Garaioa[4][a] (aezkeraz: Gareioa)[b]Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 61,6 kilometrora. Altuera 655 eta 1307 metro artekoa da, eta 21,42 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 84 biztanle zituen.
Garaioa eremu lau samarrean dago, ibarraren gainerakoarekin alderatuta, baina malkartsua izaten jarraitzen du, muinoz betea eta goi mailako mendien artean sartua. Hori dela eta, herria bi muinotan egituratuta dago, erreka banak bereizita, eta Aezkoako alde honetan irits daitezkeen haize-bolada handien aurrean babesa ematen dute. Arkitektura, aetz tipikoa, fatxada zuriak eta harrizko estaldurak dituzten etxeetakoa da, egurrezko dekorazioekin. Ibarreko beste eremu baxuagoetan ez bezala, hemen aurki daitekeen harria ez da hain arrosa, eta, beraz, errosazeo eta grisaxkaren arteko erdibidean dago.
Aezkoa ibarran kokatuta da, baina 1845etik udalerri independentea da. Bertako biztanleak garaiotarrak (aezkeraz: gareatarrak) dira.
Izena
Garaioa edo Gareioa toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
Garayoa (1253)
Guarayoa (1280)
Garaya (1350)
Garayoa (1366)
Garayoa (1532)
Gary Oyaribe (1587)
Garayoa (1591)
Garaioa (1699)
Garayoa (1767)
Garayoa (1829)
Garaioa (1968)
Garaioa (1974)
Etimologia
Garaioa edo Gareioa toponimoa, enigmatikoa bada ere, Aezkoan argien diruditenen artean dago. Bien arteko ezberdintasuna aezkeraren bokaltasunean datza, tokiko dialektoa, non a hizkia ixteko joera dagoen, e bihurtuz, funtsean izen bera diren arren. Bertan bi elementu identifikatzen dira: garai eta oa. Lehenak, garai, "altu" esan nahi du. Arazoa bigarren terminoarekin agertzen da, oa. Badirudi adituak ez direla ados jartzen esanahiarekin. Batzuek oa benetan koa zela adierazten dute (kasu genitiboa eta artikulua), eta k letra oso goiz galdu zela, gaur egun ezagutzen diren testuetan dokumentatu gabe. Horrela, lekuizenak "goikoa" esan nahiko luke, eta Garaioa Aribekiko duen kokapenari egingo lioke erreferentzia.
Hala ere, azalpen hau ez dirudi oso sinesgarria, kontuan hartuta k horren presentzia ez dela ezaguna, eta hipotesi bat besterik ez. Beste batzuek amaiera atzizki batekin lotzen dute -tz bezala, lurra/lekua/eremua esan nahiko lukeena. Horrela, izenak "goiko lurra" edo "goiko aldea" esan nahiko luke, eta Aribe gainean duen kokapenari ere erreferentzia egingo lioke. Beste proposamen bat oa atzizkia ere izatea da, nahiz eta kasu honetan jatorrizko forma ona edo on izan, esanahia "goiko herri ona" itzulpenan geratzen delarik.
Baztertuta geratu diren interpretazio batzuen arabera, litekeena da garai hitzak altuera ez aipatzea, garai bat baizik, Aezkoa baita mota garaietako eraikuntza gehien dagoen Euskal Herriko eremua, esanahi gisa "garaiko herria" proposatuz. Hala ere, proposamen hori baztertu egin zen, garaiak normalean etxeen inguruan kokatzen baitziren, eta, beraz, garaia izateko, beharrezkoa zen lehenengo etxe bat egotea. Gainera, XIII. mendeko izen batzuk kontuan hartuta (Guarayoa), ezinezkoa dirudi izen hori hitz horretatik sortu izana. Era berean, aezkeraz, ez dira garai deitzen, garei baizik, eta hitzaren bilakaera alderantzizkoa izan zen.
Ezaugarriak
Armarria
Garaioako armarria Aezkoako armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[6]
«
Hondo zuri batez eta aurrean haritz berde batez osatuta dago, basurde beltz bat bere oinetan. Uhinak dituen ertz gorri bat du.
»
Bandera
Garaioako bandera Aezkoako bandera da. Bandera honek Aezkoako armarria dauka hondo gorri baten gainean. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Aezkoa" inskripzioa duela ere.
Orografia menditsua du, guztiak 1 500 metrotik beherakoak. Pirinio Garaiaren eta Pirinio Beherearen arteko trantsizio-eremu bat da, eta, beraz, mendietan txertatutako mendigune harritsuak ere badaude. Haritz eta pago baso izugarriek erakargarri egiten dute Aezkoako paisaia, Irati ibaiaren ur biziak osatzeko.
Neguak elurte oparoak eskaintzen ditu Aezkoan, eta udak, berriz, leunak eta atseginak.
Estazio meteorologikoak
Aezkoan dagoen Abaurregaina udalerrian, itsasoaren mailatik 1050 metrora, Nafarroako Gobernuak1931an jarritako estazio meteorologikoa dago.[7] Gainera, 1971an, beste estazio meteorologiko bat inauguratu zen Aribe udalerrian, itsasoaren mailatik 701 metrora.[8]Aribeko estazioa da Garaioarako balio egokienak ematen dituena, hurbilen dagoena baita.
Aezkoako herri guztiek bezala, Garaioak urteroko petxa ordaindu beharra zeukan. Horrezaz gainera, beste ordainketa bat egin behar izaten zioten koroari, “ehiztariak” izateagatik. 1462an, Joan II.a erregeak kaparetasun pribilegioa eman zien aezkoar guztiei. 1575ean, Garaioako sei emakume Logroñora eraman zituzten sorginak izatea leporaturik; Inkisizioaren estirak pairatu behar izan zituzten bertan, eta lau hil ziren.[11]Aribe. enciclopedianavarra.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).</ref>
Aezkoak goranzko joera demografikoa izan zuen XVI-XVIII. mendeetan. XVI. mendean jazarritako sorginkeria-praktiken eszenatoki izan zen. Eremu horretan, Nafarroako konkistaren ondoren, goinabartarren eta baxenabartarren arteko harremanen historiaren ezaugarri diren mugako istiluak gertatu ziren, bereziki larreen kontuengatik. 1595ean, zehazki, berrogeita hamar garazitar banda batek Hiriberri eraso zuen, Joan Iriarte hilez zauritu eta Martin Berria eskribaua hil zuen. Abizenaz, Hiriberri, Garralda eta Garaioako kanpaiez, ibarreko alkate eta kapitain Antso Elizondoren aginduz deiturik, sarkinak preso hartu zituzten. Mugako posizio horrek aukera ematen zien, hala ere, muga-zergen legedia errazago urratzeko. 1612an erregeordeak aetzak eta mugako beste ibarra batzuetako bizilagunak indultatu behar izan zituen ogia eta ardoa esportatzeagatik jarritako isunengatik.[12]
Frantziarekiko gerretan, beren mendiak defendatzeko obligazioa zuten, beren alkate eta kapitainaren agindupean, eta harana uztera behartu gabe. Horregatik, XVIII. mendearen hasieran, Erresumako Gorteei memoria bat aurkeztu zieten, erregeordeak Auritz eta Orreagako mendiak defendatzera eta, ondoren, Zangoza defendatzera joateko aginduen aurka. Mende honetan ibarreko bizitza markatzen duten hiru gertaera nabarmentzen dira. Lehena, 1774tik1775era bitarteko azienda-izurritea da, Nafarroako ia behi-azienda guztia deuseztatu zuena. Bigarrena, Orbaizetako Munizio Fabrikaren eraikuntza izan zen, eta, horren ondorioz, ibarreko mendien gaineko jabetza eta eskubideak galdu ziren, 1984ra arte itzuli ez zirenak. Hirugarrena, Konbentzioaren Gerra da (1793-1795), non ibarreko herri gehienak suntsituak izan ziren, baita setioen xede nagusi izan zen munizio-fabrika ere. 1794ko udan frantziarrek 247 etxe, eliza, garai eta borda erre zituzten. Aezkoako herriek gero Nafarroako Foru Aldundira eraman zituzten memorialek ez dute, antza, handik gutxira 1802ko Historiaren Akademiaren Hiztegian irakur daitekeena puzten. Hiztegi horretan esaten denez, ibar osoan 208 etxe zeuden, eta gerran ia erabat hondatuak izan ziren; beraz, jabeak berreraikitzen saiatzen diren arren, haietako asko oraindik ere etxolatan bizi dira.[13]
Aro Garaikidea
Aezkoa erregibar zen, baina, beharbada, bere muga-egoeragatik, erregeordea bere administrazioan sartzen zen, eta berak izendatzen zituen alkatea eta kapitaina; gainera, herri bakoitzak bere bizilagunen artean erregidore bat aukeratzen zuen. Ibarreko batzarre da, egungo Aezkoako Batzarre Nagusiaren aitzindaria.
1821-1823an, berriz ere, Erregezaleen matxinadaren eremua izan zen. Gainera, Karlistaldi guztiek arma fabrikari ere eragin zioten, baita ibarreko beste herri batzuei ere, eta suntsipen handia eragin zuten. Horren ondorioz, XIX. mendearen amaieran, 1873an, fabrika behin betiko itxi zen, eta urte batzuk geroago enkantera atera zen.
XX. mendea mende osoan iraun zuen emigrazio geldiezin batekin hasi zen, hein batean abeltzaintza sektorearen galera ekonomiko handi eta etengabeak eraginda (ibarran inplanterik handiena duena). Biztanleria izugarri murriztu zen mendean zehar, 1 000 biztanle inguru izateraino. Emigratzaileen artean, zati handi batek Amerika izan zuen helmuga. Abiatu zirenen artean, hiru pertsona nabarmentzen dira, han dirutza egin ondoren, ibarrera itzuli eta beren aberastasunaren zati bat azpiegiturak, enpresak eta enplegua sortzeko eman zutenak.[12]
XX. mendea mende osoan iraun zuen emigrazio geldiezin batekin hasi zen, hein batean abeltzaintza sektorearen galera ekonomiko handi eta etengabeak eraginda (ibarran inplanterik handiena duena). Biztanleria izugarri murriztu zen mendean zehar, 1 000 biztanle inguru izateraino.[15]
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 84 biztanle zituen Garaioak.[16]
1842
1857
1860
1877
1887
1897
1900
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1981
1991
2001
2011
398
383
388
401
341
302
306
303
338
315
284
304
272
204
175
147
127
102
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Ekonomia
Nafarroako goi Pirinioaldeko berezko laboreak. Mendiak eta larreak dira nagusi, eta horien aberastasun nagusiak abeltzaintza eta baso-ustiapena dira. XX. mendearen hasierara arte, orraziak, koilarak eta egurrezko eta zapi zakarrezko sardexkak egiten ziren tokiko janzkera tradizionalerako.
Baso asko daude oraindik, nahiz eta gehiegizko ustiapena jasan duten, batez ere azken urteetan. Pagoek eta haritzek estaliko lukete, egoera naturalean, ibarraren zatirik handiena; Abaurrean bakarrik agertzen da pinu gorria, Zaraitzu eta Erronkaribar ibarraren proprioa. Ibarraren iparraldeko eta hegoaldeko mendietan pagadi garrantzitsuak daude, Garralda, Aria eta Aribeko behealdeetan hariztiak.
Aezkoa abeltzaintza ibarra izan da beti. Hala ere, lanbide horrek atzerakada handia izan du XX. mendean, bereziki transhumantziaren galeran (lehen Errege Bardearaino joaten zen Milagro-Aezkoa errege-abelbidea zela eta). Nabarmentzekoa da idien eta behien desagerpena, nekazaritzako mekanizazioari esker. Haragitarako behi-aziendak dira nagusi, arraza piriniarra eta pardoalpinoa dutenak. Nekazaritzak garrantzi txikia du. Lehorreko lurrak behera egin du, eta belardi artifizialak, berriz, gora 1970era arte, eta behera gero. Landatutako azaleran hazitarako patataren eta bazka-landareen nolabaiteko aurrerapena egon da; gero eta gehiago esku hartzen du ukuiluko aziendaren elikadurak, mendian artzaintzarekin lortzen denaren osagarri gisa. Basoen ustiapena aberastasun potentziala da, eta batzuetan erreala, bailarako komunitatearentzat eta udalentzat, partikularrentzat baino gehiago; zura 1940-1950 urteetara arte garraiatzen zen almadien sistematik, ibaian behera zeharkatzen zutena, lehenengo Irati ibaia eta gero Aragoi eta Ebro ibaiak.
Politika
Garaioako udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Aribeko eta Hiriberriko Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bi zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Jose Javier Eransus Elizagarai da, Zamariain hautagai gisa aurkeztu zena.
Hauteskundeak
Udal hauteskundeak
Alderdia
Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979
1983
1987
1991
1995
1999
2003
2007
2011
2015
2019
Zamariain
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
3
Airate
-
-
-
-
-
-
-
-
-
3
-
Arpeiku
3
5
-
3
5
5
4
-
-
-
-
Garaioako Independenteak
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Gure Aezkoako Herriak
-
0
-
2
-
-
-
-
-
-
-
Ezpelein
2
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Hiru urtez zerrendarik aurkeztu ez bazen ere, gainerako deialdietan Garaioak alkategaien zerrenda bat izan du gutxienez. Horiek automatikoki sartzen ziren, arraroa baitzen bi hautagaitza egotea, nahiz eta urte batzuk egon ziren, batez ere XX. mendean, eta urte horietan gertatu zen eta bi zerrendak aurkeztu ziren. Arpeiku hautagaitza tokiko politikan nagusi izan zen 2007ra arte, aurkezteari utzi zion arte.
Garaioako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Jose Javier Eransus Elizagarai da, Zamariain zerrendakoa. Zinegotziak 2 daude:[17]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Aezkera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Aezkoako mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007koudazkenean, hamar bat aezkerazkoeuskaldun behintzat baziren, baina horietako bat besterik ez zen 50 urtetik beherakoa.
Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Aezkoa ibarreko bizilagunak eta bertakoak beren oihal zuri-beltzezko jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta beltzez tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten galtzerdiak, txupak, basapiztiak eta golillak, kaputxa txikiarekin erabiltzen zituztenak, mahuka bikoitzekoak, bizidun haragitsuekin, eta haietako batzuk eliza, ezkontza, bataio eta Ibarreko Batzarretako eginkizunetarako gala-jantziak ziren.
Musika
Resureccion Maria Azkuek bere Euskal Kantutegi Herrikoia argitaratu dituen narrazio, maitasun, areka, erlijioso, elegia eta erronda kantu batzuk jaso ditu. Eguberrietako kantak aipa daitezke aipagarritzat. Guztiak aezkeraz daude. Hauek dira: Eguberri, Birjiña Arantzazukoa, Ama Birjiña, Nora zoazun erran daztazu, Abu nina, Katalina, Ea Mea, Gure Jesus, Kristi on batek, Ttakur ttiki gorritto bat, Sugea dabil bularrez, Kantatzen bear det asi, Arrosaren botigak eta Sujet eder bat.[24]
Hainbat pertsonaia mitologiko ezagun daude ibarran:[25]
basajaun eta basandere: basoetako jaun-andreak dira Iratiko Oihaneko ezagunenak, bertako sei kobazulotan bizi baitira. Orhi mendikoa nabarmentzen da, Donibane egunean kea ateratzen duen tximinia batekin. Kristautasunak, jentil hauen aurkako borrokan, IbañetakoSan Salbatzailearen baseliza, OtsagabiakoMuskildako Andre Mariaren baseliza eta OrreagakoAndre Mariaren eliza osatutako zirkulu magiko batean giltzapetu zituen. Luzaidera ihes egin dezakete apaiza uxatu dutelako. Izaki iletsuak dira, altuak eta hanka borobildua dutenak. Bera, oso ederra, biluzik ibili ohi da edo traje dotoreak eramaten ditu. eilalamiei bezala, ez zaizkie ardi zuriak gustatzen, eta, beraz, artalde beltz bat dute. Mugitzeko, arra sorbaldan jartzen du, jarrai diezaioten. Basajaun paseatzen entzuten dutenean artzainak lasai ibiltzen dira, badakite otsoek ez diotela artaldeari erasoko.
eilalamiak (aezkeraz; laminak): sirena bihurriak dira. Ile luzeak eta ahate oinak dituzte. Kobazuloetan bizi dira, eta urrezko orrazi batez gain, altxorrak ere badituzte, artzainei erakargarri egiteko. Jendea beldurtzen dute, gauez tximinietatik sartzen dira eta horregatik batzuk zigortuak izan dira, Luzaiden adibidez, 200 urtez Laminenxamindeia kobazuloan bizitzera kondenatuak izan zirenak. Ligikoa bezalako zubiak edo Mendibeko trikuharriak eraiki dituzte. Aezkoan ere oso ezagunak izan dira. Eilalamiek ikasle ilegorri ederrak eta gauez irteten ziren neska iruleak jazarri dituzte. Baten bat ez da inoiz itzuli. Hainbeste gogaituta, Abaurrepeko Santa Engrazia baselizan bizi ziren moja batzuk kanporatzea lortu zuten.
unaia: Iratiko Oihanean sortutako pertsonaiarik bereziena da. Hartz-gizaki izan zen. Mendibeko neska gazte bat Otsagabiara bidean zihoala kontatzen du istorioak, eta Iratitik igarotzean hartz batek bahitu zuela. Honek bere leizean gorde zuen, eta seme bat irten zen erlaziotik. Haurrak sei urte bete ondoren, ama-semeek ihes egitea lortu zuten. Hasieran, herriko bizilagunei eta baita ganaduari ere kosta egin zitzaien indar ikaragarriko gizon-hartz honen itsustasunera ohitzea, baina azkenean onartu egin zuten, behi-artzain onena bihurtuz, oihaneko Unaia bat.
zazpiburusugea: zazpi buruko sugea, Arnegiko Xiximurruko haitzulora hurbiltzen ziren neskak bahitzen zituena.
gaueko: Iratin, bere kobazulora hurbiltzen ziren neskatxak bahitzen zituen gaueko iratxoa.
mamuak: jendeari enbarazu egiteko gogoa dela-eta, ohikoagoa da herrietan aurkitzea. Amesgaiztoak sortzen dituzte eta biktimak ito ditzakete, baina isilpeko otoitz batekin izutzen dira.
azantzilak: gauez egiten dute zarata, eta ez dago jakiterik iratxoak edo arima penagarriak diren. Arima alderrai horiek saihesteko, norbait hiltzen denean, teila bat mugitzen dute etxetik, bere izpiritua atera dadin.
bokatalatsariak: gauez garbitzen dituzten iratxo handiak.
Jaiak
Hauek dira udalerriko xei (aezkeraz; jai) nagusiak:
↑Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
_01.jpg)
.jpg)
