Artazu

Artazu
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herriko ikuspegia hegoaldetik
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Lizarra
Eskualdea	Izarbeibar-Novenera
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Lizarra
Izen ofiziala	Artazu
Alkatea (2023-2027)	Txaro Etxetxipia Senosiain (Elibidea)
Posta kodea	31109
INE kodea	31039
Herritarra	artazuar
Geografia
Koordenatuak	42°41′02″N 1°50′23″W
Azalera	6,03 km²
Garaiera	337-566 metro
Distantzia	27,3 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	124 (2024:  8)
55 (%44,4) (2019)  (%49,2) 61
Dentsitatea	0,21 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 25,86
Ugalkortasuna[1]	‰ 80
Ekonomia
Jarduera[1]	% 0 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 11,49 (2013)
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak[2][3]	% 12,10 (2018: %3,77)
Datu gehigarriak
Sorrera	1845 (independentzia)
Webgunea	www.artazu.es

Artazu^[4][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Lizarrako merindadean eta Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 27,3 kilometrora. Altuera 337 eta 566 metro artekoa da, eta 6,03 km²-ko azalera hartzen du. 2024 urtean 124 biztanle zituen.

Artazu Mañeruibarreko herri txiki bat da, Arga ibaiak inguratzen duena, eta handik hurbil dago, herria dagoen muinoa gaindituz. Gares eskualdeburutik eta Iruñea hiriburutik gertu dagoenez, herriak biztanle asko galdu ditu XX. mendearen hasieratik. Oraindik geratzen diren biztanleen artean, Garesen edo Iruñerrian egiten dute lan ia guztiek, erosketak eta bestelako beharrak ere bertan egiten baitituzte.

Bertako biztanleak artazuarrak dira.

Izena

Artazu toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Artazu

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Artaçu (1007)
• Artazu (1027)
• Arthaz (1106)
• Artaz (1117)
• Artaçu (1196)
• Artaço (1246)
• Artaçu (1366)
• Artazu (1534)
• Artaçu (1591)
• Artazu (1802)
• Artazu (1926)
• Artazu (1990)

Etimologia

Mikel Belaskok dioenez, Artazu euskal jatorriko toponimoa da. Bere esanahia ia gardena da, arta hitzak ("arte" zuhaitz motaren konposizioan aldaera) eta -zu ugari atzizkiak osatzen baitute. Beraz, "arte ugari dituen lekua" edo "artadia" esan nahi du.

Ezaugarriak

Armarria

Artazuko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

«

Hondo hori batez eta aurrean zuhaitz berde batez osatuta dago.

»

Bandera

Artazuko banderak Artazuko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia

Artazu Mañeruibarreko herri bat da, Izarbeibar-Novenera eskualdean.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Herria Nafarroa erdialdean kokatzen da, Lizarrako merindadearen ekialdeko muturrean.

Klima eta landaredia

Artazuko klima, mediterraneo kontinentala da. Altueraren arabera aldakorrak dira, batez besteko tenperatura 12º eta 14º bitartekoa eta prezipitazioak 500 eta 800mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 60 eta 100 inguru izaten dira.

Landaredia landaturiko pinudiak eta ibaien ertzetan dagoen landaredia baino ez da han. Udalerrian zeuden jatorrizko basoak ia erabat galdu dira gizakiaren eragina dela eta.

Estazio meteorologikoa

Artazun ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Gares pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 347 metrora, Nafarroako Gobernuak 1985ean jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Gares, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.5	24.0	26.5	29.0	36.5	40.0	41.5	43.0	38.0	32.0	27.0	21.0	43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.7	11.6	15.4	17.0	21.8	26.6	29.6	29.6	25.3	19.6	13.3	9.9	19.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.4	9.6	11.5	15.6	19.8	22.5	22.6	19.1	14.4	9.0	5.9	13.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.1	1.3	3.8	5.9	9.3	13.0	15.5	15.6	12.8	9.1	4.6	1.8	7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.0	-10.0	-8.5	-3.0	-0.5	2.0	7.0	5.0	3.0	-0.5	-6.5	-10.0	-10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	44.2	38.7	51.6	59.5	53.1	45.6	27.0	26.3	38.6	60.3	55.4	57.2	547.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	39.0	29.0	33.6	62.0	42.2	38.5	33.0	85.0	61.5	46.0	59.0	39.0	85.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	11.6	10.3	8.8	11.2	11.1	7.2	5.4	4.9	7.8	10.5	11.5	12.8	113.0
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.3	1.4	0.9	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.2	5.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

Antzinako errege-jaurerriko hiribildua zen, eta haren prestazioak, Zurindain, Muzki eta Orendain herrietakokin batera, Antso VII.a Azkarra nafar erregeak eguneratu zituen 1196. urtean, urtean 350 soldata gehi beste 50 izango zirela zenbatuz. Tibalt I.a Nafarroakoak truketzat eman zuen 1234an Tota Errodrigitz, Errodrigo Abarkaren alaba eta Joan Bidaurreren emaztea, zeinak, aldi berean, herria eta Cortesko gaztelua eta Cortes herria laga zituen. Hala ere, jasota dago Tibalt erregeak berak, 1236an, Artazuren lepokoei eman ziela errege koroaz besterendu ezin zitezkeela, eta ezein abere-gizonik, ez mailegu-emailerik, haietan sar ez zitezen, erregeari bere bularra eta eskubideak ordainduz; eta baimena eman ziela mahastietan barrena zihoan lasterketa (bidea) aldatzeko, belardian barrena haien muturreraino eramanez.

Koroak 1280an bertze Joan Bidaurreren petxak konfiskatu zituen, hala nola: 304 sause Orendaingoekin, 8 koka ardoarekin, kasu honetan Sarriarekin, eta 22 kahitze garirekin, gurpilak edo errota ustiatzeagatik. Udalerriko lursailak Iratxeko monasterioa 1169an eta Jerusalemgo San Joan Ospitaleak 1227an eskuratu zituzten. Bertako eliza 1206an lotu zioten Iruñeko kabildoaren ganberako arkitanatoari.

XIX. mendearen hasiera arte bere justizia arruntaren bidez gobernatu zen arren, Artazuko bizilagunek aukeratua, Mañeruibarrekoa zen; gero, 1845ean, udalerri independente bihurtu zen. 1849an eskola bat zuen, urtean 2600 erreal zituena. 1920ko hamarkadan, eskolak bi ziren.^[9][10]

Demografia

2024 urteko erroldaren arabera 124 biztanle zituen Artazuk.^[11]

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
368	469	443	428	460	462	403	399	392	373	325	275	234	136	132	94	105	122	117

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Politika

Artazuko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Girgillaoko, Ziraukiko eta Mañeruko udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Iñaki Arguiñano Azcona da, Elibideko hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Elibidea	-	-	-	-	-	-	-	5	5	5	5
Sakarandia	-	-	-	-	-	5	5	-	-	-	-
Santa Cruz	2	-	5	5	5	-	-	-	-	-	-
Botxerico	-	5	-	-	-	-	-	-	-	-	-
San Miguel	3	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Euskal Herria Bildu 25 37,88 ▲ 11  Nafarroako Alderdi Sozialista 16 24,24 ▲ 7  Navarra Suma 15 22,73 -  Geroa Bai 5 7,58 ▼ 7  Izquierda-Ezkerra 3 4,55 ▲ 1  Ahal Dugu 2 3,03 ▼ 2

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Nafar Herriaren Batasuna 14 23,73 ?  Euskal Herria Bildu 14 23,73 ?  Geroa Bai 12 20,34 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 9 15,25 ?  Ahal Dugu 4 6,78 ?  Izquierda-Ezkerra 2 3,39 ?  Nafarroako Alderdi Popularra 1 1,69 ?  Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 1 1,69 ?  Equo 1 1,69 ?  Herritarrak - Herritarron Alderdia 1 1,69 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

• HELBIDEA: Iparreko kalea, 2

Egungo banaketa

Artazuko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Iñaki Arguiñano Azcona da, Elibidea zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:

• Marta Arguiñano Azcona (Elibidea)
• Ainara Galdeano Andueza (Elibidea)
• Francisco Javier Arguiñano Azcona (Elibidea)
• Alvaro Martinez Fernandez (Elibidea)

Alkateak

Hauek izan dira Artazuko azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[12]
?	1979	1983		San Miguel
?	1983	1987		Botxerico
?	1987	1991		Santa Cruz
?	1991	1995		Santa Cruz
?	1995	1999		Santa Cruz
?	1999	2003		Sakarandia
Eva Bengoetxea Urra	2003	2007		Sakarandia
Eva Bengoetxea Urra	2007	2011		Elibidea
Javier Albizu Sanz	2011	2015		Elibidea
Javier Albizu Sanz	2015	2019		Elibidea
Iñaki Arguiñano Azcona	2019	jardunean		Elibidea

Kultura

Euskara

Artazuko Lur Albizu^[13] (Ahotsak^[14][15] eta Gazte Gara Gazte^[16] proiekturako)

Ikus, gainera: «Oltzako hizkera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Artazu sailkatu zituen hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.^[17]

Koldo Zuazok, 2010ean, Artazu ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[18]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Oltzako hizkeran. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Mañeruibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Artazu eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %8,74k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 8,33k eta 2018n % 12,10k.

2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 43 udalekin batean.

Jaiak

Artazuko herriko jaiak, abuztuaren 15etik hurbilen dagoen asteburuan ospatzen dira. Horrez gain, urtean zehar San Miguel irailaren 29an ospatzen da, eta Ardoaren eta Lurraren eguna irailaren 10ean ospatu izan da.

Ondasun nabarmenak

• San Migel eliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau eliza, XVIII. mendean zaharberritua.

Oharrak

1. /aɾtás̻u/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
3. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
5. «Artazu - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
6. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Estella. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0040-3. PMC 932583344. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
7. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Gares» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
8. Garesko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
9. Nafarroako Entziklopedia Handia | ARTAZU. (Noiz kontsultatua: 2022-08-10).
10. «ARTAZU - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-08-10).
11. «Artazu» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
12. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
13. «Albizu Etxetxipia, Lur - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-05).
14. «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» www.ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-05).
15. «Euskararen egoera Artazu eta inguruko herrietan - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-05).
16. «Gazte gara gazte» gazteak.ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-05).
17. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
18. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

• Izarbeibar-Novenera
• Lizarrako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Artazuko Udalako webgune ofiziala

• Datuak: Q1763735
• Multimedia: Artazu / Q1763735
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Artazu