Etxarri Aranatz

Etxarri Aranatz
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Udaletxea.
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Iruñea
Eskualdea	Sakana
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Etxarri-Aranatz
Alkatea	Silvia Marañon (Bildu)
Posta kodea	31820
INE kodea	31084
Herritarra	etxarriar, etxarriaranaztar
Geografia
Koordenatuak	42°54′26″N 2°03′54″W
Azalera	33 km²
Garaiera	506 metro
Demografia
Biztanleria	2.521 (2023:  15)
1.193 (%47,3) (2019)  (%51,2) 1.290
Dentsitatea	76,39 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 18,13
Ugalkortasuna[1]	‰ 53,8
Ekonomia
Jarduera[1]	% 75,91 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 11,37 (2013)
Euskara
Euskaldunak[2][3]	% 72,40 (2018:  %-1,23)
Datu gehigarriak
Sorrera	1314
Webgunea	http://www.etxarriaranatz.eus/

Etxarri Aranatz^[4] ([etʃari aɾanats̻]) Nafarroa Garaiko ipar-mendebaldeko udalerria da, hedaduraz Sakana eskualdeko bigarrena, Altsasuren ondoren. 2014. urtean 2.491 biztanle zituen. Populazioari dagokionez, Sakanako bigarren herririk handiena da, Altsasuren atzetik eta Irurtzunen aurretik.

Udalerria bi herrik osatzen dute: Etxarri Aranatzek eta Lizarragabengoak; azken hori 1842ko erroldan udalerri independente gisa ageri da.

Herri euskalduna izanik, UEMAko kidea da 2001etik.

Geografia

Arakil ibaia Etxarri Aranatz parean.

Etxarri Aranatz Iruñeko merindadearen mendebaldean dago, Beriain mendiaren magalean.

Lizarrustiko mendateak Ataunekin (Goierri) lotzen du.

Klima

Herrigunearen kanpoaldean, San Donato eskolako hesiaren ondoan eta itsasoaren mailatik 505 metrora, Nafarroako gobernuak jarritako estazio meteorologikoa dago.^[5]

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Udalerri mugakideak

Herriak Urbasako mendizerrarekin eta Ergoienarekin egiten du muga hegoaldean, Aralarrekin iparraldean, Bakaikurekin mendebaldean, eta Arbizurekin ekialdean.

Historia

1312an sortu zen Etxarri Aranatz, Nafarroako Erresuma Arabako gaizkileengandik babesteko, eta aurretik han zen Aranatz herriko biztanleek populatu zuten. 1351n herria eraikia zegoen, eta urte hartan herria gotortzeko lanak hasi ziren, baina 1396an beharrezkoa ez zela erabaki zuten.

1378an Etxarri Aranazko dorrea gaztelarrek hartu zuten, eta 1.500 florin lapurtu. 1388an Karlos III.a Nafarroakoak Etxarriko elizako zergak Baionako apezpikuari eman zizkion. 1500. urtean Nafarroako erregeak Ergoiena Etxarri Aranaztik bereizi zuen.

1834an, Lehenengo Karlistaldian, Gipuzkoa, Araba, Bizkai eta Nafarroako diputazioak eta haien milizia karlistak Zumalakarregiren agindupean jarri ziren Etxarri Aranatzen.

Etxarri Aranatz, 1928an.

1923an, Juventud Euskalduna elkartea sortu zen. Goldarazena, Lazkoz, Arbizu eta beste batzuk izan ziren sortzaileak.

1932. urtean, abuztuaren 19ko udal osoko bilkuran, Etxarri Euskal Autonomia Estatutuaren alde agertu zen. Bost hilabete geroago, Jose Maria Markotegik alkatetza utzi zuen, eta haren ordez batzorde batek hartu zituen bere gain udaletxeko lanak. 1933ko martxoan, Euzko Etxea eratu zen herrian. Ordurako, Zentro Errepublikanoa eta Karlista ere bazeuden eta, beraz, esan daiteke esparru ideologiko nagusiek bazutela non elkartua. Batzorde kudeatzailearen ondoren, udalbatza berria osatu eta alkate Benedikto Barandalla izendatu zen. Gehienak eskuindarrak ziren eta bakar batzuk nazionalistak. Sozialistei berehala sartu zitzaien okerreko begitik alkatea, hura «as de los carlistas, que ha puesto su vara de mando al servicio de la sotana» zela esan zuten. Alkatearen jarrera eskuindarrak eta jarduera ez demokratikoak istilu gogorrak sortu zituen, izan ere, behin Guardia Zibilak ekarri baitzituen dantza saio bateko partaideak sakabanatzeko. Gazte batzuk atxilotuak izan ziren eta gobernadoreak 75 pezetako multa ezarri zion bakoitzari.

1936ko lehen hilabeteetan, antolatu zen berriro UGTren Langile eta Nekazari Saila, beraiek ziotenez, Sakanako mugimendu sindikalaren eragile moduan lan egiteko. 1936ko Altxamendu faxista-karlistarekin eta horrek eragindako gerrarekin, Benedikto Barandallak, berriz, errekete talde baten kapitain lanak erabat bere gain hartu zituen, eta Sakana guztian zehar herriz herri aritu zen boluntarioak biltzen eta altxamendu eta bando faxistarekin bat ez zetozenak inolako errukirik gabe zapaltzen, asko fusilatzen, bortxatzen, xantaia egiten, lapurretak egiten... Etxarriarren artean esaterako, Anizeto Albarrazin eta Julian Mauleon fusilatu zituzten, hogeita lau urteko nekazariak ziren biak.

Jasokundearen eliza

Aldi berean, udalak behin eta berriro aldarrikatu zuen altxamendu militarraren alde zegoela, eta aho batez erabaki zuen udal aretoan berriro Jesusen Bihotza paratzea, eta baita eskoletan gurutzeak ere, «Los cuales fueron retirados (anteriormente) por orden de Gobiernos sectarios de la Nación». Bilkura berean, Espainiako Guardia Zibilen postuko komandantea zen Francisco Ramos Etxarriren agiria onetsi zen. Bertan, Felipe Zeberio Arratibel eta Francisco Etxarri Jaka aguazilen kargugabetzea erabaki zen, «por no inspirar afecto a la restauración de la Patria», eta kargugabetze horiek aho batez onartu ziren udalbatzan. Izan ere, «desde hace bastante tiempo estos guardas se distinguieron haciendo ostentación de sus ideas marxistas así como también por su falta de respeto a la autoridad local y negligencia en el cumplimiento de sus obligaciones».

1936ko abuztua lau etxarriarren hilketarekin bukatu zen. Horien artean, UGTri loturik antolatu berria zen Langile eta Nekazarien Saileko Zuzendaritzako Batzordeko kideak zirenak: Antonio Maiza, lehendakaria, 29 urtekoa eta nekazaria; Andres Gonzalez, idazkaria eta lanbidez ferrobiarioa; eta aurreko bien laguna zen Clemente Araña, bokala. Hirurak Urbasan hil zituzten, Otsoportilloko leizearen ondoan. Ondoren, zulora bota zituzten. Paulo Gartziandia ere hala hil zuten.

Orduan, komandantea zen Francisco Ramosen txostenean agertzen denez, Maria Maiza eta Maria Soledad Olejua irakasle nazionalistei nazionalista antipatriotikoak izatea leporatu zieten. Beste irakasle batzuek ere sufritu zuten errepresio faxista. Irailean beste bi etxarriar fusilatu zituzten, batetik, Narciso Artola, 32 urtekoa eta lau seme alabaren aita. Urbasan fusilatu zuten irailaren 6an. Bestetik, geroxeago atxilotu zuten Felix Lopez, praktikantea eta Udaleko Batzorde Kudeatzailearen lehendakaria izana. Altsasuko kartzelara eraman zuten lehenik, eta handik Lizarrustira, irailaren 22an. Bertan fusilatu zuten.

Jendea kargugabetzen jarraitu zuten, baita udaletxean bertan ere. Zehazki, 1936ko urriaren 10eko bilkuran, «se lee el oficio del Sr. comandante de puesto, destituyendo de sus cargos a los concejales Esteban Imaz, Pedro Goñi y Bautista Belza por ser nacionalistas y antipatriotas, designándose como sustitutos a D. Primitivo Quintana y D. Timoteo Jaca». Argi zegoen herrian nork zuen agintea.

Zugarreta kalea, 1950eko hamarkadan eraikitako etxeak

Bizkaiko frontean 1937an hil ziren Luis Imbert, Bernardo Lopez eta Rufino Bikuña gehituz gero, hamaika izan ziren Etxarrin altxamendu faxistaren lehen hilabeteetan Errepublikaren alde bizia galdu zuten etxarriarrak. Gainera, Nafarroako beste herrietan bezala, izan ziren konfiskatutako etxeak, emakumeei egindako ile-mozketak eta tortura ankerrak ere. Azken eginkizun honetan, Martzelino Jauregi nabarmendu zen bereziki.

Benedikto Barandallaren taldeak oroitzapen mingotsa eta ankerra utzi zuen bai Sakanan bai Gipuzkoan, aurretik esan bezala, gerrako jauntxo baten gisa aritu zen ia hiru hilabetez errepresioa, konfiskatzeak, fusilatzeak, bortxaketak, torturak... gauzatu zituzten berak eta beretarrek. Haren taldea urriaren bukaeran desegin zen, kideak armada frankistan integratu zirela.^[6]

Frankismoaren bukaeran, 1970eko abenduaren 10ean Jose Antonio Igoa hil zen. Burgosko prozesua salatzeko manifestazio baten ondotik atxilotua eta torturatua izan zen, handik egun gutxira bere buruaz beste egin zuen. 1979an, bestalde, ETAk Jesus Ulaiar alkatea izandakoa (1969-1975) hil zuen. Udalaren ikerketa baten arabera,^[7] atentatua eta gero hainbat herritarrek herritik alde egin zuten beste leku batzuetara bizitzera joateko. Halaber, ETArekin lotutako 3 herritar hil dira.

2014ko apirilaren 13an udalerri honetan Euskal Herriaren independentziari buruzko galdeketa egin zuten.

Ondasun nabarmenak

• Santa Maria eliza: XVII. mendekoa
• San Adrian baseliza

Demografia

XX. mendearen lehen erdialdean nahiko egonkor mantendu ondoren, bigarren erdialdean zertxobait hazteari ekin zion populazioak. XXI. mendearen lehen hamarkadarako 2.500 biztanleen inguruan zegoen Etxarri Aranazko biztanleria.

Etxarri Aranazko biztanleria

2008ko erroldan jaso zenez, herrian bizi ziren Espainiaz kanpoko etorkinak 130 ziren, biztanleen % 5,31 (Nafarroako batez besteko kopuruaren azpitik).

Politika

Udal hauteskundeak

2007an Nafarroa Bai alderdi politikoko Maider Goñi Errazkin aukeratu zuten alkate. Udaletxeko zinegotzi guztiak lortu zituen Espainiako Auzitegi Nazionalak Eusko Abertzale Ekintzaren kandidatura bertan-behera uztean. Baliogabeko botoak 556 izan ziren (emandako guztien %40,58) eta boto zuriak 107 (botoen % 13,14). Abstentzioa %30,35ekoa izan zen.

Etxarri Aranazko Udala (2007)

Alderdia	Botoak	Zinegotziak
Nafarroa Bai	707	11

2011n, aldiz, Bildu izan zen nagusi (7 zinegotzi, Jose Ignazio Bakaikoa alkatea barne); NaBai 2011k 3 eta PPk bakarra erdietsi zituzten.

Etxarri Aranazko Udala (2011)

Alderdia	Botoak	Zinegotziak
Bildu	880	7
NaBai 2011	353	3
PP	120	1

Alkateen zerrenda

II. Errepublika eta Frankismoa^[8]

• 1931-4-18 - 1933-1-23 - José Martín Marcotegui Gamboa
• 1933-1-23 - 1933-5-10 - Felix López Sánchez (gestorako presidentea)
• 1933-5-10 - 1934-4-9 - Esteban Orce López
• 1934-4-9 - 1946-7-7 - Benedicto Barandalla Maiza
• 1946-7-7 - 1949-7-22 - Martín Mendiola Igoa
• 1949-7-22 - 1960-5-1 - Primitivo Quintana Orriozabala
• 1960-5-1 - 1969-7-31 - Robustiano Escala Huici
• 1969-7-31 - 1975-10-2 Jesus Ulayar Liciaga
• 1975-10-2 - 1975-11-4 Javier Mauleon Ijurra
• 1975-11-4 - Luis Nagore Biurrun

1975etik aurrera

2003-2007	Juan Bautista Mariñelarena Garciandía	Herria
2007-2011	Maider Goñi Errazkin	Nafarroa Bai
2011-2015	José Ignacio Bakaikoa Aristorena	Bildu
2015-2019	Eneka Maiz	Euskal Herria Bildu
2019-	Silvia Marañón	Euskal Herria Bildu

Udaletxea

• HELBIDEA: Kale Nagusia, 10

Azpiegiturak

Atez ateko hondakinen bilketa

Garraioak

La Burundesa autobus konpainiaren Sakanako herriak elkartzen dituen Gasteiz-Iruñea lineak geltokia dauka herrian. Guztira hiru zerbitzu izaten dira norabide bakoitzean. Linearen ibilbidea honako hau da:

• Gasteiz - Ilarratza - Argomaiz - Agurain - Munain - San Roman - Ibarguren - Andoin - Olatzagutia - Ziordia - Altsasu - Urdiain - Iturmendi - Bakaiku - Etxarri Aranatz - Arbizu - Lakuntza - Arruazu - Uharte Arakil - Irañeta - Ihabar - Hiriberri - Etxarren - Irurtzun - Eritze - Saratsa - Añezkar - Berriobeiti eta Iruñea

Zerbitzuak

Etxarri Aranazko Zerbitzuen Mankomunitateko kidea da Etxarri Aranatz.

Kultura

Euskara

Etxarri-Aranazko Manuel Mundiñano^[9] (Ahotsak^[10] proiekturako)

Etxarri-Aranatzeko euskara^[11] Hego Sartaldeko nafarreran^[12] kokatzen da, zehatzago esanda, Sakanako euskara^[13] da bertan hitz egiten dena.

Hezkuntza

• Andra Mari Ikastola
• San Donato Ikastetxe Publikoa

Hedabideak

• Beleixe Irratia
• Guaixe aldizkarian herriko notiziak argitaratzen dituzte

Argazki galeria

• 
  Herriko plaza.
• 
  San Adrian baseliza.
• 
  Andre Maria baseliza
• 
  Andre Mariaren baselizako erretaula
• 
  Leopoldo O'Donnollen hilarria izan daitekeena, Andre Mariaren baselizan^[14]
• 
  Tren geltokia
• 
  Osasun-etxea eta atzean frontoia
• 
  Futbol zelaia eta atzean Beriain mendia elurtuta
• 
  Andra Mari ikastola
• 
  San Donato eskola
• 
  Hilerria
• 
  Gaztetxea eta atzean Kultur etxea

Etxarriar ospetsuak

• Victoriano Huitzi (1860), euskal idazle eta apaiza.
• Daniel Arraitza Goñi (1880) medikua eta politikari falangista.
• Ignacio Javier Gomara Granada (1927), abokatu eta politikaria. UPNren zerrendetan Nafarroako Parlamentuko parlamentaria eta Espainiako diputatua izan zen.
• Joan Mari Beltran (1947), musikari, musikologo eta irakaslea.
• Jose Luis Erdozia (1956), euskaltzain urgazlea.
• Pello Mariñelarena (1963-1993), ETA erakunde armatuko kidea izan zen. Espetxean zeukatela, 1993ko maiatzaren 15ean hil zen Parisko Antoine Beclere ospitalean Fresnes espetxeko ospitaletik bertara eraman ondoren.
• Floren Nazabal (1969), aizkolaria.
• Oskar Lasa, Lasa III.a (1972), esku huskako pilotaria.
• Egoi Martinez (1978), txirrindularia.
• Gorka Verdugo (1978), txirrindularia.
• Jose Luis Asensio (1980) euskal idazlea.^[15]
• Eneko Lazkoz (1983), bertsolari eta hargina.
• Aitor Zubieta (1984–), esku huskako pilotaria.
• Adur Lasa (1994), esku huskako pilotaria.
• Joanes Bakaikoa (1997), esku huskako pilotaria.
  

Erreferentziak

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
3. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
5. Nafarroako Meteorologi Agentziaren webgunea.
6. o Altafaylla, Navarra 1936. De la esperanza al terror, Altafaylla, Tafalla, 2008.201-204. orrialdeak
7. "Etxarri Aranatzek 80 urteko sufrimenduaren erpin guztiak ikertu ditu".
8. Etxarri-Aranatzeko Udala - Akta liburuak
9. «Mundiñano Ezkutari, Manuel - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-29).
10. «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» www.ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-29).
11. «Etxarri Aranatz - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-02).
12. «Hego-sartaldekoa - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-02).
13. «Sakanakoa - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-02).
14. «Leopoldo O'Donnell y Burgués | Real Academia de la Historia» dbe.rah.es (Noiz kontsultatua: 2023-06-12).
15. «literaturaren zubitegia - Jose Luis Asensio» zubitegia.armiarma.eus (Noiz kontsultatua: 2018-12-30).

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa

• Etxarri Aranazko Udalaren webgune ofiziala (Gaztelaniaz)
• (Gaztelaniaz) Etxarri Aranatzi buruzko informazioa, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuaren webgunean.
• Etxarri-Aranazko ondare materiala
• Etxarri-Aranazko leku izenak Iturria: Erdozia Mauleon, Jose Luis (2001) Fontes Linguae Vasconum
• Etxarrierako hitano-alokutiboa
• Etxarri Aranazko euskararen egoerari buruzko artikulua, Argia astekarian (2009-03-01)
• Etxarri-Aranatzeko albisteak Guaixe aldizkarian
• Burundabide etorbidearen ikuspegia, Google Street View-n.

• Datuak: Q1648046
• Multimedia: Etxarri-Aranatz / Q1648046
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Etxarri Aranatz