Arberoa

Arberoa
Euskal Herria
Estatikoa   Dinamikoa
Administrazioa
Herrialdea	Nafarroa Beherea
Udalerriak	10 (lista ikusi)
Eskualdeburua	Aiherra
Herri handiena	Aiherra
Geografia
Koordenatuak	43°20′20″N 1°12′20″W
Azalera	194,51 km²
Garaiera	7-865 metro
Distantzia	36,0 km (Donibane Garazitik)
Demografia
Biztanleria	5.833 (2018:  39)
Dentsitatea	29,99 biztanle/km²

Arberoa^[1][a] (arbereraz: Arbela^[b] edo Arberu^[c]) Nafarroa Behereko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Eskualdeak Arberoako errekaren ibarra eta Lihuriko ibarraren mendebaldea hartzen ditu. Eskualde menditsu samarra da, Nafarroako eta Lapurdiko komunikabide handietatik aparte. Horregatik, izaera tradizionalagoa eta benetakoagoa mantentzen jakin izan du, non Izturitze eta Otsozelaiko harpeak eta Bastidako herria nabarmentzen diren.

10 udalerrik osatzen dute, eta 2018 urtean 5833 biztanle eta 194,51 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 29,99 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Lihuri ibaiaren ertzetan dagoen itsas mailaren gaineko 7 metrotik Erregelu mendatearen 865 metrora arteko altuera du.

Eskualdeburua Aiherra udalerria da.

Izena

Eskualdeko euskarazko izena hainbat modutara dokumentatu da: Arberoa, Arbela eta Saraspe.

Toponimoaren frantsesezko bertsioa Arberoue ("Arberu" ahoskatua) da, sarritan pays d'Arberoue eran. Aragoieraz, Arberoa eta tierra de Arberoa bertsio homologoak dago.

Baionako kapituluko gutun batek, eskualde hau, Erberua izenarekin izendatzen du, 980 inguruan; Duchesne bildumak, Arberoe, 1080an, eta Alberoa, 1120an, eta Urbano II.a aita santuaren bulda bat, Arberoa.

Geografia

Mugakideak

Fisionomia

Arberoako ibarra Arberoako errekak osatzen du. Ibaia Heletan jaiotzen da eta Donoztiri, Donamartiri, Izturitze, Aiherra eta Bastida udalerriak zeharkatzen ditu. Ondoren, Lihuri ibaira botatzen da, Oragarre eta Bardoze artean. Sakontasun txikiko ibar zabala da, altuera apaleko mendiz inguraturik. Horra mendi horietarik zenbait adibide : Abarratea (345 m), Eltzarruze (421 m), Garralda (470 m), Hoxahandia (577 m) eta Baigura (897 m).

Historia

XI. mendearen hasieran, Tolosako kondeak, Gilen Santxitz Gaskoiniakoa, Antso III.a Gartzeitz Nafarroako erregearen esku utzi zuen Arberoako lurraldea.^[2]

Hainbat urtez, bertako biztanleak elkarren artean gerran egon ziren: bailara osoa Bastidaren aurka zen. Arazoa Garraregiko oihaneko terminoez gozatzea zen, eta, alde batetik zein bestetik hainbat heriotza eta kalte egin ondoren, Ponz Morentaina Nafarroako gobernadoreak zehaztasunera erakarri zituen Donibane Garazin, 1321ean. Ibarraren aldetik, Aiherra, Izturitze, Donamartiri eta Donoztiri parrokianoak bertaratu ziren, eta Bastidaren aldetik, Bernardo Arremonte Monjolose. Bastidarrek Garraregiko basoa bastida jendeztatzeagatik eman zietela argudiatzen zuten. Ibarrekoek, ordea, basoa zaindu eta aprobetxatzen zuten Nafarroako erregearen izenean, haren jabe legitimoa baitzen. Emaitza izan zen, kasua aztertu ondoren, erregearen prokuradoreak Bastidakoek Garraregia terminoarekin geratzea erabaki zuela, zura ezin salduz gero. Are gehiago, norberaren erabilerarako bakarrik izan liteke, betiere Bastidan egur gehiago ez badago.^[3]

1368an, Aberoa, Baigorri eta Ortzaizeko biztanleek erregearen zerga berri bat salatu zuten, ehun librakoa. Azkenean erregeak amore eman zuen eta salbuespen bat eman zien.

1379an, Karlos II.a Nafarroakoa erregeak Izturitzeko Rokafort gaztelua eta Arberoako lurraldea oparitu zizkien Bertrucat Labritekoari eta bere oinordekoei, Gaztelaren aurkako gerran emandako laguntzagatik esker on gisa. Oparituek, nahi izanez gero, lurrak eta gaztelua saldu ahal izango lituzkete, baina Nafarroako orginarioei bakarrik. Erregeak lurraldearen subiranotasuna beretzat gorde zuen, eskubide erreal, apelazio eta laguntza berezi guztiekin.^[4]

Arberoako lurraldea bizkonderri bihurtu zen 1455ean Bianako printzearen bitartez eta bere lehengusu Joan Beaumonteri esker.^[5]

Baionan 1577an egindako sinodoan behatutako ordenaren arabera, Arberoako artzapezpikutzak Aiherra, Izturitze, Donoztiri, Iholdi, Armendaritze, Donamartiri, Heleta eta Mehaine parrokiak hartzen zituen. Bastida ere Arberoako ibarrekoa zen, eta arlo erlijiosoan artziprestazgoa osatzen zuen. Baionako sinodo horretan, parrokia horretako erretoreari «Rector Bastidae Clarensis et officialís praebendaris regis Navarrae» titulua eman zitzaion. Bi artzapezpikuak Baionako apezpikutzaren mende zeuden.^[6]

Osaketa

10 udalerrietan 10 herriak osatzen dute eskualdea: 5 833 biztanle eta 194,51 kilometro koadro.

Herria	Udalerria	INSEE kodea	Herritarra	Azalera (km²)	Biztanleria (2018)	Dentsitatea (bizt/km²)
Aiherra	Aiherra	64086	aihertar	27,65	1068	36,38
Armendaritze	Armendaritze	64046	armendariztar	17,27	402	22,93
Bastida	Bastida	64289	bastidar	23,39	970	44,08
Donamartiri	Donamartiri	64489	donamartiritar	14,69	324	22,12
Donoztiri	Donoztiri	64476	donoztiritar	13,71	409	34,65
Heleta	Heleta	64259	heletar	23,45	724	12,83
Iholdi	Iholdi	64271	iholdiar	21,63	545	26,54
Irisarri	Irisarri	64273	irisartar	26,39	597	32,82
Izturitze	Izturitze	64277	izturiztar	13,60	518	34,93
Mehaine	Mehaine	64375	mehaindar	12,73	276	20,50

Armendaritze, Bastida, Iholdi eta Irisarri ez dira beti integratuak izan Arberoari. Beste sei udalarriek dute Arberoako bizkonterria osatzen, bainan beste lau herri horiek gaur egun Arberoarrak bezala kontsideratzen dira arrazoi geografikoengatik nagusiki.

Garraioa

Euskal Hirigune Elkargoaren esku dagoko Car Express hiriarteko autobus sareak zerbitzatzen du eskualdea. Guztira, 2 linek eskaintzen dute zerbitzua 8 udalerritan: Aiherra, Bastida, Izturitze, Donamartiri, Donoztiri, Heleta, Irisarri eta Iholdi.^[7]

Ekonomia

Pirinioetako ekoizpen tradizionalean oinarritutako ekonomia. Nekazaritza urria. Hazkuntza estentsiboa ardi-aziendaren mendialdeko larreetan (ardixuri eta latxa), Pirinioetako arrazako behi nahasia eta zalduna. Txerri gutxi. Tiro-zaldia (bretoiera) eta aulki-zaldia (angloarabiera).

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Arberoako herri guztiak sailkatu zituen, Bastida izan ezik, mendebaldeko behe-nafarrera euskalkian, Arberoa, Ortzaize eta Aldude ibarretan hitz egiten zena. Bastida eremu ez-euskaldunean zegoen, han hizkuntza nagusia okzitaniera baitzen, bertsio gaskoiarrean.^[8]

Koldo Zuazok, 2010ean, bere herri guztiak, Bastida izan ezik, nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen. Bastida eremu ez-euskaldunean zegoen, han hizkuntza minoritario nagusia okzitaniera baita, bertsio gaskoiarrean.^[9]

Oharrak

1. /aʁ̞βéʁ̞o.à/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban eta kamutsa azken silaban
2. /aʁ̞βéla/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban
3. /aʁ̞βéʁ̞u/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak

1. «Arberoa - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2024-05-09).
2. Aimoin. Vita Abbonis, abbatis Floriacensis. Argitaratzailea: J. Mabillon "Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti". Paris, 1668–1701
3. (Ingelesez) «ARBEROA, País de - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2021-05-14).
4. Gran Enciclopedia de Navarra | ROCAFORT. (Noiz kontsultatua: 2021-05-14).
5. Lur entziklopedietatik hartua.
6. (Gaztelaniaz) Goñi Gaztanbide, Jose. Los obispos de Pamplona del siglo XIV. .
7. (Frantsesez) «Ipar Euskal Herriko TXIK TXAK sarea: garraio publikoaren gorakada handia hilabetean.» France Bleu 2019-10-21 (Noiz kontsultatua: 2021-04-22).
8. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
9. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

• Nafarroa Behereko eskualdeak
• Nafarroa Beherea

Kanpo estekak

• Datuak: Q2859646