Urraulgoiti[4][a] (eguesibarreraz: Urrulgaine)[b]Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 55,7 kilometrora. Altuera 512 eta 1442 metro artekoa da, eta 137,70 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 135 biztanle zituen.
Urraul ibarrekoak da. Oso ibar isolatua da, inguruko gainerako ibarretatik isolatuta geratu baita, eta haiekin ez du komunikaziorik, Urraulbeitin izan ezik, Ugarrongo arroila bidez ateratzen baita. Ondorioz, Pirinioaurreko landa-izaera oso indartsua du, Pirinioetako arkitektura duten herrigune sakabanatuekin. Fatxadak zuriak dira eta ertzak eta zurezko dekorazioak harri grisez estalita daude, Pirinioaurreko gainerako ibarretan ez bezala.
Bertako biztanleak urraulgoitiarrak (eguesibarreraz: urrulgaindarrak) dira. Ibarburua Irurozki kontzejua da, non udaletxea da.
Izena
Urraulgoiti beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
Julio Caro Baroja da izen horri asko eskaintzen dion ikertzaile bakarra: «Baliteke izena "r"-tik "l"-ra (hango izenetan ematen da) pasabide edo alternantzia baten argitan azaltzea, eta horrela izatea Urraun (EraulEraun litzateke)». Eta beste batean idazten du: «Menturaz, Zaraitzu bezala, fitonimo bat da, "urra" (hurra) izenarekin erlaziona daitekeena». Amaiera Nafarroako beste izen batzuetan ematen da (adibidez, Eraul, Bidaul, Biaul...). Etimologia herrikoia "hurritz zuritua" da.
Urrezko hondo batez eta aurrean baterako bi bihotz gorriz osatuta dago goialdean eta behealdean hondo urdinez zortzi puntako urrezko izar batez. Bi aldeak zerrenda gorri batek banatzen ditu. Armarriaren ertza, urrezko zortzi gurutze dituen beste zerrenda gorri bat da. Eguzki batek koroatzen du.
»
Bandera
Urraulgoitiko banderak Urraulgoitiko armarria dauka hondo gorri baten gainean.
Geografia
Erdialdeko Pirinioaurrean kokatua, Motxorro mendiaren (1 443 m) hegoaldeko magalean dugu. Areta ibaiak ibarra sortu zuen.
Urraulgoiti Zangozako merindadeko udalerria da eta Nafarroako hiriburutik 56 kilometrora dago. Udaletxea Irurozkin dago. Erliebe handiko ibarra da, Ugarron bezalako arroilek nabarmenduta, lurraldeko gainerako lekuetatik isolatzen baitute. Ibarraren erdialdea nekazaritzakoa da, baina zenbat eta iparralderago edo ekialderago, orduan eta lur gutxiago dago erabilgarri. Azkenik, gainerako udalerriekin muga egiten duten eremuak menditsuak dira.
Klima
Erliebearen desberdintasunak direla eta, Urraulgoitin bi klima desberdintzen dira, batetik hegoaldeko klima azpimediterraniarra, eta bestetik iparraldeko klima azpiozeanikoa. Iparraldean izaten diren prezipitazio ugariagoak direla eta (batez beste 1 400 mm edo gehiago urtero), pagadi ugari daude. Bien bitartean, hegoaldean, urtero 900 mm jausten direlarik, pinu basatia da espezierik ohikoena. Urteko batez besteko tenperatura 8 eta 12 gradu bitartekoa da.
Zuhaitzen artean espezierik ugariena birlandaturiko (Austriatik ekarri zituzten XVIII. mendearen amaieran) pinu lariziarrak dira, guztira 591 hektarea hartuz.
Imirizaldu kontzejuerrian Ugarron, Aikoa eta Aikoa II trikuharriak daude, azken biak izen horretako arroiletik gertu. Aristun, Baigura mendiaren ekialdeko isurialdean, Txamorro trikuharria dago. Guztiek adierazten dute gizakiaren presentzia goiz-goizetik bailara honetan.
XIII. mendean, zergen ordainketen lehen zerrendekin, egitura berezi bat ikusten da, Aietxuibar, zeinaren hedadura besterik ez dakigun, Urraulgoitiko zenbait herri. Aietxuibar testu baten arabera osatzen zuten, besteak beste, Aietxu, Arangozki, Elkoatz, Jakoisti, Larraun eta Raxa herriek. Ez dakigu ibar independentea edo banaketa administratiboa zen, XIX. mendeko bidezidorraren antzekoa, zergak biltzeko balio zuena. Antzeko kasu bat gertatzen da ondoko Artzibarren, iparraldeko zatia garai berean Artozkibar deitzen zena, eta gero ibarrean integratu zena, baina hasierako uneetan independentea ere izan zitekeen.[9]
1835-1845eko udal-erreformetara arte, ibarrak berezko berezitasun administratiboak izateaz gain, lotura administratibo berezia izan zuen ibar konfinatzaileekin, Urraulbeiti eta Urraul Ekialdekoarekin batera "Urraul" udalerria osatzen baitzuten. Hirurek beste hainbeste diputatuk osatutako taldea osatzen zuten, urtero bailara bakoitzeko erregidoreek izendatuak. Urraulbeitikoa lehendakaria zen, eta batzarrak Puiuko San Gregorio baselizan egiten ziren, Artieda kontzejuari dagokionez. Jurisdikzio zibil eta kriminala Irunberri hiribilduarena zen, eta hiribilduari ere oso lotuta zeuden. Ordura arte, Urraulgoitiko ibarburua Santa Fe izan zen. Ordutik, Irurozkira joan zen. Urte horretan Arieltz herria gehitu zitzaion, lehen Urraul Ekialdekoa zena.[10]
XIX. mendearen erdialdean, ibar osoan hiru eskola baino ez zeuden, eta irakasle bakoitzak urtean zortziehun erreal baino gutxiago zituen. Ferra-bideen bidez komunikatuta zegoen. Bi irin-errota zeuden. XX. mendearen hasieran eskolak sei ziren, errotak zazpi, eta Guardia Zibila zegoen.
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 135 biztanle zituen Urraulgoitik.[11]
1842
1857
1860
1877
1887
1897
1900
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1981
1991
2001
2011
2021
940
1029
1017
1012
1017
946
958
881
804
735
688
553
423
227
162
156
167
185
142
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Urraulgoitiko kontzeju, leku eta etxaldeetako biztanleriaren banaketa 2020an
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Ekonomia
Urraulgoitiko biztanleria batez ere adinekoa da, eta horregatik gehienak erretiratuta daude. Gainerako biztanleek nekazaritzan lan egiten dute ia erabat, batez ere hegoalderago dagoen ibarrean, non landu daitekeen azalera handiagoa den.
Politika
Urraulgoitiko udaletxea Irurozki kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Urraulbeitiko udaleko idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta bi zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Martin Felix Iriarte Bizkai da, Urraulgoitiko Hautesle-talde Independentea hautagai gisa aurkeztu zena.
Udalaren egoitza eta udaletxea Irurozki ibarburuan dago.
HELBIDEA: San Adrian kalea, z/g
Egungo banaketa
Urraulgoitiko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Martin Felix Iriarte Bizkai da, Urraulgoitiko Hautesle-talde Independentekoa. Zinegotziak 2 daude:
Antonio Balisa Hernández (Urraulgoitiko Hautesle-talde Independentea)
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Urraulgoiti atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[13]
Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da eguesibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Urraulgoitiko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.
↑Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.