Luzaide

Luzaide
	Nafarroa Garaia, Euskal Herria
	Elizaldea auzo nagusiko ikuspegia, zeharkarrikan
; Bandera	; Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Garazi (geografiki eta historiki); Pirinioak (administratiboki)
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Bidausi
Izen ofiziala	Luzaide / Valcarlos
Alkatea; (2019-2023)	Nicolás Camino Caminondo; (kudeaketa-batzordea)
Posta kodea	31660
INE kodea	31248
Herritarra	luzaidar, luzeidar
Geografia
Koordenatuak	43°04′06″N 1°19′15″W / 43.06836531°N 1.32076764°W
Azalera	44,06 km²
Garaiera	217-1501 metro
Distantzia	63,1 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	304 (2023: −13)
Dentsitatea	0,07 bizt/km²
Zahartzea	% 23,08
Ugalkortasuna	‰ 13,16
Ekonomia
Jarduera	% 75,51 (2011)
Desberdintasuna	% 0 (2011)
Langabezia	% 2,16 (2013)
Euskara
Eremua	eremu euskalduna
Euskaldunak	% 67,20 (2018: %1,68)
Datu gehigarriak
Sorrera	XVI. mendea (independentzia)
Webgunea	www.luzaide-valcarlos.net

Luzaide^[4]^[a] (behe-nafarreraz: Luzeide)^[b] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Garazi eskualdean dago geografiki eta historiki, baina Pirinioetan administratiboki, Iruñea hiriburutik 63,1 kilometrora. Altuera 217 eta 1501 metro artekoa da, eta 44,06 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 304 biztanle zituen.

Luzaide garaztar herri tipikoa da, baina Nafarroa Garaian dago. Egitura deszentralizatua du, auzotan banatuta, eta horien artean Elizaldea nabarmentzen da, handiena eta garrantzitsuena, non udaletxea, eliza eta frontoia dauden. Arnegirekiko mugaren ondoan Pekotxeta dago, bi Nafarren arteko erromesen bidegurutze gisa duen garrantzi historikoagatik nabarmentzen dena. Iparralderago dagoen auzoa, Pertole, da komertzialena, Garazi baxenabartar eskualdeko merkataritza-gune nagusia baita, eta bentak eta denda ugari hartzen baititu.

Bertako biztanleak luzaidarrak (behe-nafarreraz: luzeidarrak) dira. Udalburua Elizaldea auzoa da, non udaletxea da.

Izena

Luzaide edo Luzeide beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

gaztelaniaz: Valcarlos
nafar erromantzez edo aragoieraz: la Val de Carlos

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

Vallis Karoli (1100)
Vallis Caroli (1101)
Luçayde (1110)
Valcarles (1280)
Valcharles (1280)
Valkarles (1280)
Valcarlos (1280)
Luçayde (1283)
Luçaide (1284)
Luzayde (1284)
Vallis Karoli (1332)
Luçayde (1333)
Val Charles (1361)
Val Carlos (1364)
Valkarles (1366)
Vall Karles (1366)
La Valkarles (1366)
Vail Charles (1366)
Bau Charles (1372)
Val Carlos (1394)
Luçayde (1529)
Balcarlos (1800)
Valcarlos (1856)
Luzaide (1926)
Luzaide (1989)

Etimologia

Luzaidek tradizio bikoitza du bere izenean, erromantze bat eta euskara beste bat, erabat desberdinak direnak. Historikoki, Valcarlos erromantze izena bakarrik izan da ofiziala, eta euskarazko izena eremu ez-ofizialetara baztertuta geratu da. Hala ere, 1989ko urtarrilaren 31tik aurrera bi toponimoak koofizialak izatera pasa ziren.

Euskal izenak, Luzaide, "bide luzea" esan nahi du, luza ("luzea") eta ide (bide = "bide"). Jean-Baptiste Orpustan euskal filologo ustez, lekuizenak Nafarroa Behereko artzainek ibarra zeharkatzen ari zirenean beren artaldeekin egin behar izaten zuten ibilbide luzeari egiten dio erreferentzia, ibarran populazio-gune egonkor bat ezarri aurretik.

Udalerriaren erromantze izena, Valcarlos edo la Val de Carlos, Karlaundiaren irudiarekin, Errolanen kantuarekin eta Orreagako gudu mitikoarekin lotu izan da tradizioz. XII. mendean lurralde hauek zeharkatu zituen Aymeric Picaud erromes frantziarrak testu bat utzi zuen idatzita Luzaideri buruz Codex Calixtinusen. Haren arabera, ibarrak erromantze izena eman zion herriari, lehen la Val de Carlos (Karlosen ibarra; Karlos = Karlaundi = Karlomagno) baitzen, han kanpatu baitzen Karlomagno bere armadekin, Errolan Orreagan hil zenean.

Ezaugarriak

Armarria

Luzaideko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

«

Armarri xakeatua: hondo zuri batez eta aurrean xake taula batez osatuta dago, koadro zuri eta beltzekin.

»

Bandera

Luzaideko banderak Luzaideko armarria dauka hondo gorri ilun baten gainean. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da.

Geografia

Luzaide izen bereko ibaiaren ibarran barruan dago geografikoki, baina, administratiboki, udalerri independente da. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aldudeko eta Beherobiko ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Luzaide ibaiak, Errobi ibaiaren adarrak.

Mugakideak

Ingurune naturala eta klima

Udalerria Pirinioen iparraldeko isurialdean dago. Egoera horrek, orografia gorabeheratsu baten erdian, Ibañetaren oinean eta altuera handiko mendiz inguraturik, Iruñarekin komunikatzea zailtzen du, errepide bihurgunetsu eta korapilatsu batean barrena egiten baitira. Klima epela eta hotza da. Luzaiden prezipitazio nabarmenak daude, Nafarroako gainerako zonalde piriniar ozeanikoan bezala. Hilabeterik lehorrenean ere euri asko egiten du. Hemengo klima Cfb gisa sailkatzen da Köppen-Geiger sistemaren bidez. Urteko batez besteko tenperatura 10,7°C da. Urtebetean, prezipitazioa 1 577 milimetrokoa da.

Luzaiden dagoen itsasoaren mailatik 320 metrora Nafarroako Gobernuak 1974an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Luzaide, 1974-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	24.0	26.0	29.0	32.0	35.0	39.0	39.0	40.0	36.0	33.0	25.0	24.0	40.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	11.1	12.0	14.5	16.1	19.8	22.7	24.7	25.0	23.0	19.3	14.2	11.7	17.8
Batez besteko tenperatura (ºC)	7.2	7.8	9.9	11.3	14.8	17.6	19.6	19.8	17.6	14.7	10.2	8.0	13.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	3.4	3.6	5.2	6.5	9.8	12.6	14.6	14.7	12.1	10.0	6.2	4.3	8.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-13.0	-9.0	-8.0	-2.0	1.0	4.0	7.0	5.0	3.0	-2.0	-7.0	-8.0	-13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	159.8	146.5	145.5	171.0	123.9	85.6	72.5	93.9	103.2	136.7	188.6	160.2	1577.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	78.6	83.5	93.1	65.4	63.7	68.0	62.0	56.5	87.9	98.7	92.3	75.0	98.7
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	14.6	13.9	14.7	17.7	17.5	15.3	13.6	14.4	12.8	15.2	15.4	15.3	180.2
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.4	2.1	1.0	0.5	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.3	0.9	6.2
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua^[8]

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Auzoak

Elizaldea Aitzurrea Azoleta Bixkarrea Gaindola Gainekoleta Pekotxeta Pertole Ondarrola
Luzaideko auzoen mapa

Luzaide pixka bat aldentzen da Nafarroako Pirinioetako errepidearen alboetako etxeen ohiko kokapen linealetik (herri-kale), eta herriaren erdian kokapen hori beste biztanlegune sakabanatu batzuekin uztartzen du, Baxe Nabarren gertatzen den bezala, Euskal Herriko tipikoena baita. Izan ere, Pirinioetako Nafarroa Garaiko gainerako herrietan ez bezala, Luzaide 300 metro baino gutxiagora dago, eta, beraz, elurteak ez dira hain ohikoak eta sendoak izaten. Goian, isolamendua eta janari eskasia saihesteko, baserri guztiak leku berean (herriak) biltzen ziren, baina ez hemen.

Udalerriak bederatzi auzo ditu:

Aitzurrea
Azoleta
Bixkarrea
Elizaldea (udalburua)
Gaindola
Gainekoleta
Pekotxeta
Pertole
Ondarrola (historiki; gaur egun Arnegikoa)

Luzaide udalerriko auzoak

Historia

Luzaiden Urepel-Ibañetako trikuharri-geltokiaren zati bat dago; Lauriñagako trikuharria, besteak beste. Han historiaurreko aztarna ugari aurkitu dira, ibar horietan zehar gizakiaren presentzia adierazten dutenak.

Erdi Aroa

Arabiarrek Nafarroaren gehiena 717 konkistatzean, ez zuten interes berezirik izan Orreaga eta inguruko lautadarekin, beharbada, bertan elikagaien edo bestelako materialen ekoizpenak garrantzirik ez zuelako. Karlaundi Iruñeari erasota, Pirinioetatik pasatzen ari zela, baskoiek eraso jo zuten, eta haren iloba Errolan, Bretainiako Marmako dukea, hil zuten. Orreagako gudua esaten zaio horri. Esaten denez, Karlaundi Luzaideko ibarran zegoen bitartean, Errolan Ibañetan hiltzen zen. Horregatik, ibarrak Vallis Caroli ("Karlaundiren ibarra") izena hartu zuen, eta la Val de Carlos izan zen nafar erromantzez eta Valcarlos gaztelaniaz.^[9]

814. urtetik aurrera Compostelako Donejakue erromesak jasotzen hasi zen, apostoluaren hilobiaren aurkikuntzaren ostean. XII. mendearen lehen erdian bultzada handia izan zuen bertarako erromesaldiak. Aspaldi horretatik Orreaga Done Jakue bidearen Nafarroako lehenengo puntu nagusia da Ipar Euskal Herria eta Frantziatik etorrita, Luzaide bidez, eta horren lekuko dira Orreagako kolegiata bera eta inguruko eraikinak, erromesak arduratzeko sortuak hein handi batean.

Luzaidek hainbat establezimendu izan zituen bidaiariei eta erromesei arreta emateko, hala nola Irauzketa (Donibane Irauzketa), Donejakue Bidearen ekialdeko ertzean kokatua, elizaren aurrean, Leireko monasterioaren mende 1271 arte eta ondoren Orreagakoa. Honen ondoan Kapairon edo Txapiron izenaen aterpetxea egon zen. Gaindola auzoan, Luzaideko kanpaiko aterpetxea. XIII. mendetik aurrera, Giltzapetukoa buruzko dokumentazio ugari dago. Azkenik, Zaldi Zuriaren ostatu-etxeak, Migel Santxitz Aurizperrik 1342an eraikiak. Azken hori izan ezik, denak Orreagako kolegiataren mende egon ziren.^[10]

Mugan zegoenez (Gaskoiniarekin muga egiten zuen XI. mendera arte), Luzaidek Erdi Aroan, pasabidea defendatzen zuen dorre bat izan zuen, Etxegaztelu izenekoa, eta Zangozako merindadeko errege-gazteluen nominan Guarda bezala agertzen zena. Dokumentazioak ondorengo alkateak erregistratzen ditu. 1280an Lope Martinez Uritzek zuen haren ardura; 1290 eta 1316 bitartean Gartzea Lopitz Leiunek. 1318an Martin Nasek hartu zuen haren lekua, eta 1325ean Martin Enekoitz Urtsuak. XIV. mendearen erdialdean Beñat Lüküze alkaidea zen, 1360an Gilen Arnalt Irunberrik ordezkatu zuena, hurrengo urtean Gaillart Lüküze ordezkatu zuena. Pellot Lüküze izan zen haren oinordekoa, eta 1374an Migel Etxautzek ordezkatu zuen alkatetzan. Hurrengo urteetan Gartzea Nas 1378an agertzen da. Martin Larramendi (1380), Juan Oliver Mitxelko, Zaldi Zuriaren etxeko jauna 1381an. 1388an, Karlos III.a Noblea nafar erregeak Juan Oliver berretsi zuen bere postuan. 1393an Martin Etxaitzek hartu zuen haren lekua, eta 1419an Arnaut Etxaitzek. Zuria andreak 1437an Juan Peretze Ureta izendatu zuen, eta haren ondorengoa izan zen 1450ean Pero Gartzea Uhalde. Urte horretan bertan, Lüküzeko jaunaren tropek gaztelua okupatu eta suntsitu zuten.^[11]

IX eta XI. mendeen artean Leireko monasterioak Luzaiden izan zituen jabetzak. 1271n Orreagako kolegiatari saldu zizkioten; 1406an, koroak, era berean, Luzaideko lurraldean zituzten jabetzak prioreari eman zizkion. XIV. mendearen erdialdean, Baionako apezpikutzak Luzaideko elizaren gaineko eskubideak argudiatu zituen, baina horretarako izendatutako arbitraje-batzordeak ukatu egin zituen. Hala ere, 1566ra arte egon zen baionarren orbitan, non Pio V.ak Iruñeko apezpikutzari esleitu zion, Baionakotik bereiziz, Nafarroa Beherean eragin kalbinistaren ondorioz. Hala eta guztiz ere, Baionako autoritatearen interferentziak eta eragina berreskuratzeko saiakerak XX. mendearen hasierara arte luzatu ziren.

Karlos III.ak 1406an Erroibarreko bizkonderria sortu zuenean, hainbat errenta eta jabetza esleitu zizkion eraketarako, horien artean Koroak Luzaiden zituenak, XVI. mendearen erdialdera arte Erroibarko alkatearen jurisdikziopean egon zena, Etxegazteluko mugako gaztelua mantentzeaz arduratzen zena. Gainera, urte honetako errege ediktu baten bidez, Bortuz Bestaldeko Lurraldetik banandu zen, eta Zangozako Merindadearekin bat egin.^[12]

Aro Modernoa

Fernando Katolikoak Nafarroa konkistatu ondoren, Luzaideren historia bere mugako izaera berriak baldintzatuko du, bere lurraldea eta eskubideak murrizten ikusiz. Luzaidek, ordea, komunikaziorako bide nagusitik kanpo iraun zuen, errege-bidea Donibane Garazitik Garaziko gainetatik baitzihoan, Altobiskar ingurutik, zuzenean Ibañetara jaisteko. Egoera horrek arazo ugari sortu zizkion, esate baterako, muga-zergen ondorioetarako inportatzaile eta esportatzailetzat hartutako biztanleak izatea, eta 1883-1884 urteetan zabaldu zen mendatea Arnegiko mugarekin lotzen duen errepidea.

Banaketa motelagoa izan zen elizaren jurisdikzioan. Hasiera batean, Luzaideko eliza Baionako elizbarrutikoa izaten jarraitu zuen, eta jendea Azoletatik Ibañetaraino eta Eiheralarreko bidetik Baigorriko gailurretaraino hartzen jarraitu zuen, Arnegi eta Ondarrola auzoak barne, horietako lehena baxenabartar zibilagatik zelarik, geroago frantziarra, 1856ko muga askoz ere berantiarragoaren ondorioz bigarrena izango zen bezala. Jurisdikzio-arazo horretatik kanpo, muga hispanofrantsesa ezartzeak beste ondorio batzuk ekarriko lizkioke Luzaideri, batez ere bere lurraldea eta eskubideak murriztea, Ondarrolaren kasuan bezala, Frantziari atxikita geratu baitzen.

1521ean Nafarroa birkonkistatzen saiatu eta 4 urtera, 1525ean, Auritzen sorginkeria-prozesu bat izan zen, Balanza lizentziadunak parte hartu zuelarik. Luzaideko eta Orreagako auzipetuak ziren. Luzaidekoak Graciana de Esnoz, María del Caballo Blanco, María la Abadesa, Graciana de Ceztau, Martin delako bat eta bertzeren bat ziren. Beharrezko ikerketak egin ondoren, ez zen sorginkeria-jardueren aztarnarik aurkitu. Akusatuek, bestalde, ezkutuko hainbat jardunbidetan aritu zirela adierazi zuten. Hasteko, enkarterriei ondasun guztiak bahitu zitzaizkien. Ez da behin betiko epaia ezagutzen, baina jasota dago 8 sorgin erre zirela.^[13]

Florentzio Idoate Iragik Nafarroako historiaren txokoak bere liburuan aipatzen du Luzaideko ibarrak (Luzaide bakarrik) 1723an Nafarroako Foru Aldundiari 1720ko izurritearen ondorioz egindako gastuengatiko konpentsazioa eskatu ziola. Luzaidarrek azaldu zuten beren pertsonekin mugan ezarritako osasun-kordoian parte hartu zutela, eta, gainera, abeltzainen konpainia bati eutsi ziotela, guztira 6 000 erreal gastatuz. Hala ere, Nafarroako Gorteek ez zuten aintzat hartu erreklamazio hori.

1793ko ekainaren hasieran, Luzaidarrek Altobizkarreko bidea irekitzeko eskaintza egin zuten, Ventura Caro jeneral espainiarraren tropek zeharkatu eta Château-Pignon postu estrategikora iritsi ahal izan zezaten. 1794ko apirilean, Luzaidek su hartu eta arpilatua izan zen, Alduden postutik tropa konbentzionalen erasoaldietan. XVIII. mendearen amaieran burdinola bat, batan bat eta irin-errota bat zituen. Beren etxe gehienak ia erabat hondatuta zeuden Konbentzioaren gerraren barruko gertakari hartaz geroztik.^[14]

Aro Garaikidea

1834-1835eko udal-erreformekin, Luzaideko "ibar eta hiribilduaren" administrazio-batasuna mantendu zen arren, udal-agintaritza araubide komunaren arabera arautu zen orduz geroztik. Ordura arte, erregeordeak hiribilduak proposatuta izendatutako alkate batek eta herritarrek aukeratutako errejidoreek administratzen zuten.

XIX. mendearen erdialdean, bestalde, Done Jakue eliza parroko batez eta onuradun batez baliatzen zen, biak Orreagako kabildoa edo erregea hornitzeaz, hutsik geratzen zen hilabetearen arabera. Eskola bat zegoen, urtean 2 880 erreal zituena, eta ferrazko hiru bide Donibane, Orreaga, Banka eta Aldude herrietara joateko. Arrullandetako burdin meategia ustiatzen ari ziren, Orbaizetako ola hornitzen zuena, eta bi iltze fabrika, bat ondua eta hiru errota zeuden. XIX. mendearen bigarren erdialdean, Ibañetatik herrira jaisten zen errepidearen eraikuntzak nabarmen aldatu zituen komunikazioak. 1920. urte aldera, egunero autobusak zeuden Agoitzera alde batetik eta Donibane Garazira bestetik, eta herria Espainiar eta Frantziar Estatuen arteko sarbidearen aldaketa horren ondorioz bihurtu zen.^[10]

Ordurako, hiru irin-errotez gain, bi iltze-fabriketako batekoak eta ondutakoetakoak, txokolate-fabrika bat eta establezimendu hidroterapiko bat zeuden; Familia Santuaren komentua eta bi eskola zeuden.

Luzaideko elizaren ondoan ospitale-etxe bat zegoen, Konpostelarako erromesentzat atseden hartzen zuena Orreagako ospitale nagusira iritsi aurretik. Orreagarena zen. 1601ean, Orreagako Andre Mariaren Errege Etxeko priorraren eta kabildoaren eta Luzaideko Ibarreko Kontseiluaren artean auzi bat zegoela jasotzen da, azken hori ospitale-etxe horretaz jabetu zelako.

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 304 biztanle zituen Luzaidek.^[15]

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
962	1007	996	907	1015	933	973	1048	850	880	940	818	823	686	595	540	427	395	320

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Luzaideko muga-egoerak eragin du historian zehar aduanaren presentziari lotutako ekonomia garatzea (merkataritza, kontrabandoa). Gaur egun, lanbide tradizional asko desagertu ondoren, herriko ekonomia nekazaritza eta abeltzaintzako ustiapenetan eta merkataritza eta zerbitzuen sektorean oinarritzen da.

Abeltzaintza batez ere ardi-azienda (latxa arrazakoa) eta behi-azienda (Pirinioetako arrazakoa) da. Neurri txikiagoan ematen dira zaldi-azienda (behorrak), eta ahuntzak, idiak eta astoak pixkanaka desagertzen ari dira. Gainerako animaliak (txerriak, oiloak eta abar) familien kontsumorako hazten dira. Ustiategi txikiak: etxea, bordak, laborantza-lurrak eta larreak, eta herri-lurren aprobetxamendua (iratzeak, gaztainondoak). Gero eta ustiategi gutxiago, lan-baldintza zailak eta horietako batzuen errentagarritasun txikia direla eta, gazteek beste bizimodu batzuk aukeratu dituzte.

Industria sektorea gazta egiteko artisau-industria txiki baten moduan dago, baita zuraren sektorean ere. Era berean, gaur egun, hiru zentral hidroelektriko daude: Txirriskin, Luzaide eta Arrollandieta. Horiek herriaren aberastasun hidrologikoa aprobetxatzen dute, eta haren indarra areagotu egiten da malda handietan behera egin duelako.

Hirugarren sektoreak presentzia oso zabala du eta tokiko beharrak gainditzen ditu. Batez ere, mugak jokatzen duen paperari zor zaio, bai eta Luzaidetik administrazio bereko biztanle-gune hurbilenera dagoen distantziari ere (Orreagatik 24 km), eta horrek eragotzi egiten du zenbait zerbitzu, hala nola osasun-zerbitzuak, eta abar, herritik kanpo kontzentratzea. Sektore horren barruan honako jarduera hauek daude: Merkataritza txikia, merkataritza handia, garraioa, ostalaritza, finantzaketa eta kudeaketa, ile-apaindegiak, osasun-zerbitzuak, administrazio-zerbitzuak, etab. Establezimendu gehienak Pertole auzoan daude, "Luzaideko bentak" izenekoak, Garazi, Baigorri eta Ortzaizeko biztanleriaren zati handi bat zerbitzatzen dutenak.

Politika

Luzaideko udaletxea Elizaldea auzoan dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Nicolás Camino Caminondo da, kudeaketa-batzordeak izendatua.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
Alderdia	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Luzaidegatik	-	-	-	-	4	4	-	5	7	-	-
Nafarroa Bai	-	-	-	-	-	-	-	2	-	-	-
Luzaide Taldea	-	-	-	-	-	3	-	-	-	-	-
Nekazari Independenteak	2	-	2	7	2	-	-	-	-	-	-
Nafar Herriaren Batasuna	-	-	-	-	1	-	-	-	-	-	-
Herriarekin	-	5	2	-	-	-	-	-	-	-	-
Eusko Alkartasuna	-	-	2	-	-	-	-	-	-	-	-
Herriaren Alde	-	-	1	-	-	-	-	-	-	-	-
Euzko Alderdi Jeltzalea	-	2	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Luzaideko Independenteak	5	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

1999ko hauteskundeak arte, zinegotziak bi alderdi ezberdinetakoak izan ziren beti (1991 izan ezik, non guztiak Nekazari Independenteak alderdikoak ziren, eta 1987 eta 1995, non alderdi gehiago egon ziren). 2003. urtean anomalia bat gertatu zen, ez baitzen zerrendarik aurkeztu alkate gisa. Horrela, Juanjo Camino Camino kudeaketa-batzordeko zinegotziburua izendatu zen hurrengo hauteskundeetara arte.

2007ko hauteskundeetarako bi zerrenda aurkeztu ziren: Luzaidegatik (5/7) eta Nafarroa Bai (2/7); 2011n zerrenda bakarra izan zen (Luzaidegatik). Hala ere, 2015ean berriro gertatu zen anomalia: ez zegoen hautagairik. Fernando Alzón Aldabe, Luzaidegatik zerrendako alkate ohia, izendatu zuten kudeaketa-batzordeko zinegotziburua. 2019an, hirugarren aldiz gertatu zen. Kasu honetan Nicolás Camino Caminondo izan zen zinegotziburua.

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:


Alderdia	Bozak
2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia	guztira	%	+/-
Navarra Suma	37	25,69	-
Euskal Herria Bildu	36	25,00	▲ 5
Geroa Bai	36	25,00	▼ 11
Nafarroako Alderdi Sozialista	24	16,67	▲ 14
Izquierda-Ezkerra	5	3,47	▼ 2
Ahal Dugu	3	2,08	▼ 6
Vox	1	0,69	-


Alderdia	Bozak
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia	guztira	%	+/-
Geroa Bai	47	28,14	-
Nafar Herriaren Batasuna	39	23,35	-
Euskal Herria Bildu	31	18,56	-
Nafarroako Alderdi Popularra	13	7,78	-
Nafarroako Alderdi Sozialista	10	5,99	-
Ahal Dugu	9	5,39	-
Izquierda-Ezkerra	7	4,19	-
Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa	1	0,60	-
Solidaritate eta Autogestio Internazionalista	1	0,60	-
Solidaritate eta Autogestio Internazionalista	1	0,60	-
Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia	1	0,60	-
Herritarrak - Herritarron Alderdia	1	0,60	-

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea Elizaldea auzoan dago.

Egungo banaketa

Luzaideko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Nicolás Camino Caminondo da, kudeaketa-batzordeak izendatua. Zinegotziak 4 daude:^[16]

Jose Luis Hualde Iroz
Jose Luis Jaurena Ainziburu
Salvador Bidegain Ibarra
Fernando Arretxe Caminondo

Alkateak

1979tik, Luzaidek 7 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia^[17]
José Bazo Lavilla	1979	1983		Luzaideko Independenteak
Luis Liberal Flamarique	1983	1991		Herriarekin
Juan Pedro Arrosagaray Falxa	1991	1995		Nekazari Independenteak
Ana Isabel Elizondo Ainciburu	1995	2003		Luzaidegatik
Juanjo Camino Camino	2003	2007		kudeaketa-batzordea
Fernando Alzón Aldabe	2007	2015		Luzaidegatik
Fernando Alzón Aldabe	2015	2019		kudeaketa-batzordea
Nicolás Camino Caminondo	2019	jardunean		kudeaketa-batzordea

Garraioa

PLM konpainiak Iruñea eta Donibane Garazi arteko linea operatzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

Iruñea - Orreaga - Luzaide - Pekotxeta - Arnegi eta Donibane Garazi

Kultura

Euskara

Ikus, gainera: «behe-nafarrera» eta «nafar-lapurtera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Luzaide sailkatu zituen, behe-nafarrera euskalkian, Baigorri, Arberoa eta Ortzaize ibarretan hitz egiten zena.^[18]

Koldo Zuazok, 2010ean, Luzaidek nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zuen.^[19]

Bolantak

Artikulu nagusia: «Luzaideko bolantak»

Luzaideko folklorearen ikur nagusia bolantak dira, ikusgarri eta dotore jantzitako dantzariak alegia, Pazko Igandean agerraldia egiten dutenak. Festa honen jatorria inauterietatik dator, eta egindako dantzek "bolant-iantzak" izena hartzen dute, jauziak, kalapita-iantzak eta makilarienak barne.

Pertsonaia artean ziratepekoak, gorriak, zapuriak, makilariak eta bolantak eurak dira, eta hauen guzien atzetik "atxo ta tupinak" joaten dira.

Jantziei dagokienez, txapel gorria, espartinak, atorra zuria eta kotoizko prakak, urrezko eskubandak, kaskabiloak eta zinta hori eta gorriak eramaten dituzte bolantek.

Gastronomia

Luzaideko plater tipiko batzuk honako hauek dira:^[20]

katalabrox: bizkotxo ezin hobea, kono formakoa. Beheko suaren txingarretan egiten zen, mantso-mantso, eta geruzak eransten zitzaizkion, kono forma eman arte. Egun berezietan egiten zen, gaurregun ez da prestatzen.
marrakuku: marrakukuaren osagairik garrantzizkoena taloa da (arto-hirinez egindako opila, gatz pixka batekin). Opilaren gainean gazta jarri eta borobildu.
oilo betea: etxeko oiloa, aratxerenharagi xehetuaz eta bestelako osagaiz betea. Barrubetea prestatzen da eta oiloaren barnean sartu.
tripa salda: gaur egun plater hau ia desagertu da luzaidarren mahaietatik, hala ere zenbait etxetan oraindik ere prestatzen jarraitzen dute. Beharrezkoa da urin aunitz duen ardi bat.

Jaiak

Luzaideko bolantak, Pazko igandean
Done Jakueren jaiak: uztailaren azken asteburuan

Ondarea

Ondasun nabarmenak

Ikus zerrenda: «Luzaideko kultura ondasunak»

Done Jakue Apostoluaren eliza, XVIII. mendeko kristiau eliza.
Erromesaren monumentua, Jorge Oteizak eraikitako eskultura.
Batasuneko zubia, Luzaide ibaiaren gaineko zubia.
Batasuneko zubiko etxea, XX. mendeko etxe tradizionala.
Arretxe pilotalekua, pilotalekua, 1980. urtean inauguratuta.
Populus Baskonia monumentua, 2023an inauguratuta.

Eremu naturalak

Luzaideko ibarra, Luzaide ibaiak osatutako ibarra.

Luzaidar ospetsuak

Joan Etxamendi (1792-1879), bertsolaria.
Enrike Zubiri "Manezaundi" (1867-1943), euskal idazlea.
Felix Erbiti (1910-2000), apaiza.
Feliciana Setoain (1912-2008), idazle, musikari eta musikologoa.
Javier Iraburu (1923-1982), futbolaria.
Angel Aintziburu (1930-2019), euskal idazle eta ohorezko euskaltzaina.
Fernando Arretxe (1961-), esku huskako pilotaria.
Iker Arretxe (1985-), esku huskako pilotaria.

Irudiak

Luzaideko ibarra
Elizaldea auzoa
Ibarreko gainak
Udaletxea
Gainekoleta auzoa
Orreagako guduaren interpretazio-zentroa
Patxi Aldunateren Populus Vasconia eskultura Luzaiden.

Oharrak

↑ /lus̻áið̞e/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza bigarren silaban
↑ /lus̻éið̞e/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak

Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
"Luzaideko euskara Nikolas Polit zenaren izkribuetan". Jose Maria Satrustegi. EHU, 1986.
"Luzaideko Euskararen Hiztegia". Peio Kamino eta Patxi Salaberri Zaratiegi. Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernua.

↑ ^a ^b ^c ^d ^e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
↑ Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
↑ «Luzaide - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Luzaide» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
↑ Bankako estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
↑ Lopez de Luzuriaga Martinez, Iñaki. (2016). Euskaldunak eta karolingiar iraultza : Akitania eta Baskonian barrena. Udako Euskal Unibertsitatea ISBN 978-84-8438-591-2. PMC 1055581693. (Noiz kontsultatua: 2021-11-11).
↑ ^a ^b Nafarroako Entziklopedia Handia | LUZAIDE. (Noiz kontsultatua: 2021-11-15).
↑ «Luzaide - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2021-11-15).
↑ «Historia» Luzaideko Udala (Noiz kontsultatua: 2020-01-31).
↑ (Gaztelaniaz) «Giza xanpaina tufo bat hedatzen ari da Nafarroako Pirinioetan» La Vanguardia 2021-05-08 (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
↑ Etxegoien, Juan Carlos. (2006). Orhipean : the country of Basque. (5th ed. argitaraldia) Pamiela ISBN 84-7681-478-X. PMC 71443038. (Noiz kontsultatua: 2021-11-15).
↑ «Luzaide» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
↑ (Gaztelaniaz) Luzaideko Udala. (2021-10-16). 2021EKO URRIAREN 16KO APARTEKO BILKURAREN AKTA. www.luzaide-valcarlos.net.
↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
↑ «Gastronomia» Luzaideko gastronomia (Noiz kontsultatua: 2021-11-15).