Txulapain[4][a] (gulibarreraz: Xulapein)[b]Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko merindadean eta Iruñerria eskualdeko Ibarrak azpieskualdean dago, Iruñea hiriburutik 12,4 kilometrora. Altuera 459 eta 944 metro artekoa da, eta 24,0 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 564 biztanle zituen.
Txulapain ibar berezia da, Arriaundiko hegoaldeko lurraldeek osatzen baitute, eta hortik datorkio izena. Iruñerria iparraldeko herriak dira, eta ez daude lautadan, non zendeetan biltzen diren, baizik eta haitzaren eta Eltxumendi mendiaren artean. Ondorioz, lurraldea hainbat arro hidrografikotan banatuta dago, eta horietatik garrantzitsuena Urtxikia ibaikoa da, baina Untzuko, Zubiaga, Mindegi eta Aristregiko errekak ere nabarmentzen dira. Ibarra osatzen duten herriak txikiak dira, baina ugariak eta lurralde osoan barreiatuak.
Bertako biztanleak txulapaindarrak (gulibarreraz: xulapeindarrak) dira. Ibarburua Markalain kontzejua da, non udaletxea da.
Izena
Txulapain beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
Val de San Esteuan (1264)
Val de Santesteuan de Ius la Peyna (1366)
Val de Sant Esteuan de Juslapeyna (1366)
Juslapeña (1534)
Val de Santesteban de Juslapeña (1800)
Juslapeña (1829)
Txulapain (1961)
Txulapain (1974)
Txulapain (2007)
Etimologia
Txulapain izena nafar erromantzekoChus la Penya ("haitzaren azpikoa") izenetik dator, Arriaundiren azpian dagoen ibarraren zatiari erreferentzia eginez. Mendi honen tontorrean Doneztebe monasterioa zegoen. Monasterioaren izena, jatorrian, haranaren izendapenaren parte zen, eta XVII. mendearen lehen laurdenera arte erabiltzen zen, gutxienez.
Beraz, erromantze jatorriko toponimoa da, eta haren osagaiak jus-, la artikulu femeninoa eta peña (haitz) izen arrunta dira. Lehenengoa ius hitzetik dator, zeina, era berean, latin arruntaren jusum eboluzioaren emaitza baita, aurreko josum batetik, deorsum -ean (beherantz) jatorria duena, suso terminoren kontrakoa. Suso eta yuso ahotsak Euskal HerrikoErdi Aroko erromantzean erabili ohi dira, eta adibidez Berriosuso (Berriogoiti) eta Caicedo Yuso izenetan gorde dira.
Termino honen eraikuntza Arrotxapearen oso antzekoa da, jatorriz Jus la Rocha deitua ("arrokaren azpian", gazteluaren esanahiari dagokionez, San Zernin burguari erreferentzia eginez). Iruñeko auzoaren kasuan, bertako hizkuntzara, euskarara, egokitu zen, eta jus- ren ordez -pea jarri zen, bere euskal baliokidea, Juslarrocha > Arrotxapea pasatuz. Txulapainen, ordea, ez zen horrelakorik gertatu, baina ahoskera egokitu egin zen.[6]
Hasiera batean, <j> grafema /ɟ/ ahoskatzen zen ("y" -ren antzekoa). Erromantzez, /x/ ("j" -ren bizkaierazko ahoskera) jarri zioten azkenean haren ordez. Euskaraz, ordea, zenbait aldaketak Yuslapeña >Txulapain izatera eraman zuten. Euskarazko -sl- > -l- bilakaera ohikoa da, ohiko soinu-konbinazioengatik, -sl- ez baita ohikoa. Gainera, azentuaren atzean dagoen -a galdu egiten da, Bizkarreta toponimoaren kasuan bezala (ahoz Biskarret esaten zaio). Horrela, izenak bilakaera hau izan zuen tokiko biztanleen artean: yuslapeña > xulapeñ > xulapein.
Ibarreko tokiko euskalkia den gulibarreraz, hasiera x- hizkuntzan mantendu zen, xakur (txakur) edo xilko (zilko) bezalako beste hitz batzuekin gertatzen zen bezala, baina Iruñerrian eta hiriburuan tx- forma erabiltzen zen, bertan horrelako soinuak ohikoak baitziren. Gainera, kanpotik -ain ere erabiltzen zen, eta ez -ein, Iruñea inguruko euskalkiek -ei- diptongoa ireki eta -ai- bihurtzeko joera baitute (hogei > hogai, adibidez). Beraz, ibarrean XX. mendearen amaierara arte mantendu zen Xulapein forma tradizionala, Txulapain izenaz ezagutzen zenetik kanpo, eta azken forma hori izan zen Euskaltzaindiak mendearen amaieran ofizialdu zuena.[7]
2022ko otsailaren 9an, Nafarroako GobernuakTxulapain onartu zuen udalerriaren izen koofizial gisa, erdarakoa ondoan.[8]
Udalerriko erliebea nahiko malkartsua da eta garaiera ertaineko hainbat mendi aurki daitezke hegoaldean, besteak beste, San Gregorio (945 metro), San Bartolome (925 metro) eta Aldaun mendia (942 metro).
Klima eta landaredia
Txulapaingo klimak ezaugarri azpiatlantiarrak ditu, prezipitazioak ugariak dira urte osoan zehar (urtean 1.200mm inguru), nahiz eta uda garaiko bi hilabeteak lehorrak diren. Urteko batez besteko tenperatura 10 eta 13 gradu artekoa da, eta urtean dauden egun euritsuak 120 eta 130 bitartean.
1268ko Rediezmoaren Liburuan Txulapain ibar gisa agertzen da, Doneztebe izenarekin, eta, adibidez, 1366 eta 1427ko Su Liburuetan, garai hartan Doneztebe Txulapain ohikoa zenarekin.
Aro Modernoan zehar bere leku guztiak errege bihurtu ziren, Usi izan ezik, hau jaurerrikoa baitzen. Horregatik, guztien artean ibarreko diputatu bat aukeratzen zuten, eta, aparte, herri bakoitzak bere gobernurako errejidoreak aukeratzen zituen. Hori aldatu egin zen XIX. mendearen lehen erdialdeko erreforma administratiboekin. Mende horretako 1940ko hamarkadan, ibarreko batzarrak Markalainen egiten dira, erdigunerik zentrikoena delako; ibarreko bizilagun guztiak nekazariak dira, bortz izan ezik, eta, azken batean, 865 pertsona bizi dira bertan.
Ibarreko biderik onenak ferrazkoak eta bertakoak bertzerik ez ziren. Garia, oloa, artoa eta patatak eta menuzalak ekoizten ziren. Ardiak, behiak, akerrak, hurbiletik eta zaldizkoak irabazi zituen; eperrak, otsoak, azeriak, erbiak eta basurdeak ehizatzen ziren. Irin-errota bat zegoen bailara osoan, eta jendeak olioa, ardoa, pattarra eta beste jaki batzuk inportatu behar zituen kontsumorako, ganadua, garia, artoa eta menuzalak saltzearen truke. 1920. urtearen inguruan, bailara osoan bi eskola zeuden.[12]
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 564 biztanle zituen Txulapainek.[13]
1842
1857
1860
1877
1887
1897
1900
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1981
1991
2001
2011
2021
798
761
742
729
631
702
775
814
818
701
688
636
450
415
424
494
556
582
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Politika
Udaletxea
Udaletxea Markalain kontzejuan dago, errepidearen ondoan. 1935ean eraiki zuten eta ordutik bi aldiz zaharberritu dute, 1979an eta 1985ean. Azken berritzean, teilatua eta fatxada berriztu ziren Nafarroako gobernuak emandako 2,6 milioi pezetako diru-laguntzari esker. Eraikinak behe solairua, lehen solairua eta honen gainean eraikitako sabaia dauzka. Fatxada nagusia margoturik dago eta harrizko baoz egindako apaingarriak ditu.
Udal bulegoez gain, udaletxean herriko anbulatorioa eta etxebizitza bat daude. Antzina udaletxea Ollakarizketa kontzejuan egon zen. Udaleko idazkaria Atezko idazkari ere bada.
HELBIDEA: San Migel kalea, 1 (Markalain kontzejua)
Udal hauteskundeak
Azken agintaldietan Txulapaingo alkateak Xulapain Elkartzea (XE) herri ekimeneko kideak izan dira. 2007an XE zerrendarik bozkatuena izan ez bazen ere, taldeko Narila Mondragon Ziarra aukeratu zuten alkate. Baliogabeko botoak hiru izan ziren (emandako guztien %1,05) eta boto zuriak hamabost (%5,32). Abstentzioa %34,03koa izan zen.
Euskararen galera, beraz, XX. mendekoa da. Iruñeko Gotzaindegiak 1904an egindako eliz gida baten arabera, Ultzama, Anue, Odieta, Atetz, Txulapain eta Olaibar ibarrak hartzen zituen Anueko Artzapeztegian erantzuna baiezkoa da. 1935ean, ibar horiek guztiak euskaldunak ziren oraindik.
1960ko hamarkadako Nafarroako industrializazioak benetako landa exodoa ekarri zuen hirietako fabriketara. Despopulatze horrek batez ere gazteei eta emakumeei eragin zien. Zalantzarik gabe, euskarari ere eragin zion. Txulapain ibarrean oso handia izan da hiriburuaren eragina, jendea bertara joan ohi baita. Ibarra honen erdalduntzea egitate bat da. 1972ko datuen arabera, 60 urtetik gorakoentzat zegoen gordeta euskara, eta oso gutxitan egiten zuten.
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da gulibarrera. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Txulapaingo mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.
↑Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.