Urzainki[4][a]Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 102,6 kilometrora. Altuera 704 eta 1604 metro artekoa da, eta 20,61 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 79 biztanle zituen.
Ibaxako herririk txikiena da, eta erdigunean kokaturik dagoena; horregatik hartzen du ibaxako gasolindegia. Ezka ibaiak zeharkatzen du eta berak bitan banatzen du. Erronkaribartar herri tipikoa da, eta bere kale harriztatuen artean arkitektura oso berezia mantentzen du, lau isurkiko teilatuak eta harrizko horma lodiak dituena. Txikia izan arren, arkitektura zibil tradizional asko gordetzen du, hala nola Melikotx edo Kurtxaga etxeak eta herrigune historikoa eskualdeko errepidearekin lotzen duen herriko zubia.
Erronkariko ibaxan kokatuta da, baina 1846tik udalerri independentea da. Bertako biztanleak urzainkiarrak dira.
Izena
Urzainki toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
Urçainqui (1268)
Vrçaniç (1270)
Urçainc (1270)
Vrçanqui (1366)
Urçainqui (1532)
Urcayncuy (1561)
Huncarguy (1587)
Vrcanqui (1591)
Urzainqui (1802)
Urzainki (1872)
Urzainki (1966)
Etimologia
Urzainki izenaren esanahiari dagokionez (Urzainqui bezala erromantzatua) ezer gutxi esan da eta ezer gutxi esan daiteke, Mikel Belaskoren arabera. Julio Caro Baroja bakarrik arriskatu da etimologia bat proposatzera, nahiz eta ez oso sinesgarria: «... badirudi "ur" hitzez osatua dagoela, gutxienez [Koldo] Mitxelenaren ustez, Urzamendi bezalako izenak hala daude ("elki" edo "-ki" bigarren zatia azal dezakete) baina ez dira bistatik galdu behar Urzante bezalako izen oso hegoaldekoak... agian beste pista batera eramango lituzketenak».
Azalpen herrikoi batek lotura ikusten du ur + zain + ki -n (ura zaintzen den lekua), adituek egiaztatu gabe.
Ezaugarriak
Armarria
Urzainkiko armarria Erronkaribarreko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[6]
«
Armarri kuartelatua: lehen hondo urdin batez eta aurrean hiru arkudun urrezko zubi batez osatuta dago, bere gainean errege mairu baten buru moztu batekin; bigarren hondo gorri batez eta aurrean zilarrezko erbi-txakur bat eskuinera begiraz osatuta dago; hirugarren hondo gorri batez eta aurrean zilarrezko gaztelu bat; laugarren hondo urdin batez eta aurrean urrezko hiru tontorrez osatuta dago.
»
Bandera
Urzainkiko banderak Erronkaribarreko armarri San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez horiz eta urdinez inguratua. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Erronkari" izena duela ere. Ertzak kolore bereko hiruki-zerrenda bat du orientazio bertikalean edo horizontalean, eta izkinetan zortzi puntako izar berde bat karratu hori baten gainean. Bandera hau bera da Erronkaribar osatzen duten herri guztientzat, nahiz eta udalerri bakoitza bere aldaketa txikiekin.
Urzainki udalerriaren gehiena mediterraneo mendialdeko klimaren menpe dago. Gunerik altuenetan eta ipar eta ipar-mendebaldera begirako guneetan, berriz, klima atlantikoa nagusitzen da. Itsasoaren mailatik dagoen altueraren arabera, urteko batez besteko prezipitazioa 1000 eta 1400mm bitartekoa da, eta tenperatura 10º eta 6 °C bitartekoa. Urteroko egun euritsuak 100-140 inguru izaten dira.
Landarediari dagokionez, udalerriaren ipar-mendebaldean haritzak eta pagoak ageri dira (Arrigorrietako mendilerroa), eta basa pinuak Koroako mendilerroan. Jatorrizko landaredia eta basoak nahikoa urritu dira, gizakiak eginiko zuhaitz mozketen ondorioz.
Estazio meteorologikoak
Urzainkin dagoen, itsasoaren mailatik 722 metrora, Nafarroako Gobernuak1980n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]
Erronkaribarko Mankomunitateko gainerako herriek bezala, urteroko uzta eman behar zion Nafar Koroari, harik eta, haiekin guztiekin, kaparetasun kolektiboaren pribilegioa lortu zuen arte 1412n. Garai hartan adostutako erroldan parte hartzeaz gain, 1427an bizilagunek 20 baleztari zituzten beren kontura, inguruko mugak defendatzeko prest. Ibaxa osoan bezala, XIV. mendearen amaieratik ikusten den gorakada demografiko ikusgarria abeltzaintza-jardueren garapenari egotzi behar zaio.[9]
1739an, Urzainkik abadiako patronatuari eta elizaren onurei buruzko adiskidetasuna egin zuen; patronatu hori erregeari laga zion, herriak hutsik zegoen bakoitzean herriko hiru seme-alabaz hornitu zezan baldintzarekin.
1787koiraileanuholde handi bat gertatu zen Ezka ibaian, Erronkariko ibaxaren gaineko euri ugarien ondorioz. Herri kaltetuena Zangoza izan zen. Urzainkin 150 000 erreal baino gehiagoko kalteak izan ziren, urak herri horretatik igarotzean desbideratu baitziren.[10]
1802ko hiztegian azaltzen denez, Ezka ibaiaren gainean zubi bat dago, herria banatzen den bi auzoak lotzen dituena, eta, gainera, XVIII. mendearen amaieran irin-errota bat zuen. Eliza, Done Martieri eskainia, abade batek, lau onuradunek, elizako sakristau batek eta hiru ermitak zerbitzatzen zuten. Herria alkate batek gobernatzen zuen, erregeordea hiribilduak berak proposatuta izendatzen zuena, eta errejidoreek, herrikoen artean aukeratzen zirenak.
1812komartxoaren 24an, Iberiar Penintsulako gerran, Abbé jeneralak zuzendutako zutabe frantses bat Otsagabiko Urzainkitik igaro zen. Herritik igarotzean, frantziarrek su eman zieten etxe guztiei, Gregorio Krutxaga buruzagi gerrilariarenetik hasita. Eraikinak gainezka zeudelako hezetasunari eta bizilagunen esku-hartzeari esker, frantziarrak irten bezain laster sutea eten baitzuten, gaitza saihestu ahal izan zen, nahiz eta 14 etxe garretatik bazkatu ziren. Urzainkitik frantziarrak Tiermas aldera abiatu ziren, Aragoirako bidean, Frantzisko Espotz Minako gerrilarien dibisioaren atzetik. 1813komaiatzaren hamabian, Espozko dibisioko seigarren batailoia Urzainki gainean kokatu zen, eta laugarrena, berriz, herriaren atzeguardiara. Abbé jeneralak zuzendutako zutabe frantziar batek hartu zuen egun hartan bertan Uztarroze. Biharamunean, frantziarrak Izabara joan ziren, eta gerrilarien aurka borrokatu ziren.[11]
2023 urteko erroldaren arabera 79 biztanle zituen Urzainkik.[12]
1842
1857
1860
1877
1887
1897
1900
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1981
1991
2001
2011
2021
369
317
285
298
302
339
326
339
352
342
299
251
239
137
150
120
103
94
88
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Ekonomia
Erronkaribarren ekonomia mendiak eta basoek eskaintzen dituzten produktuei loturik dago (zuraren ekoizpena, artzaintza). Dagoen industria apurra jarduera horietatik eratorria da (gaztagintza, zerrategiak). Eronkaribarreko gaztak Erronkariko gazta sormarka du 1981az geroztik.
Azkenaldi honetan, turismoa ari da gero eta garrantzi handiagoa hartzen: eskiari eta mendiari lotutako turismoa. Izan ere, 2008anLarra-Belagua eski estazioa ireki zuten.
Politika
Urzainkiko udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Erronkariko Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta hiru zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Felix Jesus Galetx Laiana da, Maiturra Taldeko hautagai gisa aurkeztu zena.
Urzainkiko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Felix Jesus Galetx Laiana da, Maiturria Taldea zerrendakoa. Zinegotziak 2 daude:
La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Erronkaribar eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:
Koldo Zuazok, 2010ean, Erronkaribarrak atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[15]
Bakarrik XX. mendean zehar nagusitu zen gaztelania ibaxan. Euskara, erronkaribarrera, joan den mendearen bigarren erdialdean galdu zen. Euskaldun berriak eta kanpotik joanak dira egungo erronkaribarrerazko euskaldunak. Batez ere irakaskuntzaren bidez, ia bost biztanletik bat euskal hiztuna izatea lortu da gaur egun. Bertako euskalkia, erronkaribarrera, XX. mendearen bukaera arte erabili zuten. Fidela Bernat (1898-1991) izan zen jatorrizko azken hiztuna. Ibaxaren isolamenduak, ziurrenik, bere berezitasunak azaltzen ditu, erronkaribarreraeuskalki originalena da, baina baita garbien eta kontserbadoreenetako bat ere.
Ohiko janzkerari dagokionez, Erronkariko ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Erronkariko ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.
Almadiak
Almadiak luzera bereko hainbat egur atalez osatutako putzu bat da, elkarren artean landare-jarioen bidez lotuak (hurritz-zakurrak edo basa-zumea), puntan eta atzealdean arraunak dituena, zurezko putzua ibaiaren ibilgura zuzendu edo gidatzeko. Nafarroako Pirinioaldeko ibarretan, basoen aprobetxamendua garai gogoangarrietatik diru-iturri nagusia izan da, eta bertako ibaiak zura eraldatzeko edo erabiltzeko sal zitekeen lekuetara garraiatzeko modua. Egur hori almadietan garraiatzen zen.[16]
Ez dakigu zeremonia honen jatorria eta zergatia. Badakigu XIV. mendean zerga horren ordainketa eten egin zela, eta horrek gatazka larria sortu zuen bi haranetako bizilagunen artean. Heriotza eta gertakari desatseginak izan ziren, eta 1375. urtean emandako epai batean amaitu zen guztia, non Baretetzeko bearnotarrak zerga ordaintzen jarraitzera kondenatzen ziren. Epai hura, zeremonia honi buruz dagoen lehen erreferentzia dokumentala izateaz gain, 1375. urtean zerga horren ordainketa oso aspaldikoa zela adierazten duen datua da.
Kausei dagokienez, historialari batzuek defendatu dute gerrako zerga baten aurrean gaudela, betiereko izaera duelako, eta ez litzatekeela inola ere larre eta iturriak erabiltzeagatiko konpentsazio bat, oker zabaldu den bezala.
Dantzak
Ttun-ttun dantza ekintza kolektibo eta sozial garrantzitsua zen ibaxan. Astearen amaieran, herria ekitaldi sozial bat egiten ari zen, batzar bat plazan. Han ateratzen ziren neska-mutilak dantzatzera. Haurrek ez zuten ekitaldi horretan parte hartzen, sheriffak plazatik uxatzen zituen. Dantzak iragana eta etorkizuna uztartzen ditu, belaunaldi berrietan tradizio soziala iraunaraziz eta arbasoek estimatzen dituzten balio handienak bertan jarriz.
Ttun-ttun dantzaren arrazoi psikologikoa hau da: kolektiboak, bere horretan, gizarte-balioak iraunarazteko komunikatzen du bere burua, familiako kideen indibidualtasuna gainditzeko sentimenduan. Dantza txirulaz eta salterioz laguntzen zen, eta "ttun-ttun" izena jasotzen zuen, damburia izenez ere ezaguna, agian egiptoardanbolinaren deribazioa, laute modukoa, gaur egun danbolinak ordezkatzen duena. Dantza biribilean dantzatzen da, erlojuaren orratzen kontrako noranzkoan. Ibaxako dantza guztiak bezala, oin puntekin dantzatzen da, duintasun zeremoniatsu eta noblearekin, baina tentasunik gabe. Garde, Izaba eta Uztarroze herriren ttun-ttun jaso da. Hiru kasuetan koreografia antzekoa da, melodiak bereiziz eta Uztarrozen kasuan dantzaren zatien ordena ezberdina.[18]
Apretagileak
1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek ZuberoakoMaulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.
Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.
Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.[19]
Jaiak
Done Martieko xeiak, abuztuaren lehengo asteburuan.
↑Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.