Galar (udalerria)

Galar
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Iruñea
Eskualdea	Iruñerria
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Galar
Alkatea	Cecilio Lusarreta Etxarri (AICG, indep.)
Posta kodea	31191
INE kodea	31109
Herritarra	galartar
Geografia
Koordenatuak	42°45′01″N 1°40′18″W
Azalera	44,81 km²
Garaiera	440 metro
Demografia
Biztanleria	2.353 (2023:  54)
1.080 (%45,9) (2019)  (%50,7) 1.193
Dentsitatea	41,42 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 27,81
Ugalkortasuna[1]	‰ 42,89
Ekonomia
Jarduera[1]	% 79,58 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 8,11 (2013)
Euskara
Euskaldunak[2][3]	% 13,20 (2018: %12,49)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.cendeadegalar.es/

Galar^[4] ([galaɾ]) Nafarroa Garaiko udalerria da, Beriainekin batera Galar zendea osatzen duena. 2014. urteko erroldaren arabera 2.007 biztanle zituen.

Iruñeko metropoli eremuko beste hainbat herritan bezala, Iruñerriko Mankomunitatea arduratzen da zabor bilketaz, ur-horniduraz eta bestelako zerbitzuak eskaintzeaz.

Geografia

Inguru naturala eta kokapena

Galarrek 47,3 kilometro koadroko azalera du. Mugakideak hauek ditu: iparraldean Iruñea; ekialdean Aranguren, Elortzibar, zendea historikoko herria den Beriain eta Tebas; hegoaldean, Izarbeibarreko Ukar eta Biurrun; eta mendebaldean, Zizur Zendea eta Zizur Nagusia.

Galar udalerrian bederatzi kontzeju hauek daude: Arlegi, Espartza, Ezkirotz, Galar, Getze, Olatz Nagusia, Subitza (denak "lekuak"), Barbatain ("etxaldea") eta Cordobilla; udalburua Getze da^[5]. Beriain Galar Zendeako beste herri bat izan da, baina 1992an desanexioa lortu zuen, herri zaharra eta Getzaurre (Poblado de Potasas) bere auzorik handiena biltzen dituena.

Klima eta landaredia

Udalerriak trantsiziozko klima azpimediterraneoa dauka, Iruñerriko herri guztiek bezala. Dena den, gune metropolitarraren hegoaldean dagoenez, prezipitazioak iparraldeko herrietan baino txikiagoak dira (600mm batez beste urtero). Batez besteko tenperatura 12 eta 13 gradu artekoa da, maximoa abuztuan eta tenperatura minimoa urtarrilean delarik. Urteroko egun euritsuak 90 inguru izaten dira (horietatik bost elur egunak). Urtarorik euritsuenak udaberria eta udazkena izaten dira.

Jatorrizko landareditik ez da ia ezer gordetzen, gaur egun Galar Zendea osatzen duten herrien inguruetan zerealak hazteko zelaiak nagusi dira. XX. mendearen amaieran zelai horietako batzuk hiritartu egin dira merkataritza-gune eta etxebizitza berriak eraikitzeko.

Herriak

Udalerriko herrietako biztanleria honakoa zen 2006ko erroldaren arabera:

Kontzejua	Biztanleak
Arlegi	85
Cordobilla	238
Ezkirotz	388
Espartza	244
Getze	173
Galar	121
Olatz Nagusia	30
Subitza	161
Barbatain	7

Historia

Galar Zendeari buruzko historiako lehen aipamena XV. mendekoa da eta bertan "Espartza eta bere herrixkak" aipatzen dira. XIX. mende hasieran, zendeako ekonomiaren ardatza garia eta bestelako zerealen landaketa da. Gariak zendearen historian izandako garrantziaren adierazle, Galarko armarriaren itxura. Mendearen erdialderako, patataren landaketa eta nekazaritzari lotutako industria xumea garatu zen.

XX. mendean alkohola ekoizten zuen lantegi bat sortu zen, eta iharketaren bidez lortzen zuten beharrezko gatza. Horrez gain, harrobi batzuk zeuden, kare eta igeltsu harrobiak. XX. mendearen erdialdean udalerrian ezarritako "Potasas de Navarra" enpresak eta bestelako industria eta zerbitzuen ezarpenak, zendea erabat aldatu zuten, eta Iruñea-Zaragoza edo N-121 errepide nazionalaren ondoan zeuden kontzejuek garapen handia izan zuten.

Auzo berriak

Nafarroako Gobernuko etxebizitza sailak 4.000 etxebizitza eraiki nahi ditu Galar Zendeako Cordobillako kontzejuan, Donapea deitu egitasmoan. Etxebizitza gehienak babes ofizialekoak edo prezio tasaturiko etxebizitzak izango lirateke proiektuaren arabera. Galar Zendeako udala aurka azaldu zen, gehiegizko dentsitatea erakusten zuelako, horrela, udalak 2.500 etxebizitza eraikitzeko plana aurkeztu zuen, 6-8 solairuko eraikinen ordez, hau da dentsitate baxua aukeratu zuen.

Etxebizitza berriez gain, bulego eta industrialdeak eraikiko lirateke Iruñeko Zaragoza etorbidea ardatz harturik.

Ekonomia

Merkataritza

Cordobillan eraiki zen Morea merkataritza-gunea Iruñeko aldirietan zabalduriko bigarrena izan zen 2002an. Eraikinak hiru solairu dauzka, eta 25.000 metro koadroko denda azalera. Merkataritza-gunearen inguruan "Galaria" izeneko merkataritza konplexua dago, Media Markt, E. Leclerc eta merkataritzarako dozenaka eraikin gehiagorekin.

Industria

XX. mendearen aurretik nekazaritza izan zen udalerriko jarduera nagusia, baina "Potasas de Navarra" meagintza enpresa sortzean erabat aldatu zen Galarko ekonomiaren ardatza. XX. mendearen erdialdean, meategian 2.000 langiletik gorak egiten zuten lan. 1980ko hamarkadan enpresaren krisia zela eta,berriz, hainbat langile kaleratu, izena aldatu eta "Potasas de Subiza" izena hartu zuen. Azkenik, 1990eko hamarkadan, betiko itxi zuten XX. mendean Nafarroako enpresarik handiena izandakoa.

Energia eolikoa

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako parke eolikoak»

Zendearen hegoaldean, Erreniega mendilerroan dagoen Frankoandia etxaldean, EHN enpresak eraikitako bi parke eoliko daude. "Aizkibel" izeneko parkeak duen instalaturiko potentzia 12,52 megawattekoa da eta "Erreniega" parkearena 20,30 megawattekoa. Frankoandia etxaldea Nafarroaren jabetzakoa den arren, Acciona da bi parkeen jabea gaur egun.

Demografia

Galarren populazioan eragin handia izan zuen XX. mendearen erdialdean Potasas de Navarra enpresa udalerrian ezartzeak, eta mende amaieran, Iruñetik hurbil egonik, hiriburuaren hedapenak eragin zituen etxebizitza berrien multzoen sorrerak. 1990eko hamarkadan Beriain udalerritik banandu zen, eta horren ondorioz udalerriko populazioak beherakada handia izan zuen.

Galarko biztanleria

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 92 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren % 6,07 (Nafarroako batezbestekoaren azpitik).

Politika

Udaletxea

Galarreko udaletxea Getzeko kontzejuan dago. Eraikina 1918 eta 1919 urteen artean eraiki zen Martin Mendiak eginiko proiektuaren arabera. Udaletxeak beheko solairua eta lehen solairua dauzka, margoturiko fatxadarekin, eta harrizko sarrera nabarmentzen da. XX. mendearen amaieran, Nafarroako Gobernuak eraikina berrizteko diru-laguntza eman zion zendeako udalari.

• HELBIDEA: Udaletxe Plaza, 1

Udal hauteskundeak

Azken agintaldietan Galarreko alkatea Agrupación Independiente Cendea de Galar (AICG) taldekoa izan da. 2007an Ricardo Aritz Imizkotz aukeratu zuten alkate. Udaleko bederatzi zinegotzietatik lau lortu zituen taldeak. Baliogabeko botoak 6 izan ziren (emandako guztien %0,65) eta 7 boto zuri izan ziren (botoen %0,77). Abstentzioa %22,14koa izan zen.

Galarreko Udala (2007)

Alderdia	Botoak	Zinegotziak
Agrupación Independiente Cendea de Galar	405	4
EAE	178	2
Alternativa Nuevo Galar	149	1
PSN	91	1
UPN	82	1

2011n hauexek izan ziren aurkeztutako zerrendak eta eskuratutako zinegotziak: Agrupación Independiente Cendea de Galar (AICG, 4), Bildu (2), UPN (2), Alternativa Nuevo Galar (ANG, 1) eta PSN (0). AICGko Cecilio Lusarreta hautatu zuten alkate; UPNz beste taldeen botoak eskuratu zituen^[6].

Galarreko Udala (2011)

Alderdia	Botoak	Zinegotziak
AICG	386	4
Bildu	209	2
UPN	162	2
ANG	128	1
PSN	58	0

Alkateak

Hauek izan dira Galarreko azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[7]
	1979 ^a	1983	PSE
	1983	1987	PSN
	1987	1991	Independenteak
	1991	1992 ^b	UPN
	1992 ^c	1995	PSN
Pedro Jose Erice Rìpodas	1995	1999	GARILAR
	1999	2003	Independenteak
Ricardo Ariz Imizcoz	2003	2007	Agrupacion Independiente Cendea de Galar
Ricardo Ariz Imizcoz	2007	2011	Agrupacion Independiente Cendea de Galar
Cecilio Lusarreta Echarri	2011	2015	Agrupacion Independiente Cendea de Galar
Cecilio Lusarreta Echarri[7]	2015	2019	Agrupacion Independiente Cendea de Galar
Oscar Amoztegui Recalde[7]	2019	Jardunean	Agrupacion Independiente Cendea de Galar

^a 1979tik hasita 1992ra arteko alkateak, Galar Zendeako alkateak izan ziren.

^b Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.

^c 1992. urtean Beriain Galar Zendeatik banandu eta udalerri bihurtu zenean, beste bederatzi kontzejuek elkarrekin jarraitu zuten Galar izeneko udalerria eratuz.

Garraioa

Udalerri honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren 3 linea daude:

Eskualdeko Hiri Garraioa Galar
Eguneko Zerbitzua	Gaueko Zerbitzua

Gainera, La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta geltokia dauka Cordobillako kontzejuan. Ibilbidea honakoa da:

• Uztarroze - Izaba - Urzainki - Erronkari - Garde - Burgi - Esa - Xabier - Zangoza - Ledea - Irunberri - Nardoze Alduate - Ibargoiti - Elo - Noain - Cordobilla eta Iruñea

Kultura

Euskara

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Galar eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, gaztelania eta euskara dira hizkuntza ofizialak.^[8] 2001eko erroldaren arabera, herritarren %0,68k zekien euskaraz hitz egiten.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Galar Zendea) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako legebiltzarrean. UPN ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, PSN alderdiaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena^[9]. Baina, Nafarroako Parlamentuak 2010eko otsailaren 18an eremu mistora sartzea erabaki zuen.^[8]

Elkarteak

• "Diario de Navarra" egunkaria, Cordobillako kontzejuan du egoitza.

Ondasun nabarmenak

San Martin parrokia

San Martin parrokia, XVI. mendeko eraikina da, Miguel Iriarte harginaren lana. Eraikinak, tertzeletedun harlanduz estalitako gurutze latindarra dauka. Eliza barruan lokarri eta animalien ikurrez apainduriko XII. mendeko portada erromanikoa dago. Horrez gain, Pedro Arraidu egileak 1623. urtean egindako, Errosarioko eta Agate Deunaren erretaula erromanistak nabarmentzen dira.

Parrokiako erretaula nagusia Arraiduk berak egin zuen, baina jatorrizko itxura eta polikromia erabat aldatu dira.

Galartar ospetsuak

• Unai García (1992-), futbolaria.
• Asier Otsanbela (2004-), futbolaria.

Bibliografia

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. LI, Iruñea, 1998. ISBN 84-235-1715-2

Erreferentziak

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
3. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
5. Euskaltzaindiaren hobespenak.
6. Cecilio Lusarreta se hace con la vara de mando en Galar^{[Betiko hautsitako esteka]}, Diario de Noticias, 2011ko ekainaren 12a.
7. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-07-03).
8. ↑ Nafarroako Parlamentuak lau herri eremu mistoan sartzea onartu du. (Noiz kontsultatua: 2010-02-18).^{[Betiko hautsitako esteka]}
9. Euskarakultur.com webguneko albistea.

Ikus, gainera

• Nafarroako udalerrien zerrenda
• Zendea
• Galar Zendea
• Galar (kontzejua)
• Iruñerria
• Iruñeko merindadea

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Wikiatlasa

• (Gaztelaniaz) Galar Zendeako udalaren webgunea.
• (Gaztelaniaz) Galar Zendeari buruzko informazioa Nafarroako Gobernuaren webgunean.
• Galar kontzejua Google Street View-n ikusia.

• Datuak: Q1752994
• Multimedia: Galar / Q1752994
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Galar

Galar Zendea
Kontzejuak: Arlegi • Kordobila • Espartza • Ezkirotz • Galar • Getze • Olatz Nagusia • Subitza Etxaldea: Barbatain