 28an, Abbé jenerala, lau mila oinezko, berrehun zaldi eta lau kanoiren buru, Tafallatik irten zen Iruñerako bidean. Espotz Mina zain zituen bere dibisioko 2., 4. eta 5. batailoiekin eta Puiu eta Mendibil herrien arteko zalditeriarekin, eta azken herri horretako zubia moztarazi zuen. Borroka Barasoain inguruan hasi zen eta etenik gabe iraun zuen goizeko bederatzietatik arratsaldeko ordu bata arte. Ordu hartan, Espotzek jakin zuenez, lehen batailoia abiada bizian zihoan laguntzera, borroka bertan behera uztea erabaki zuen, bere gizonei atseden emateko. Beste horrenbeste egin zuten frantziarrek ere. Arratsaldeko ordu bietan lehen batailoia agertu zen Barasoainen atzean eta borrokari ekin zitzaion berriro, gauera arte iraun zuena. Orduan frantziarrak, ilunpetan babesturik, Mendibilera iritsi ahal izan ziren, eta nekez konpondu ahal izan zuten zubia, eta, ondoren, basakeria handiz sartu ziren herrian. Mendibil Abbetik Iruñean babestu zen, hildako ugari utzi zituen zelaian eta zauritu ugari eragin zituen; gerrilariek, berriz, behe mailako bajak jasan zituzten.[11]
Puiu Orbaibarren parte izan zen, udal gisa unitate administratibo horrek iraun zuen bitartean, XIX. mendearen lehen erdira arte. Hala ere, 1835-1845eko udal-erreformekin udalerri gisa erabat bananduta geratu zen.
XIX. mendearen erdialden, herriak gari eskola, Zidakos ibaiaren ondoan eraikitako errota eta inguruko herriekin batzen zuten bideak zeuzkan.
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 346 biztanle zituen Puiuk.[12]
1842
1857
1860
1877
1887
1897
1900
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1981
1991
2001
2011
2021
400
658
660
651
672
672
675
667
726
720
670
655
603
435
367
332
316
353
345
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Ekonomia
Nekazaritza eta abeltzaintza sektorean udalerriko biztanleria aktiboaren % 60 inguruk egiten ditu lanak, nahiz eta biztanleria landunaren % 17k bakarrik egiten duen zeregin nagusia. Zerealek, lekadunek eta bazkek, mahatsondoak, olibondoak, almendrondoak eta zainzuriek betetzen dituzte lehorrekoak. Beti zerealak eta mahatsondoak izan ziren garrantzitsuenak, baina filoxeraren aurretik lehorreko lurrak mahastiak baino bi aldiz gehiago egiten zuen, gero bai: 1014 eta 104 Ha 1920an, 1076 eta 205 1950ean, 1052 eta 268 1970ean eta 1075 eta 168 Ha 1983an. Ureztaketan, Zidakosek ongarritua eta 20 ha inguru hartzen dituena, barazkiak, patata eta fruta-arbolak nabarmentzen dira. Landa-mekanizazioaren ondorioz, azkar eta nabarmen murriztu da laborantzako abelburuen kopurua: horrela, 1935ean, 2 behi-azienda, 52 zaldizko, 53 mandar-abelburu eta 67 asto-buru zeuden, eta 1982an, bat ere ez, 5, 6 eta 11, hurrenez hurren. Gainerako azienda-moten artean, honako hauek nabarmentzen dira: artilea, iraganean baino garrantzi gutxiagokoa, txerri-azienda, eta, batez ere, hegaztiak.
1921ekoabenduaren 23an Nekazaritza Kooperatiba-Landa Kutxa sortu zen, 1927koabenduaren 10eanUnión de Labradores sozietatea, 1940kootsailaren 19anSantiago Upeltegi Kooperatiboa eta 1951koekainaren 21ean izen bereko Trujal Kooperatiboa. Herri-lurrak ia 744 Ha hartzen ditu (udalerriko erroldatutako azaleraren % 36), eta larreen % 85, labore-lurraren % 17 eta baso-lurraren % 80 hartzen ditu. Bigarren sektorean 46 langile dituzten 7 establezimendu daude, uraren banaketan, lur egosien fabrikazioan, ardogintzako upeltegi kooperatiboan eta zurgintzako eta altzarigintzako industriako bi establezimendutan. Eraikuntzaren arloak zortzi langile hartzen ditu bi jarduera-zentrotan.[13]
Politika
Puiuko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Garinoaingo, Oloritzeko, Orisoaingo eta Untzueko Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Maria Rosario Teresa Guillen Guillen da, Landerriko hautagai gisa aurkeztu zena.
1955ean eraikitako eraikuntza modernoa da. Alboetan harlandua duten hiru solairuko udaletxeak margoturik dauka fatxada. Gaur egungo kokagunearen aurretik, eskolen eraikin berean egon ziren udal bulegoak.
HELBIDEA: Herriko Plaza, 12
Egungo banaketa
Puiuko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Maria Rosario Teresa Guillen Guillen da, Landerri zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:
Autobus zerbitzuak lan egin dezan, 330 linea eskariaren araberako linea baita, bidaia aurreko eguneko 19:00ak baino lehen erreserbatu behar da.
Bertzalde, CondarenIruñea eta Lodosa bitarteko lineak geltokia du herrian. Eguneko zerbitzu bakarra izaten da noranzko bakoitzean.
Hirigintza
Herri honetako etxeak muino ("puiu") baten maldatik mailakatzen dira, enklabe bitxi bat osatuz. XVI. mendeko edo barroko garaiko eraikin ugari daude, harlanduxkako fatxadak erdi-puntuko atetzar zabaletan irekiak eta armarri itxurosoekin nobletuak.
Kultura
Euskara
XVI. mendearen amaieran (1587) lurralde euskaldunean sartuta zegoen. Bi mende geroago ere (1778) ohikoa zen euskara.
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Puiu atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[18]
↑(Gaztelaniaz)Muñoz, Sheyla. (2020-07-22). «Pueyo, herri bizia»diariodenavarra.es(Noiz kontsultatua: 2022-05-28).
↑Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.