Piloneko entzierroengatik eta baratxuri-ekoizpen nabarmenagatik ezaguna, Argako Erriberako herri hau Faltzesko mendilerroaren magalean dago, Arga ibaiaren eta Azkoien inguruan hasten diren eta ibaiaren paraleloan iparralderantz igotzen diren amildegiak batzuen artean. Hori dela eta, herriak ia kale gutxi ditu iparraldetik hegoaldera, eta bere forma nahiko luzea da. Herriaren alde zaharra mendiaren eta Salbatore basilikaren artean dago, hirigunearen hegoaldean.
Bertako biztanleak faltzestarrak dira.
Izena
Faltzes toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
Falces (1001)
Falzes (1010)
Falçes (1020)
Falzes (1268)
Falçes (1270)
Ffalçes (1350)
Falces (1366)
Falçes (1587)
Falces (1638)
Falces (1802)
Faltzes (1979)
Faltzes (1998)
Etimologia
Mikel Belaskok jasotzen duen bezala, aditu gehienek Faltzes izena latinekofalx, falcis hitzetik eratorria izatearen alde egiten dute, "igitaia" esan nahi duena, herriaren armarrian ere agertzen den tresna.
Gaztelaniaren eraginaren ondorioz, zeinarentzat "hoz" ("igitai") eta "hoz" (arroila, Euskal Herrianfoz deitua) homonimoak diren, batzuetan jatorrizko esanahia "arroila" dela pentsatu izan da, herria bi arroila sakonen artean baitago. Hala ere, kasu honetan jatorrizko latinezko ahotsa faux, faucis izango litzateke, eta, beraz, -l- hizkia azaltzea zaila izango litzateke.
Euskaraz, /z/ eta /s/ soinu frikatiboak (gaztelaniaz "z" edo "c" eta "s" hizkiekin adierazten dira) afrikarretan bihurtzeko Nafarroako euskaldunen ohiko erabilera, euskaraz "tz" eta "ts" irudikatuak hurrenez hurren, aurretik kontsonanteak daudenean l, n edo r betetzen da, eta hurbileko beste toponimo batzuetan ere ikus daiteke, hala nola Martzilla (Marcilla/Martzilla) edo Berbintzana (Berbinzana/Berbintzana) kasuan.
Hondo gorri batez eta aurrean urrezko hiru almenadun gaztelu bat osatuta dago. Gainean zortzi puntako urrezko izar bat dago, eta alde bakoitzean zilarrezko igitai bana.
»
Bandera
Faltzesko banderak Faltzesko armarri dauka hondo gorri baten gainean.
Faltzesko klima kontinental motako klima mediterraneoa da, negu hotz eta euritsu eta uda bero eta lehorrekin. Aldaketa termikoa handia da, eta udaberri eta udazkenean tenperatura maximo eta minimoaren arteko aldea hogei gradutik gorakoa izan daiteke. Horiek dira urtarorik euritsuenak, eta urtean, batez beste, 450mm euri baino ez du egiten. Batez besteko tenperatura 13 eta 14 gradu artekoa da. Urte osoan zehar iparreko ziertzo haizea nagusi izaten da, eta uda amaieratik udazkenera hegoalde eta hego-ekialdeko haizea nagusitzen da.
Jatorrizko landaredia erabat galdu da, eta gaur egun, herrigunearen inguruetan, XIX. mendetik aurrera birlandaturiko pinuak baino ez dira.
Estazio meteorologikoa
Faltzesen dagoen, itsasoaren mailatik 295 metrora, Nafarroako Gobernuak1920n jarritako estazio meteorologikoa dago.[8]
Herriari buruzko lehen datu historikoak I. mendekoak dira. Garai hartakoak dira Faltzes herrian sorturiko lehen nekazaritza-ustiapenak erromatarren garaian. Badakigu XVII. mendeanerromatar txanpon ugari aurkitu zirela meatze-ustiapenaren itxura zuen lurpeko arkudun batean. Gaur egun ez dakigu non dagoen altxorra eta non aurkitu duten. Termino berean, San Esteban eta Los Villares aztarnategi erromatarrak daude, indusketa-prozesuan daudenak.
Erdi Aroa
860. urtean Muhammad I.a KordobakoakErribera konkistatzeko ahalegina egin zuen, bai eta lurraldearen hegoalde guztia konkistatu ere, gaztelu askoren jabe eginda, Falah'san (Faltzes) gaztelua barne. Mende erdi geroago, Jabal-al-Bardiko borroka jazo zen eta Iruñeko errege Antso I.a Gartzeitzek emirra menderatu eta preso hartu zuen. Nafarroako erregeak Faltzes eta Kaparrotsu eskatu zizkien agintari musulmanei, emirra libre uztearen truke, eta horrela, bi herriak Iruñeko Erresumako gune kristauan sartu ziren.
924. urteko udan, Abd ar-Rahman III.a emirrak zuzenduriko armada handi batek Iruñeko Erresumari eraso zion berriro ere. Uztailaren 13an, musulmanak, Azkoien suntsitu ostean, Faltzesa heldu ziren, eta gazteluaren inguruei, herriko laboreei, eta hainbat ondasuni su eman zieten.
Musulmanen sartzeen aurkako defentsa-posizio garrantzitsua X. mendean, hurrengo bi mendeetan Nafarroako Erresumako barruti bat eratu zuen. Leireko abadia San Andres monasterioaren titularra izan zen, beharbada Antso III.a Gartzeitz dohaintzaz. Orreagako Santa Maria izeneko lursailak ere izan zituen. Bertako bizilagunek beren elizako patronatuari uko egin zioten 1263anTibalt II.a Nafarroakoaren alde. Errege jaurerriko hiribildua zen, eta 1280an, urteko bular gisa, 1600 soldata, 400 kahitze gari eta beste hainbeste garagar eta olo zor zituen. Karga horiek jota, bere nekazariak, 1357an, Luis infanteaKarlos II.a erregeko anaiaren aurka altxatu ziren, Erresumako gobernadorea zena, Faltzesko matxinada bezala ezagutzen zena. Eraso hartan parte hartu zuten biztanleetako batzuek hegoalderantz egin zuten ihes, erregearen mendekuaren beldurrez. Erregearen ofizialek dena den, herriko uzta eta ondasun guztiak hondatu zituzten eta hainbat atxiloketa egin zituzten. Kondenaturiko hemeretzi pertsonetatik zortzik, heriotza-zigorra jaso zuten.[10]
Faltzesek jaurerri gisa jarraitu zuen, XIX. mendearen lehen erdian erregimen hori desagertu zen arte. 1630ean, Faltzesko jaunek beren eskumenak zabaldu zituzten Faltzesko eta Azkoiengo jurisdikzio kriminala eskuratzean.
1662. urtean, faltzestarrek, markesari eta elizari hainbeste zerga ordaindu beharraz nazkaturik, baratxuriak landatzea erabaki zuten. Baratxuriak landatzeagatik ez zegoen hamarrekoa ordaindu beharrik, barazki berria zen eta. Horrela, gaur egun ere, Faltzesen baratxurien ekoizpena nabarmena da eta aintzatespena du.
1706an erregeordeak, Espainiako Ondorengotza Gerraren baitan, herriko 120 gizon gerrara bidaltzeko agindua eman zuen, Tuterara alegia, foruek agindu bezala, baina faltzestarrek ez zuten agindua bete. Erregeordeak Santa Cruz komisarioa eta beste bat bidali zituen matxinoak arrastoan sartzeko asmotan, baina izena emandakoen aita batek eraso eta bidalitakoen bat hil zen.[11]
Aro Garaikidea
1802an, hiribilduak hiru harriko irin-errota eta lau habeko olio-errota zituen. 7453 lur ureztatu lapurtu zeuden, eta oso barazki eta fruitu onak ematen zituzten. Gainera, Kaltzeta iturri minerala ezagutzen zen, bere mendietan. Faltzesko markesek, agintari zibilak hiribilduaren jauntxo izendatzeaz gain, eliz patronatu eskubidea ere bazuten, eta, beraz, priorra, bikarioa eta hamabost onuradun osoak izendatzen zituzten, eta, beste lau apaizekin batera, XIX. mendearen hasieran parrokia-eliza zerbitzatzen zuten bi komunikabideetako biak. 1847an eskola bat zuen, eta hango irakasleak 6000 erreal hautematen zituen urtean; ospitalea zegoen, zentsu batzuetako etekinekin eta karitatearekin; ureztatze-lapurtutakoak 8000 inguru ziren orain; Arga ibaiaren gaineko zubiak zortzi begietako bat galdu zuen, gerraren ondorioz. Larreak hain ugariak zirenez, urtearen zatirik handienean 17 000 edo 18 000 abelbururi eusten zieten. Gari-uzta urtean 20 000 lapurretatan estimatzen zen.
XX. mendearen hasieran, eskolak hiru umerenak ziren, bat parkuluena eta bat helduena eta ikastetxe bat Karitateko Ahizpena; guardia zibilarena jarria zuen; ospitaleari 1910ean inauguratu zen asilo bat gehitu zitzaion, Fausta Elorzen babesarekin; hiru pattar fabrika eta bi alkohol-fabrika, gurdiak eta talajeak eraikitzeko tailerrak, bost txokolate-labe eta upel.[11]
XX. mendeko gertakaririk odoltsuena Gerra Zibilean gertatu zen, 1936kouztailaren 18aren ondorengo egunetan, errepresioa zabaldu zen Erribera guztian eta hainbat hilketa egin zituzten matxinatuek, guztira 29 faltzestar erail zituzten.
1960ko hamarkadatik aurrera, industriaren garapenari esker, hainbat enpresa berri sortu ziren herrian. Dena den, industria-jarduera asko ezin izan zuten herrian ezarri, nekazaritzatik bizi ziren herriko familiarik aberatsenek boterea galtzeko izan zuten beldurragatik. Horrek, epe luzera, industria Erriberako beste herrietara eraman zuen, lan-baldintza kaxkarragoak emanez faltzestarrei, eta hala, biztanleriak beherantz egin zuen 1970eko hamarkadatik aurrera.
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 2375 biztanle zituen Faltzesek.[12]
1842
1857
1860
1877
1887
1897
1900
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1981
1991
2001
2011
2021
2195
2745
2759
2949
3167
3046
3090
3134
3304
3474
3431
3561
3560
3218
3014
2738
2507
2562
2316
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Ekonomia
Faltzesko lur gehienak sekain lurreko laboreak landatzeko erabiltzen dira, beraz, ureztatzeko lurrak erroldaturiko lurren %18 baino ez dira. Landatzen diren laboreen artean piperrak, tomateak eta baratxuriak dute garrantzia gehien. XIX. mendearen amaieratik aurrera, asko handitu zen landatutako lurren azalera, eta urte gutxiren buruan 2.561 hektareatik (1906an), 5.557 hektareara igaro zen (1935ean).
Nafarroako Gobernuak industrialdeak sustatzeko sortutako Nasuinsa elkartearen ekimenez, La Vergalada industrialdea eraiki zen XXI. mendearen hasieran. Eraikuntza lanak 2006an hasi eta urtebete geroago hiritartzea amaitzean enpresen pabiloiak eraikitzen hasi ziren. Industrialdea Los Rebollos izeneko gunean dago eta 158 839 metro koadroko azalera dauka.
Industrialdea N-121 errepideko sarbide zuzenetik gertu dago.
Faltzesko Moncayuelo eta Vedadillo izeneko guneetan, Nafarroako Gobernuak eraikitako "Moncayuelo" eta "Vedadillo" izeneko parke eolikoak daude. Lehenak 48,00 megawattekoa potentzia dauka eta bigarrenak 49,50 megawatteko potentzia. Bi parkeen jabea Acciona Energia da.
Politika
Faltzesko udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta hamar zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Sara Fernandez Allo da, Nafarroako Alderdi Sozialistako hautagai gisa aurkeztu zena.
1868an eraiki zen, eta harlanduzko hiru zatitan banatuta dago. Beheko solairuan arku hirukoitza dago, eta lehen solairuan, bost baoz osatutako balkoi zabala. Azken solairuan XVIII. mendean egindako ikur barrokoa dago. Udaletxearen fatxadaren ondoan, Iruñeko udaletxearen plazan egondako kale argi modernistak daude, Iruñeko udalak Faltzesi oparitu ostean.
HELBIDEA: Foruen Plaza, 11
Egungo banaketa
Faltzesko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Sara Fernandez Allo da, Nafarroako Alderdi Sozialista zerrendakoa. Zinegotziak 10 daude:[13]
Argi dago hiribildu honen hirigintzako trazaduraren Erdi Aroko jatorria, bi erdigune garrantzitsuenetara daramaten kale estu eta hautsiekin: Foruen plaza eta parrokia. Etxebizitza mota Nafarroako Erriberako bereizgarria da. Adreiluzko eraikinak dira, garaieran garatuak, eta bi edo hiru atal atiko gehiago dituzte. Batzuetan, egurrezko teilatu-hegal bat dago horren gainean. Fatxadara, oro har, bao dintelduak isurtzen dira. Etxe horietako gehienak XVII. mendekoak dira, nahiz eta batzuek XVI. mendeko elementuak gordetzen dituzten. Fatxadetan soiltasuna da nagusi, balkoi eta leihoetako forjak edo armarriek arintzen baitute; batzuk hostoekin, lehoiekin, haurrekin eta bestelako motibo heraldikoekin apainduta daude.
Kultura
Pedro Iturralde gizarte etxean hainbat antzerki emanaldi eta kultur ekitaldi antolatzen dira urte osoan zehar.
Faltzesko jaiak ospatu bitartean (abuztu bukaeran), eta umeentzako egunean izan ezik, Faltzes ondoko mendietan barrena Piloneko entzierroa antolatzen da. Entzierroan bigantxak erabiltzen dira. Ekitaldia goizeko bederatzietan hasten da, nahiz eta ordu eta erdi lehenago, entzierrotxoa izaten den (bigantxak entzierroa hasten den tokira eramaten dituztenean).
Bigantxak ibilbidearen hasierara eramatean, jendea isilik egoten da, eta herritarrek muinoaren goialdetik ikusten dute dena. Goizeko bederatzietan, herriko gazteak ibilbidean jarri, eta txupinazoa jaurtitzean, bigantxak aske uzten dituzte eta entzierroa hasten da. Gazteek Lerinerako antzinako bidean zehar korritzen dute, alde batean mendia, eta beste aldean amildegia dutela. Askotan, bigantxaren bat amildegian behera erori eta aske geratzen da, eta zauritu ugari izaten da urtero.
↑Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.