Luzaide[4][a] (behe-nafarreraz: Luzeide)[b]Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Garazi eskualdean dago geografiki eta historiki, baina Pirinioetan administratiboki, Iruñea hiriburutik 63,1 kilometrora. Altuera 217 eta 1501 metro artekoa da, eta 44,06 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 304 biztanle zituen.
Luzaide garaztar herri tipikoa da, baina Nafarroa Garaian dago. Egitura deszentralizatua du, auzotan banatuta, eta horien artean Elizaldea udalburua nabari da, handiena eta garrantzitsuena: udaletxea, eliza eta frontoia hantxe daude. Arnegirekiko mugaren ondoan Pekotxeta dago, bi Nafarren arteko erromesen bidegurutze gisa duen garrantzi historikoagatik nabari dena. Iparralderago dagoen auzoa, Pertole, komertzialena da, Garazibaxenabartar eskualdeko merkataritza-gune nagusia baita, eta bentak eta denda ugari hartzen baititu.
Bertako biztanleak luzaidarrak (behe-nafarreraz: luzeidarrak) dira.
Izena
Luzaide edo Luzeide beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
Vallis Karoli (1100)
Vallis Caroli (1101)
Luçayde (1110)
Valcarles (1280)
Valcharles (1280)
Valkarles (1280)
Valcarlos (1280)
Luçayde (1283)
Luçaide (1284)
Luzayde (1284)
Vallis Karoli (1332)
Luçayde (1333)
Val Charles (1361)
Val Carlos (1364)
Valkarles (1366)
Vall Karles (1366)
La Valkarles (1366)
Vail Charles (1366)
Bau Charles (1372)
Val Carlos (1394)
Luçayde (1529)
Balcarlos (1800)
Valcarlos (1856)
Luzaide (1926)
Luzaide (1989)
Etimologia
Luzaidek tradizio bikoitza du bere izenean, erromantze bat eta euskara beste bat, erabat desberdinak direnak. Historikoki, Valcarlos erromantze izena bakarrik izan da ofiziala, eta euskarazko izena eremu ez-ofizialetara baztertuta geratu da. Hala ere, 1989kourtarrilaren 31tik aurrera bi toponimoak koofizialak izatera pasa ziren.
Euskal izenak, Luzaide, "bide luzea" esan nahi du, luza ("luzea") eta ide (bide = "bide"). Jean-Baptiste Orpustaneuskal filologo ustez, lekuizenak Nafarroa Behereko artzainek ibarra zeharkatzen ari zirenean beren artaldeekin egin behar izaten zuten ibilbide luzeari egiten dio erreferentzia, ibarran populazio-gune egonkor bat ezarri aurretik.
Armarri xakeatua: hondo zuri batez eta aurrean xake taula batez osatuta dago, koadro zuri eta beltzekin.
»
Bandera
Luzaideko banderak Luzaideko armarria dauka hondo gorri ilun baten gainean. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da.
Udalerria Pirinioen iparraldeko isurialdean dago. Egoera horrek, orografia gorabeheratsu baten erdian, Ibañetaren oinean eta altuera handiko mendiz inguraturik, Iruñarekin komunikatzea zailtzen du, errepide bihurgunetsu eta korapilatsu batean barrena egiten baitira. Klima epela eta hotza da. Luzaiden prezipitazio nabarmenak daude, Nafarroako gainerako zonalde piriniar ozeanikoan bezala. Hilabeterik lehorrenean ere euri asko egiten du. Hemengo klima Cfb gisa sailkatzen da Köppen-Geiger sistemaren bidez. Urteko batez besteko tenperatura 10,7°C da. Urtebetean, prezipitazioa 1 577 milimetrokoa da.
Luzaiden dagoen itsasoaren mailatik 320 metrora Nafarroako Gobernuak1974an jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]
Luzaide pixka bat aldentzen da Nafarroako Pirinioetako errepidearen alboetako etxeen ohiko kokapen linealetik (herri-kale), eta herriaren erdian kokapen hori beste biztanlegune sakabanatu batzuekin uztartzen du, Baxe Nabarren gertatzen den bezala, Euskal Herriko tipikoena baita. Izan ere, PirinioetakoNafarroa Garaiko gainerako herrietan ez bezala, Luzaide 300 metro baino gutxiagora dago, eta, beraz, elurteak ez dira hain ohikoak eta sendoak izaten. Goian, isolamendua eta janari eskasia saihesteko, baserri guztiak leku berean (herriak) biltzen ziren, baina ez hemen.
Luzaiden Urepel-Ibañetako trikuharri-geltokiaren zati bat dago; Lauriñagako trikuharria, besteak beste. Han historiaurreko aztarna ugari aurkitu dira, ibar horietan zehar gizakiaren presentzia adierazten dutenak.
814. urtetik aurrera Compostelako Donejakue erromesak jasotzen hasi zen, apostoluaren hilobiaren aurkikuntzaren ostean. XII. mendearen lehen erdian bultzada handia izan zuen bertarako erromesaldiak. Aspaldi horretatik OrreagaDone Jakue bidearen Nafarroako lehenengo puntu nagusia da Ipar Euskal Herria eta Frantziatik etorrita, Luzaide bidez, eta horren lekuko dira Orreagako kolegiata bera eta inguruko eraikinak, erromesak arduratzeko sortuak hein handi batean.
Luzaidek hainbat establezimendu izan zituen bidaiariei eta erromesei arreta emateko, hala nola Irauzketa (Donibane Irauzketa), Donejakue Bidearen ekialdeko ertzean kokatua, elizaren aurrean, Leireko monasterioaren mende 1271 arte eta ondoren Orreagakoa. Honen ondoan Kapairon edo Txapiron izenaen aterpetxea egon zen. Gaindola auzoan, Luzaideko kanpaiko aterpetxea. XIII. mendetik aurrera, Giltzapetukoa buruzko dokumentazio ugari dago. Azkenik, Zaldi Zuriaren ostatu-etxeak, Migel Santxitz Aurizperrik 1342an eraikiak. Azken hori izan ezik, denak Orreagako kolegiataren mende egon ziren.[10]
Mugan zegoenez (Gaskoiniarekin muga egiten zuen XI. mendera arte), Luzaidek Erdi Aroan, pasabidea defendatzen zuen dorre bat izan zuen, Etxegaztelu izenekoa, eta Zangozako merindadeko errege-gazteluen nominan Guarda bezala agertzen zena. Dokumentazioak ondorengo alkateak erregistratzen ditu. 1280an Lope Martinez Uritzek zuen haren ardura; 1290 eta 1316 bitartean Gartzea Lopitz Leiunek. 1318an Martin Nasek hartu zuen haren lekua, eta 1325ean Martin Enekoitz Urtsuak. XIV. mendearen erdialdean Beñat Lüküze alkaidea zen, 1360an Gilen Arnalt Irunberrik ordezkatu zuena, hurrengo urtean Gaillart Lüküze ordezkatu zuena. Pellot Lüküze izan zen haren oinordekoa, eta 1374an Migel Etxautzek ordezkatu zuen alkatetzan. Hurrengo urteetan Gartzea Nas 1378an agertzen da. Martin Larramendi (1380), Juan Oliver Mitxelko, Zaldi Zuriaren etxeko jauna 1381an. 1388an, Karlos III.a Nobleanafar erregeak Juan Oliver berretsi zuen bere postuan. 1393an Martin Etxaitzek hartu zuen haren lekua, eta 1419an Arnaut Etxaitzek. Zuria andreak 1437an Juan Peretze Ureta izendatu zuen, eta haren ondorengoa izan zen 1450ean Pero Gartzea Uhalde. Urte horretan bertan, Lüküzeko jaunaren tropek gaztelua okupatu eta suntsitu zuten.[11]
Karlos III.ak1406anErroibarreko bizkonderria sortu zuenean, hainbat errenta eta jabetza esleitu zizkion eraketarako, horien artean Koroak Luzaiden zituenak, XVI. mendearen erdialdera arte Erroibarko alkatearen jurisdikziopean egon zena, Etxegazteluko mugako gaztelua mantentzeaz arduratzen zena. Gainera, urte honetako errege ediktu baten bidez, Bortuz Bestaldeko Lurraldetik banandu zen, eta Zangozako Merindadearekin bat egin.[12]
Fernando Katolikoak Nafarroa konkistatu ondoren, Luzaideren historia bere mugako izaera berriak baldintzatuko du, bere lurraldea eta eskubideak murrizten ikusiz. Luzaidek, ordea, komunikaziorako bide nagusitik kanpo iraun zuen, errege-bidea Donibane GarazitikGaraziko gainetatik baitzihoan, Altobiskar ingurutik, zuzenean Ibañetara jaisteko. Egoera horrek arazo ugari sortu zizkion, esate baterako, muga-zergen ondorioetarako inportatzaile eta esportatzailetzat hartutako biztanleak izatea, eta 1883-1884 urteetan zabaldu zen mendatea Arnegiko mugarekin lotzen duen errepidea.
Banaketa motelagoa izan zen elizaren jurisdikzioan. Hasiera batean, Luzaideko eliza Baionako elizbarrutikoa izaten jarraitu zuen, eta jendea AzoletatikIbañetaraino eta Eiheralarreko bidetik Baigorriko gailurretaraino hartzen jarraitu zuen, Arnegi eta Ondarrola auzoak barne, horietako lehena baxenabartar zibilagatik zelarik, geroago frantziarra, 1856ko muga askoz ere berantiarragoaren ondorioz bigarrena izango zen bezala. Jurisdikzio-arazo horretatik kanpo, muga hispanofrantsesa ezartzeak beste ondorio batzuk ekarriko lizkioke Luzaideri, batez ere bere lurraldea eta eskubideak murriztea, Ondarrolaren kasuan bezala, Frantziari atxikita geratu baitzen.
1521eanNafarroa birkonkistatzen saiatu eta 4 urtera, 1525ean, Auritzen sorginkeria-prozesu bat izan zen, Balanza lizentziadunak parte hartu zuelarik. Luzaideko eta Orreagako auzipetuak ziren. Luzaidekoak Graciana de Esnoz, María del Caballo Blanco, María la Abadesa, Graciana de Ceztau, Martin delako bat eta bertzeren bat ziren. Beharrezko ikerketak egin ondoren, ez zen sorginkeria-jardueren aztarnarik aurkitu. Akusatuek, bestalde, ezkutuko hainbat jardunbidetan aritu zirela adierazi zuten. Hasteko, enkarterriei ondasun guztiak bahitu zitzaizkien. Ez da behin betiko epaia ezagutzen, baina jasota dago 8 sorgin erre zirela.[13]
Florentzio Idoate IragikNafarroako historiaren txokoak bere liburuan aipatzen du Luzaideko ibarrak (Luzaide bakarrik) 1723anNafarroako Foru Aldundiari1720koizurritearen ondorioz egindako gastuengatiko konpentsazioa eskatu ziola. Luzaidarrek azaldu zuten beren pertsonekin mugan ezarritako osasun-kordoian parte hartu zutela, eta, gainera, abeltzainen konpainia bati eutsi ziotela, guztira 6 000 erreal gastatuz. Hala ere, Nafarroako Gorteek ez zuten aintzat hartu erreklamazio hori.
1793koekainaren hasieran, Luzaidarrek Altobizkarreko bidea irekitzeko eskaintza egin zuten, Ventura Caro jeneral espainiarraren tropek zeharkatu eta Château-Pignon postu estrategikora iritsi ahal izan zezaten. 1794koapirilean, Luzaidek su hartu eta arpilatua izan zen, Alduden postutik tropa konbentzionalen erasoaldietan. XVIII. mendearen amaieran burdinola bat, batan bat eta irin-errota bat zituen. Beren etxe gehienak ia erabat hondatuta zeuden Konbentzioaren gerraren barruko gertakari hartaz geroztik.[14]
1834-1835eko udal-erreformekin, Luzaideko "ibar eta hiribilduaren" administrazio-batasuna mantendu zen arren, udal-agintaritza araubide komunaren arabera arautu zen orduz geroztik. Ordura arte, erregeordeak hiribilduak proposatuta izendatutako alkate batek eta herritarrek aukeratutako errejidoreek administratzen zuten.
XIX. mendearen erdialdean, bestalde, Done Jakue eliza parroko batez eta onuradun batez baliatzen zen, biak Orreagako kabildoa edo erregea hornitzeaz, hutsik geratzen zen hilabetearen arabera. Eskola bat zegoen, urtean 2 880 erreal zituena, eta ferrazko hiru bide Donibane, Orreaga, Banka eta Aldude herrietara joateko. Arrullandetako burdin meategia ustiatzen ari ziren, Orbaizetako ola hornitzen zuena, eta bi iltze fabrika, bat ondua eta hiru errota zeuden. XIX. mendearen bigarren erdialdean, Ibañetatik herrira jaisten zen errepidearen eraikuntzak nabarmen aldatu zituen komunikazioak. 1920. urte aldera, egunero autobusak zeuden Agoitzera alde batetik eta Donibane Garazira bestetik, eta herria Espainiar eta Frantziar Estatuen arteko sarbidearen aldaketa horren ondorioz bihurtu zen.[10]
Ordurako, hiru irin-errotez gain, bi iltze-fabriketako batekoak eta ondutakoetakoak, txokolate-fabrika bat eta establezimendu hidroterapiko bat zeuden; Familia Santuaren komentua eta bi eskola zeuden.
Luzaideko elizaren ondoan ospitale-etxe bat zegoen, Konpostelarako erromesentzat atseden hartzen zuena Orreagako ospitale nagusira iritsi aurretik. Orreagarena zen. 1601ean, Orreagako Andre Mariaren Errege Etxeko priorraren eta kabildoaren eta Luzaideko Ibarreko Kontseiluaren artean auzi bat zegoela jasotzen da, azken hori ospitale-etxe horretaz jabetu zelako.
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 304 biztanle zituen Luzaidek.[15]
1842
1857
1860
1877
1887
1897
1900
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1981
1991
2001
2011
2021
962
1007
996
907
1015
933
973
1048
850
880
940
818
823
686
595
540
427
395
320
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Ekonomia
Luzaideko muga-egoerak eragin du historian zehar aduanaren presentziari lotutako ekonomia garatzea (merkataritza, kontrabandoa). Gaur egun, lanbide tradizional asko desagertu ondoren, herriko ekonomia nekazaritza eta abeltzaintzako ustiapenetan eta merkataritza eta zerbitzuen sektorean oinarritzen da.
Abeltzaintza batez ere ardi-azienda (latxa arrazakoa) eta behi-azienda (Pirinioetako arrazakoa) da. Neurri txikiagoan ematen dira zaldi-azienda (behorrak), eta ahuntzak, idiak eta astoak pixkanaka desagertzen ari dira. Gainerako animaliak (txerriak, oiloak eta abar) familien kontsumorako hazten dira. Ustiategi txikiak: etxea, bordak, laborantza-lurrak eta larreak, eta herri-lurren aprobetxamendua (iratzeak, gaztainondoak). Gero eta ustiategi gutxiago, lan-baldintza zailak eta horietako batzuen errentagarritasun txikia direla eta, gazteek beste bizimodu batzuk aukeratu dituzte.
Industria sektorea gazta egiteko artisau-industria txiki baten moduan dago, baita zuraren sektorean ere. Era berean, gaur egun, hiru zentral hidroelektriko daude: Txirriskin, Luzaide eta Arrollandieta. Horiek herriaren aberastasun hidrologikoa aprobetxatzen dute, eta haren indarra areagotu egiten da malda handietan behera egin duelako.
Hirugarren sektoreak presentzia oso zabala du eta tokiko beharrak gainditzen ditu. Batez ere, mugak jokatzen duen paperari zor zaio, bai eta Luzaidetik administrazio bereko biztanle-gune hurbilenera dagoen distantziari ere (Orreagatik 24 km), eta horrek eragotzi egiten du zenbait zerbitzu, hala nola osasun-zerbitzuak, eta abar, herritik kanpo kontzentratzea. Sektore horren barruan honako jarduera hauek daude: Merkataritza txikia, merkataritza handia, garraioa, ostalaritza, finantzaketa eta kudeaketa, ile-apaindegiak, osasun-zerbitzuak, administrazio-zerbitzuak, etab. Establezimendu gehienak Pertole auzoan daude, "Luzaideko bentak" izenekoak, Garazi, Baigorri eta Ortzaizeko biztanleriaren zati handi bat zerbitzatzen dutenak.
Politika
Luzaideko udaletxeaElizaldea auzoan dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Nicolás Camino Caminondo da, kudeaketa-batzordeak izendatua.
1999ko hauteskundeak arte, zinegotziak bi alderdi ezberdinetakoak izan ziren beti (1991 izan ezik, guztiak Nekazari Independenteak alderdikoak zirelako, eta 1987 eta 1995, alderdi gehiago egon zirelako). 2003. urtean anomalia bat gertatu zen, ez baitzen zerrendarik aurkeztu alkate gisa. Horrela, Juanjo Camino Camino kudeaketa-batzordeko zinegotziburua izendatu zen hurrengo hauteskundeetara arte.
2007ko hauteskundeetarako bi zerrenda aurkeztu ziren: Luzaidegatik (5/7) eta Nafarroa Bai (2/7); 2011n zerrenda bakarra izan zen (Luzaidegatik). Hala ere, 2015ean berriro gertatu zen anomalia: ez zegoen hautagairik. Fernando Alzón Aldabe, Luzaidegatik zerrendako alkate ohia, izendatu zuten kudeaketa-batzordeko zinegotziburua. 2019an, hirugarren aldiz gertatu zen. Kasu horretan Nicolás Camino Caminondo zinegotziburua izan zen.
Luzaideko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Nicolás Camino Caminondo da, kudeaketa-batzordeak izendatua. Zinegotziak 4 daude:[16]
Luzaideko folklorearen ikur nagusia bolantak dira, ikusgarri eta dotore jantzitako dantzariak alegia, Pazko Igandean agerraldia egiten dutenak. Festa honen jatorria inauterietatik dator, eta egindako dantzek "bolant-iantzak" izena hartzen dute, jauziak, kalapita-iantzak eta makilarienak barne.
Pertsonaia artean ziratepekoak, gorriak, zapuriak, makilariak eta bolantak eurak dira, eta hauen guzien atzetik "atxo ta tupinak" joaten dira.
Jantziei dagokienez, txapel gorria, espartinak, atorra zuria eta kotoizko prakak, urrezko eskubandak, kaskabiloak eta zinta hori eta gorriak eramaten dituzte bolantek.
Gastronomia
Luzaideko plater tipiko batzuk honako hauek dira:[20]
katalabrox: bizkotxo ezin hobea, kono formakoa. Beheko suaren txingarretan egiten zen, mantso-mantso, eta geruzak eransten zitzaizkion, kono forma eman arte. Egun berezietan egiten zen, gaurregun ez da prestatzen.
marrakuku: marrakukuaren osagairik garrantzizkoena taloa da (arto-hirinez egindako opila, gatz pixka batekin). Opilaren gainean gazta jarri eta borobildu.
oilo betea: etxeko oiloa, aratxerenharagi xehetuaz eta bestelako osagaiz betea. Barrubetea prestatzen da eta oiloaren barnean sartu.
tripa salda: gaur egun plater hau ia desagertu da luzaidarren mahaietatik, hala ere zenbait etxetan oraindik ere prestatzen jarraitzen dute. Beharrezkoa da urin aunitz duen ardi bat.
↑Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
