Izen bereko haitzaren azpian dago Untzue, Orbaibarretik iparralderago. Herria bera zirkulaziotik kanpo dagoen arren, Artederretako pasabidea dago udalerrian, eta oso garrantzitsua da Iruñerria eta Nafarroako Erriberaren arteko komunikazioetarako. Bere etxeak ibarreko arkitektura tipikoari jarraitzen diote, fatxadak erabat pilatutako harriez osatuta daudela.
Bertako biztanleak untzuetarrak dira.
Izena
Untzue beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
Unzue (1099)
Vnzue (1145)
Vnçue (1265)
Hunçue (1280)
Unçue (1330)
Unçue (1366)
Unzue (1534)
Unzue (1597)
Unzue (1802)
Unzue (1930)
Untzue (1974)
Untzue (1990)
Etimologia
Ramón Menéndez Pidalek uste du Untzue izenan euskal-oi, -koi (joera) atzizkia daukagula esan nahi duena, baina oker zegoen kasu honetan; izan ere, atzizkia, euskarazkoa izan arren, ez zen -oi, baizik eta, Koldo Mitxelenaren eta gaiaz arduratu diren gainerako egileen iritziz, lokatiboa -ue (lekua), Arüe edo Unanu, etab. izenetan aurkitzen duguna. Litekeena da, halaber, Etxague herrian (Orbaibarreko beste herri bat) eta Olague izenan dagoen -(g)un forma originala izatea, besteak beste.
Oinarri argia untz "huntza" da, beste euskal toponimo batzuetan ere agertzen dena, hala nola Untzu herrian, Ezkabarten, oinarri berberaz eta Untzuek zuen hasierako esanahi berarekin, hau da, "huntzezko leku ugaria". Ez da ezinezkoa -zu atzizkia orbaibartar herriaren izenean ere egotea, hau da, prestakuntza-elementuak huntz + -zu + -ue izatea, huntz tokia zentzu berarekin, atzizkien metaketa euskaraz ondo ezagutzen baita (ik. Untzueta, Ozkoidiko parajea, Urraulgoitin, antza denez "huntz [+ -zu] + -ue + -eta"). Hala ere, Euskaltzaindiaren arabera, toponimoaren osagaiak huntz eta -ue direla pentsatzea da azalpenik ekonomikoena, eta, beraz, kontularitza frogatzen ez den bitartean, erreferentzia izan behar duena.
Untzue euskal toponimo argia da, hizkuntza honetan erabili dena eta, beraz, Untzue idatzia, etimologiaren, euskararen arau fonologikoen eta Euskaltzaindiaren aginduen arabera. GaztelaniazkoUnzué forma jatorrizko euskal toponimoa gaztelerazko ahoskerara egokitzea baino ez da, Artzi, Beratsain, Eratsun, Erratzu, Leitza, Otsakain eta Otsakar izenetik etorritako Arce, Berasáin, Erasun, Errazu, Leiza, Osacáin eta Osácar bezalako beste kokaleku batzuen antzekoa.[6]
Herria Untzueko haitzaren magaleko haranean dago. Mendiak 990 metroko altuera du; herria, berriz, 649 metroan dago batez beste. Horrez gain, udalerriak, erdigunetik banandutako auzo bat dauka Artederreta deritzona. Auzo hori erdigunetik bi kilometrora dago, antzinako tren geltokitik hurbil.
Klima eta landaredia
Altuera eta kokapenaren arabera aldaketak dauden arren, udalerriaren batez besteko balioak honakoak dira: Tenperatura 8 eta 13 gradu bitartekoa, prezipitazioa 600 eta 1.000mm bitartekoa, eta egun euritsuak 90 inguru. Udak nahiko lehorrak izaten dira, eta neguak euritsu eta hotzak, batez ere iparraldeko zierzo haizeak jotzen duenean. Klima, oro har, mediterraneoa edo azpimediterraneo kontinental motakoa da.
Untzueko baso bakanetan, birlandaturiko pinuak, haritzak eta arteak daude, eta horrez gain, nahiko ondo kontserbatu diren 23 hektarea pago (Alaitzen).
Estazio meteorologikoa
Untzuen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Barasoain pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 524 metrora, Nafarroako Gobernuak1975ean jarritako estazio meteorologikoa dago.[8]
1847an, Orbaibarretik banandu zen. 1835-1845eko erreformetara arte, ibarreko gainerako errege-erreginek bezala, Iruñeko merkatu-alkateak gobernatzen zuen Untzue. Erreforma horiek egin eta udal independente bihurtu ondoren, erregimen komunaren arabera gobernatu zen.
Elizari dagokionez, XIX. mendearen hasieran San Millan bertako eliza abade batek zerbitzatzen zuen, herriaren beraren aurkezpenekoa, eta onuradun batek, errege patronatukoa (abadeak partekatua, mendearen erdialdeko beste informazio baten arabera).
Untzueko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Orisoaingo, Oloritzeko, Puiuko eta Garinoaingo Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Juan Maria de la Fuente Olcoz da, Untzueko Talde Independenteko hautagai gisa aurkeztu zena.
Hiru solairuko eraikina da, eta beheko solairua udalaren zerbitzuetarako erabiltzen da. 1960ko hamarkadan eraiki zen. XX. mendean berregituratu zen azken aldiz, eta beheko solairuko bulegoen eta gelen banaketa eraberritu egin zen. Lan horiek 4,3 pezetako aurrekontua izan zuten eta Nafarroako Gobernuaren diru-laguntzari esker egin ziren.
HELBIDEA: Aritzu Plaza, 7
Egungo banaketa
Untzueko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Juan Maria de la Fuente Olcoz da, Untzueko Talde Independentea zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:
Felipe Izpura Marco (Untzueko Talde Independentea)
Maria Luisa Irisarri Galar (Untzueko Talde Independentea)
Javier Otazu Andueza (Untzueko Talde Independentea)
322 linea linea erregularra den arren, Untzueko geldialdia eskariaren araberako geldialdia baita, bidaia aurreko eguneko 19:00ak baino lehen erreserbatu behar da.
Hirigintza
Arte zibilari dagokionez, harlanduxkako etxeak dira nagusi, zirkuluerdiko portaleak dituztenak, XVI. mendekoak. Elizatik jaitsita, bi gorputzeko silarrixkako etxe bat altxatzen da, bigarrenean erdi-puntuko leihoa duena. Gertu, silarrixkako eraikuntza bat dago, barroko estilokoa, bi gorputz eta atikoa dituenak. Bigarren atalaren eta teilatupearen artean XVIII. mendeko bigarren erdiko armarri rococo bat dago, kasketa tinbre eta zelai zatituarekin. Jarraian, bi gorputzeko beste etxe bat dago, silarrixkako atikoa, eta mentsulen gainean dagoen egurrezko teilatu-hegala. Erdian, portale dinteldu handia, XVI. mendeko bigarren erdiko bi armarrirekin. Alboko fatxadan XVI. mendeko burdin sare bat dago. Angelua eratuz, beste eraikin bat dago, XVI. mendeko atari zorrotzarekin, dobela sendoarekin eta Kristoren anagramarekin giltzarrian.
Herriaren kanpoaldean, bi gorputz eta atikoa dituen XVI. mendeko etxe bat dago, sarreran arku zorrotz samarra eta molduratua duena. Giltzarrian armarri bat dauka. Balkoi nagusiaren gainean, XVI. mendeko bigarren erdiko beste armarri bat dago, larru bihurrituko kartelarekin. Atzean, XVI. eta XVII. mendeetako beste etxe bat dago, harlanduxkakoa eta harlanduzkoa behealdean, bi gorputz eta atikoa dituena. Sarrerako ateburu handia.
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da izarbeibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Orbaibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.
↑Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.