Leitzaran ibaiaren iturburua Uitziko gainetik hurbil dago. Ibai burutik Leitzan Gorriztaran errekarekin batzen den tokiraino Erasote izena hartzen du. Aresotik hurbil Astomela erreka hartu eta gero, Berastegin (Gipuzkoa) sartzen da[3]. Handik aurrera Elduaindik igaro eta Villabona eta Andoainen arteko muga egiten du. Azken herri horretan Oriara isurtzen da. 36 kmko luzera eta 124,04 km²ko arroa (%44 Nafarroan eta %56 Gipuzkoan) ditu[4].
Gipuzkoako aldean Adarra-Mandoegi mendilerroak banantzen ditu Leitzaran eta Urumearen arroak. Mendilerro honetatik bereizirik dagoen Altzadi gainak (1.011 m) Leitzaranen Gipuzkoako eta Nafarroako zatiak banatzen ditu. Mendebaldean, berriz, uren banalerroaren lehen gaina Arizmendi (489 m) da, eta Uzturre-Ipuliño mendilerroarekin batzen da Belabietan (687 m)[4].
Hidrometria
Leitzaranen emaria 1995etik neurtua izan da Andoainen (Oriara isuri baino 1,5 km gorago)[5]. Gune horretan, drainatutako eremuak 110,01 km² ditu, arro osoaren % 89. 1995 eta 2014 bitartean, urteko batez besteko emaria segundoko 4,61 m³ izan zen. Emari handiena otsailean izan zuen (7,45 m³/s), eta txikiena irailean (1,35 m³/s).
Leitzaranen batez besteko emariak (m³/s), Andoainen neurtuak Datuak: 1995 eta 2014 artean
Historia
Leitzarango informazio panela.
Nahiz eta hutsa eta jenderik gabea iruditu daitekeen, gizakiaren aztarnak nabarmenak dira. Uren banalerroko mendi eta lepoetan Historiaurreko monumentu asko dago: trikuharri, tumulu, menhir eta harrespilak. Izan ere, Leitzaran harrespilen banaketaren muga da: ipar eta ekialderantz ugariak dira; hego eta mendebalderantz, berriz, bat ere ez da[4].
Ibai bazterrean, aipagarria da burdinolen bidez egindako ustiapena. Lehenengo arrastoak K.a. IV. eta III. mendeetan datatu dira, Burdin Aroan, Erromatarrak Euskal Herrira iritsi aurretik[6]. Garai horretan haizeolen bidez lantzen zuten burdina. Historian zehar, gutxienez 22 burdinola izan dira Leitzaranen. Dokumentaturik dagoen zaharrena Andoaingoa da, 1364an eraikia. Plazaola eta Barrenola, ziur asko, 1400eko martxan zeuden. Azkenak 1860 aldean itxi ziren[4].
Burdin harria, askotan Somorrostrotik ere ekartzen zen, baina haranaren goialdean meatzeak izan ziren. Bizkotxeko meategietatik minerala garraiatzeko, 1902-1904 bitartean Andoaineraino iristen zen trenbide bat eraiki zen. Geroago trenbidearen bi muturrak Iruñea eta Lasarteraino luzatu ziren; Lasarten Ferrocarriles Vascongados-ekin batzen zen, Donostiarainoko zerbitzua eskainiz. Donostia-Iruñea burdinbidea, Plazaolako trena edo Tren-txikia ere deitua, 1914 eta 1953 bitartean ibili zen. Gaur egun trenbidearen hainbat tarte berreskuratzen ari dira aisialdian erabiltzeko, Plazaolako bide berdea esaterako[4].
Leitzarango paisaia.Puntu horretan, Andoainen, Leitzaranek (ezkerrean) Oriarekin bat egiten du.
1995eko irailaren 29an Gipuzkoako aldeko Leitzaran ibaiaren harana Biotopo Babestu izendatua izan zen. Leitzaran ibaia eta bere ibaiertza dira babesturiko guneak, hasi Nafarroako mugatik eta Andoaingo herriaren sarreraraino, eta baita Maloko zein Ubaran ibaiadarrak ere. Ibaiertzeko haltzadi eta hariztiak dira, bertako naturaltasunaren adierazgarri, nahiz eta arroa, pinu-landaketa handi bat izan eta inongo babesik ez jaso[7]. Horrezaz gainera, 1997anNatura 2000 sarean sartua izan zen.
