Sartze[4][a]Euskal Herriko udalerri konposatu bat da, Sartze eta Ibiltzieta herriek osatuta, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 76,7 kilometrora. Altuera 659 eta 1404 metro artekoa da, eta 23,14 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 62 biztanle zituen.
Udalerri hau Sartze eta Ibiltzieta terminoen bat-egitetik sortu zen, arrazoi demografikoek eraginda, arrazoi historikoek edo politikoek baino gehiago. Bi herriek, kontzeju estatusaren pean, beren domeinuak mantentzen dituzte, baina udalerriaren menpe geratzen dira.
Zaraitzu ibaxan kokatuta da, Atabea kiñoian. Bertako biztanleak sarztarrak eta ibiltzietarrak dira. Udaletxea Sartze kontzejuan da.
Izena
Sartze toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
Sarres zuen antzinako izena, 1085eko dokumentu batean agertzen den bezala, herriaren izena gordetzen duen zaharrena. Jatorrizko Sarres izenetik gaur egungo euskal (Sartze) eta erromantzeko (Sarriés) izenak erator daitezke, bi hizkuntzen historiatik dakigunari bilakaera fonetiko kongruentea aplikatuz. EuskarazSarres > Sarres(e) > Sarr(e)se > Sarrse > Sartze bilakaera da eta erromantzezSarres > Sarr(i)es > Sarries.
Sarres izenaren esanahi etimologikoa enigmatikoa da. Batzuen ustez, Gerhard Rohlfs filologo alemaniarrak pertsona izen bati lotuta zeuden eta jabetza adierazten zuen -ies terminazioa zuten toponimo nafar-aragoiarren sailean sartzen dute. Ohikoena toponimo hori sarrieuskal hitzarekin lotzea izaten da, "maizko" hitzarekin batera "lodi" terminoa ere baduelako, landaretza bezalako kontzeptuei aplika dakiekeena. NafarroanSarriguren eta Irisarri herriak daude, hitz hori toponimoan sartuta, eta BilbonSarriko auzoa dago. Gainera, ZuberoanSarrikota toponimoa hainbat formatan agertzen da: Sarrikota, Sarrikotagaine eta Sarrikotapea. Sartze izena sarritze ("loditasun") hitzetik erraz erator daiteke. Hala ere, Sarriésgaztelaniazko eta nafar erromantzezko toponimoa ez da erraz azaltzen sarri hitzetik, eta herriaren antzinako izena ere ez da argi azaltzen.
Ezaugarriak
Armarria
Udalerriko herrietako armarria Zaraitzuko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[5]
«
Hondo gorri batez eta aurrean otso beltz batez osatuta dago, urrezko azazkalekin eta ahoan arkume zuri batekin, urrezko adar eta apatxekin.
»
Bandera
Udalerriko herrietako bandera Zaraitzuko bandera da. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Bandera honek Zaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez inguratua. Bandera hau bera da Zaraitzu osatzen duten herri guztientzat, Otsagabiarentzat izan ezik; izan ere, herri honek bandera bera erabiltzen du, baina hiruki urdinak ditu.
Sartzek klima atlantiko eta mediterraneoaren ezaugarriak dauzka, zenbat eta iparralderago edo hegoalderago egin tenperatura eta prezipitazioak gehiago aldatzen dira. Urteko batez besteko tenperaturak 6 eta 10 gradu bitartekoak dira, eta prezipitazioak 1.400 eta 1.800mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 130 inguru izaten dira.
Udalerria 1846an sortu zen, Zaraitzu ibaxa banakako udalerrietan banatu ondoren. Hala ere, Atabea kiñoiak, Espartza izan ezik, hiru udaletan bildu ziren: Sartze, Gorza eta Galoze. Hori arrazoi demografikoengatik egin zen, ez historikoengatik, ez administratiboengatik, eta, beraz, Sartze eta Ibiltzieta "Sartze" udalerriari atxikita geratu ziren kontzeju gisa.
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 62 biztanle zituen Sartzek.[8]
1842
1857
1860
1877
1887
1897
1900
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1981
1991
2001
2011
2021
125
241
204
243
213
200
188
199
189
199
198
178
183
133
112
111
79
67
61
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Ekonomia
Sartzeko jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Lurren ehuneko bera abelburuak elikatzeko larretarako erabiltzen da. Basogintzak ere garrantzia handia izan du historikoki, ibaxako beste udalerrietan bezala. Gaur egun, herriko basoetan pinuak daude batez ere.
Politika
Sartzeko udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Galozeko, Gorzako eta Espartzako Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bi zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Tomas Miguel Sarries Cabodevilla da, Sartzeko Talde Independentea hautagai gisa aurkeztu zena.
Udalaren egoitza eta udaletxea Sartze kontzejuan dago.
Egungo banaketa
Sartzeko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Tomas Miguel Sarries Cabodevilla da, Sartzeko Talde Independentea zerrendakoa. Zinegotziak 2 daude:
Jacinto Irotz Iribarren (Sartzeko Talde Independentea)
Juan Ramon de Carlos Napal (Sartzeko Talde Independentea)
Koldo Zuazok, 2010ean, Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[11]
Ohiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.
Apretagileak
1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek ZuberoakoMaulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.
Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.
Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.[12]
Tradizioak
Ogi bedeinkatuaren tradizioa, Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia, Ezpartza, Jaurrieta, Ezkaroze, Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte, Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".
Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan. Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiak maindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gainean argizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia. Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.[13]
↑Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.