Think tankGlobalization and World Cities (GaWC), badający wzajemne stosunki pomiędzy miastami świata w kontekście globalizacji, zaliczył Warszawę do kategorii Alpha- w 2000 roku[13] i Alpha w 2024 roku[14].
Nazwa
Nazwa miasta zaczęła pojawiać się w dokumentach w XIV wieku jako Warszewa, a od XV wieku również jako Warszowa[15]. Najprawdopodobniej pochodzi od formy dzierżawczej imienia Warsz (skróconej formy staropolskiego imieniaWarcisław lub Wrocisław)[15]. Było ono używane m.in. przez przedstawicieli rodu Rawów (Rawiczów) herbu Rawa, którzy byli właścicielami terenów w rejonie współczesnego Solca[16]. Prawdopodobnie Warsz z rodu Rawów otrzymał w XIII wieku nadanie książęce, z którego powstała wieś nosząca jego imię[17].
Zmiana nazwy na Warszawa w XV wieku wynikała z mazowieckiej wymowydialektycznej. Do końca XV wieku samogłoska-a- przechodziła w -e- po spółgłoskach miękkich (-sz- była w tamtym okresie spółgłoską miękką). W XV wieku formy z wtórnym -e- zaczęły być postrzegane jako gwarowe[15]. Dlatego też zastępowano -e- przez -a-. Taka zmiana nie była uzasadniona etymologicznie, stąd takie formy nazywa się hiperpoprawnymi (np. siadlisko, królawski). Zmiana nazwy z Warszewa na Warszawa upowszechniła się w XVI wieku[18].
Miasto leży po obu stronach Wisły i jest nieznacznie wydłużone wzdłuż jej brzegów (rozciąga się na ok. 30 km w kierunku północ-południe i ok. 28 km w kierunku wschód-zachód). W obrębie miasta znajduje się 28 km biegu rzeki[21]. Szerokość koryta Wisły waha się od 1000 m na południu do 600 m na północy, zwężając się w części środkowej w pobliżu mostu Śląsko-Dąbrowskiego do 350 m[22].
Lewobrzeżna część Warszawy jest w większości położona na Równinie Warszawskiej (najwyższy punkt geodezyjny na skrzyżowaniu ul. Norwida i Nakielskiej, rejon zajezdni autobusowej „Redutowa” – 115,7 m n.p.m.; porównywalne wysokości w rejonie Filtrów – 114,7 m n.p.m. przy ul. Krzyckiego).
Stolica stanowi główne miasto monocentrycznej aglomeracji warszawskiej. Liczba jej mieszkańców, zależnie od sposobu zdefiniowania jej granic, wynosi od 2,6 do 3,5 mln. Jest to największe po aglomeracji śląskiej skupisko ludności w Polsce[25]. Na obszarze aglomeracji warszawskiej znajduje się około 20 miast.
Na obszarze miasta znajduje się kilka wzgórz usypanych przez człowieka, m.in. Kopiec Powstania Warszawskiego (wysokość 121 m n.p.m.), Górka Szczęśliwicka (wysokość 152,0 m n.p.m. – najwyższy punkt wysokościowy w Warszawie), Kopa Cwila (wysokość 118 m n.p.m.), a także składowiska odpadów, m.in. Góra Śmieciowa na Radiowie (wysokość 144 m n.p.m.)[29] i hałda popiołów z Elektrociepłowni Siekierki na Siekierkach.
Najniżej w Warszawie położonym punktem jest brzeg Wisły przy granicy z Jabłonną (75,6 m n.p.m.)[23].
Cechami charakterystycznymi klimatu Warszawy są dość równomierne opady o średniej wieloletniej około 519 mm/rok z maksimum w lipcu (73,2 mm) i minimum w lutym (22 mm). Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8,2 °C z maksimum w lipcu (18,3 °C) i minimum w styczniu (–2,2 °C)[32][martwy link]. Okres wegetacyjny w Warszawie wynosi od 200 do 210 dni w roku. Warszawa jest najczęściej pod wpływem mas powietrza polarno-morskiego (około 60% dni w roku) oraz polarno-kontynentalnego (około 30% dni w roku).
W Warszawie wyraźnie zaznacza się wpływ dużej aglomeracji miejskiej na klimat (miejska wyspa ciepła)[33]. Objawia się to poprzez wyższe średnie temperatury w centrum miasta, częstsze opady (nagrzanie powietrza powoduje powstawanie silnych prądów wstępujących i chmur konwekcyjnych, którym towarzyszą ulewne opady i burze). Badania przeprowadzone w latach 2001–2002 pokazały, że w ciepłej porze roku średnia intensywność miejskiej wyspy ciepła w centrum Warszawy dochodziła do 2,5–3,0 °C, a w miesiącach zimowych 1,0–1,5 °C[34]. Ze względu na większą szorstkość podłoża w centrum miasta zmniejsza się prędkość wiatru.
Z uwagi na wysoką zawartość aerozoli i zanieczyszczeń w powietrzu zwiększa się zachmurzenie oraz pogarsza się przejrzystość powietrza, co prowadzi do zmniejszania bezpośredniego promieniowania słonecznego i zwiększenia promieniowania rozproszonego. Usłonecznienie rzeczywiste (liczba godzin, podczas których dopływa do podłoża atmosfery bezpośrednie promieniowanie słoneczne) waha się średnio od ok. jednej godziny (w grudniu i styczniu) do ponad siedmiu godzin dziennie (od maja do sierpnia)[35]. Centralne części Warszawy cechują się przy tym zmniejszonym usłonecznieniem (roczna liczba godzin ze słońcem jest o ok. 100 niższa niż w dzielnicach peryferyjnych)[35].
Historia miasta sięga IX wieku. Zasadniczy układ urbanistyczny współczesnej Warszawy ukształtował się podczas odbudowy ze znacznych zniszczeń po II wojnie światowej.
Średniowiecze
Pierwszymi osadami powstałymi w obecnych granicach administracyjnych Warszawy były: Bródno (IX/X wiek)[39], Kamion (II połowa XI wieku)[40], Solec (XI wiek)[40] i Jazdów (XIII wiek)[40]. Po zdobyciu i zniszczeniu w 1262 Jazdowa przez litewskie wojska Mendoga, książę płocki Bolesław II mazowiecki założył ok. 4 km na północ od Jazdowa nowy gród książęcy i nowe miasto (podgrodzie), które wspólnie nosiły nazwę Warszowa[16][41]. Około 1300 nastąpiła lokacja miasta Stara Warszawa na prawie chełmińskim[42].
W 1406 książę Janusz I przeniósł z Czerska do Warszawy kapitułę kolegiacką, w wyniku czego miasto stało się ośrodkiem władzy świeckiej i duchownej[46]. W 1408, w związku z szybkim rozwojem Starej Warszawy, na północ od miasta lokowano Nową Warszawę[42]. Z 1427 pochodzą pierwsze udokumentowane wiadomości o Żydach mieszkających w Warszawie[47].
W 1569 podczas sejmu walnego w Lublinie podjęto decyzję o stałym odbywaniu w Warszawie sejmów walnych Rzeczypospolitej[9]. Była ona bardzo dogodnie położona w stosunku do stolic obydwu zjednoczonych państw, Krakowa i Wilna, u zbiegu szlaków handlowych, nad główną spławną rzeką Korony, którą łatwo można było dostać się do mającego bardzo duże znaczenie gospodarcze Gdańska[51]. Istotną rolę odegrał także fakt, że miasto znajdowało się na Mazowszu, które stosunkowo niedawno zostało włączone do Korony i było postrzegane jako neutralne w relacjach polsko-litewskich[51]. Jego kandydatura jako miejsca sejmów walnych była więc łatwiejsza do zaakceptowania przez Litwinów[51]. Ogółem w Warszawie odbyło się 145 sejmów walnych (w Piotrkowie 38, w Krakowie 29, a w Grodnie 11)[52].
W Warszawie do końca życia rezydowała Anna Jagiellonka, dość często przebywali tam również królowie Zygmunt II August i Stefan Batory[55]. Po pożarze Zamku na Wawelu, chcący znajdować się jak najbliżej Szwecji Zygmunt III Waza wybrał w 1596 Warszawę jako miejsce rezydencji królewskiej[9]. Przeniesiono tam również z Krakowa urzędy centralne, czyli urzędy marszałkowski, kanclerski i podskarbiński, które zostały umieszczone w rozbudowanym po 1598 na rozkaz króla Zamku Królewskim[56]. Sam Zygmunt III Waza na stałe zamieszkał w Zamku po powrocie z kampanii smoleńskiej w 1611[57]. W ten sposób Warszawa, nazywana oficjalnie „miastem rezydencjonalnym Jego Królewskiej Mości”, stała się centralnym punktem wielkiego, wielonarodowościowego państwa, de facto jego stolicą[58] (stolicą de iure pozostał Kraków)[59]. Wzrost politycznego znaczenia miasta, w którym stale znajdował się dwór królewski i odbywały sejmy, spowodował wzrost liczby i zamożności jego mieszkańców, rozwój terytorialny i powstanie wielu nowych budynków[60].
W latach 1621–1624 Stara i Nowa Warszawa oraz najgęściej zabudowane przedmieścia zostały otoczone wałem Zygmuntowskim[61]. W 1648 prawa miejskie otrzymała Praga[62].
Okres szybkiego rozwoju Warszawy przerwała wojna polsko-szwedzka (1655–1658) podczas której była ona trzykrotnie okupowana przez obce wojska[63]. Zniszczone miasto odbudowano, powstały tam liczne rezydencje magnackie oraz obiekty sakralne[64]. Pomimo kryzysu, chaosu i zniszczeń spowodowanych przez wojnę północną oraz klęsk elementarnych i kryzysu politycznego (konfederacja warszawska, wojna o sukcesję) Warszawa w okresie panowania Sasów przeżywała rozwój terytorialny i architektoniczny, m.in. powstało wtedy wielkie założenie urbanistyczne, Oś Saska[65]. W 1727 król August II Mocny udostępnił mieszkańcom część Ogrodu Saskiego, który stał się pierwszym parkiem publicznym w Warszawie[66].
Patriotyczne środowiska warszawskie przygotowały powstania narodowowyzwoleńcze: 29 listopada 1830 wybuchło powstanie listopadowe, a w latach 1863–1864 trwało powstanie styczniowe. W czasie powstania listopadowego 1830 Warszawa była siedzibą władz powstańczych (Rząd Tymczasowy). W 1831 wokół Warszawy miały miejsce nierozstrzygnięte i zwycięskie przez powstańców bitwy (m.in. pod Olszynką Grochowską, Wawrem, Białołęką), jednakże (m.in. po ataku na Wolę) powstanie zostało stłumione przez Rosjan wspartych posiłkami z Prus. W nocy z 15 na 16 sierpnia 1831, w wyniku wystąpień sierpniowych, śmierć poniosło kilkadziesiąt osób.
Od 1856 zaczęto na szerszą skalę stosować oświetlenie gazowe, w miejsce wcześniej stosowanych lamp olejowych. Dostawy gazu zapewniała wybudowana w tym samym roku Gazownia Warszawska[79]. W latach 1859–1864 wybudowano most Kierbedzia, pierwszy stalowy most na Wiśle[80]. W 1862 roku utworzono Muzeum Narodowe[81]. W 1881 w kamienicy przy ul. Próżnej 10 amerykańskie towarzystwo International Bell Telephone uruchomiło pierwszą centralę telefoniczną[82]. W 1883[83] z inicjatywy prezydenta miasta Sokratesa Starynkiewicza rozpoczęto budowę zaprojektowanego przez Williama Lindleya jednego z najnowocześniejszych w Europie systemów wodociągów i kanalizacji[84]. W 1897 roku Warszawa liczyła 626 tys. mieszkańców i była największym po Petersburgu i Moskwie miastem w Cesarstwie Rosyjskim.
Podczas I wojny światowej wycofujące się na wschód wojska rosyjskie wysadziły 5 sierpnia 1915 wszystkie cztery warszawskie mosty (Kierbedzia, Poniatowskiego oraz obydwa mosty przy Cytadeli)[85]. Do listopada 1918 roku Warszawa znajdowała się pod okupacją niemiecką[86]. Charakteryzowało ją ożywienie życia politycznego i pewna swoboda w życiu kulturalnym[87]. Jednocześnie bezwzględna eksploatacja gospodarcza miasta spowodowała upadek przemysłu, handlu i sektora finansowego oraz pauperyzację jego mieszkańców[87].
11 listopada 1918 Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę wojskową w Warszawie (14 listopada 1918 również pełnię władz cywilnych w stolicy) i naczelne dowództwo sił zbrojnych. W konsekwencji Warszawa stała się stolicą II Rzeczypospolitej.
W okresie 13–26 sierpnia 1920, w czasie trwającej wówczas wojny polsko-bolszewickiej (mającej na celu m.in. podporządkowanie Polski ZSRR i ekspansję komunizmu na Zachód), na przedpolach Warszawy i okolicznych terenach rozegrała się Bitwa Warszawska. Punktem zwrotnym walk była bitwa pod Radzyminem, po której kontrofensywa Piłsudskiego zadecydowała o zwycięstwie.
W okresie międzywojennym miał miejsce rozwój przestrzenny Warszawy, spowodowany m.in. koniecznością wzniesienia nowych gmachów publicznych na potrzeby administracji młodego państwa. Szczególne zasługi dla rozwoju stolicy położył komisaryczny prezydent Stefan Starzyński. Powstały nowe osiedla na Żoliborzu, Saskiej Kępie, Mokotowie, nowa siedziba Muzeum Narodowego, dokonano renowacji pałacu Blanka, Arsenału, pałacu Brühla, odkryto średniowieczne mury Warszawy, nastąpił rozwój infrastruktury (rozbudowa komunikacji miejskiej, przygotowanie projektu budowy mostu Piłsudskiego i sieci metra, modernizacja tras wylotowych Warszawy, modernizacja szpitali). Ponadto założono nowe parki (m.in. park Sowińskiego i park Dreszera).
Miasto od XIX wieku było dużym skupiskiem ludności żydowskiej, która zamieszkiwała głównie dzielnicę północną. W 1938 w Warszawie mieszkało 368 394 Żydów, co stanowiło 29,1% mieszkańców stolicy[91].
W 1939 Warszawa była największym skupiskiem Żydów w Europie, a na świecie – największym po Nowym Jorku[97]. Według spisu ludności żydowskiej przeprowadzonego 28 października 1939 w Warszawie mieszkało wtedy 359 827 Żydów[98]. W pierwszych latach okupacji stali się oni głównym celem niemieckiego terroru. W październiku 1940 utworzono getto, które zostało zamknięte i odizolowane od reszty miasta w listopadzie tego roku[99]. Od lipca do września 1942 ok. 75% mieszkańców getta wywieziono i wymordowano w komorach gazowych w obozie zagłady w Treblince[100]. W 1943, po powstaniu, getto zostało zlikwidowane[101]. W trakcie powstania mieszkańców dzielnicy zamkniętej wymordowano lub wywieziono do obozu zagłady w Treblince i obozów w dystrykcie lubelskim, a cały teren dzielnicy zamkniętej zrównano z ziemią, do czego byli wykorzystywani więźniowie z utworzonego w lipcu 1943 obozu koncentracyjnego KL Warschau[102].
Mimo niemieckiego terroru od początku okupacji Warszawa stanowiła centrum ruchu oporu i walki z okupantem[103]. Intensywność i różnorodność form, m.in. formowanie wojska, masowe akcje zbrojne, mały i duży sabotaż, tajna działalność oświatowo-kulturalna, ratowanie dzieł sztuki, działalność rozmaitych ośrodków kierowniczych i działających w konspiracji stronnictw i grup politycznych uczyniły Warszawę siedzibą władz Polskiego Państwa Podziemnego i Komendy Głównej Armii Krajowej.
Terror okupanta niemieckiego z jednej i niebezpieczeństwo ekspansji dyktatury stalinowskiej z drugiej strony były powodem zorganizowania przez AK w ramach akcji „Burza”powstania warszawskiego, które wybuchło 1 sierpnia 1944 roku i objęło całą lewobrzeżną Warszawę. Trwało ono 63 dni, oprócz powstańców z okupantem walczyła także znaczna część ludności cywilnej. O upadku zdecydowała oprócz braku dostatecznej pomocy z zewnątrz, wzmożona eksterminacja ludności przez nazistów (m.in. rzezie na Woli i Ochocie).
Po kapitulacji powstania, Niemcy nakazali opuszczenie miasta, a zabudowę systematycznie niszczyli[104]. Po stronie polskiej zginęło 16 tys. powstańców i około 150 tys. ludności cywilnej. Szacuje się, że podczas wojny zginęło ok. 700 tys. osób[105].
W październiku 1944 na gruzach zburzonego miasta Niemcy rozpoczęli budowę Festung Warschau (Twierdzy Warszawa)[108]. W wyniku rozpoczętej 14 stycznia 1945 ofensywy, 17 stycznia 1945 wojska radzieckie i Ludowe Wojsko Polskie opanowały lewobrzeżną Warszawę, kończąc niemiecką okupację miasta[109][110].
Według szacunków historyków, podczas oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 zniszczono ok. 10% zabudowy miasta, ok. 12% w czasie likwidacji getta w 1943, ok. 25% podczas powstania warszawskiego, a kolejne ok. 30% w wyniku burzenia miasta już po kapitulacji powstania[117]. Zagładzie uległo 782 z 957 zabytków architektury, a 141 zostało uszkodzonych[118].
Po zakończeniu działań wojennych szacowano, że w mieście zalegało między 20 a 30 milionów m³ gruzu[119].
Odbudowano historyczne Stare i Nowe Miasto, Trakt Królewski oraz wiele obiektów zabytkowych[120]. Poza historycznym śródmieściem budowano w duchu modernizmu i socrealizmu, czego przykładami są m.in. nowe osiedla na Kole i Mokotowie oraz Pałac Kultury i Nauki[120]. Do 1949 m.in. odbudowano mosty kolejowe i drogowe i zbudowano Trasę W-Z[121]. W lipcu 1949 prezydent Bolesław Bierut ogłosił plan sześcioletni odbudowy Warszawy[122]. W maju 1951 Rada Ministrów zmieniła granice administracyjne miasta[123]. Obszar Warszawy wzrósł ze 144 km² do 362 km²[124], a liczba mieszkańców z 673 tys. do 819 tys.[125]
Krzyż Armii Krajowej (1974) za niezłomną postawę ludności Warszawy w latach okupacji i za bohaterski udział w walce o wolność w powstaniu warszawskim[134],
Warszawa jest największym polskim miastem pod względem liczby ludności (1 861 975 mieszkańców według GUS, stan na 1 stycznia 2023 r.[137]). Liczba osób zameldowanych w mieście jest jednak niższa niż liczba osób podawana przez GUS[138].
Szacowana całkowita liczba mieszkańców spędzająca noc w mieście wynosi w przybliżeniu 1,91–1,96 mln osób[139]. Również według szacunków Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego z 2014 liczba ludności Warszawy była wyższa o 118–221 tys. od danych w rejestrach[140]. Ponadto wiele osób codziennie dojeżdża do Warszawy z obszaru metropolitalnego, Łodzi i Radomia. Liczba ludności przebywająca w granicach miasta w ciągu dnia szacowana jest na 2,41–2,46 mln[139].
Warszawa poniosła duże straty ludnościowe w wyniku II wojny światowej z 1289 tys. mieszkańców w 1939 do 478 755 w 1946[141]. Na początku lat 50. XX wieku przyrost ludności rocznie wynosił ok. 5–7% (ok. 45–60 tys. osób wobec 41 tys. nowych mieszkań w ramach planu sześcioletniego oddanych w latach 1950–1955), wprowadzono więc ograniczenia meldunkowe obowiązujące w Warszawie, w których wyniku tempo migracji spadło (w 1976 wynosiło 22 tys. ludzi)[142]. W okresie ograniczeń meldunkowych po liberalizacji przepisów[143] możliwe stało się meldowanie m.in. współmałżonków stałych mieszkańców miasta, wybitnych fachowców itp. Ograniczenia te wpłynęły na rozwój miejscowości podwarszawskich, gdzie osiedlali się ludzie przybywający z całej Polski i niespełniający wymagań ustawowych. Usunięcie ograniczeń meldunkowych spowodowało ponowny niekontrolowany napływ ludności do miasta.
Herbem m.st. Warszawy jest wizerunek syreny[144]. Aktualnie stosowany wzór herbu został przyjęty przez Radę m.st. Warszawy we wrześniu 1937 i wprowadzony po zatwierdzeniu przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w styczniu 1938[145].
18 maja 1990 Sejm uchwalił ustawę o ustroju Warszawy. 27 maja 1990 wyborach samorządowych mieszkańcy Warszawy wybrali swoich przedstawicieli do siedmiu gmin–dzielnic. Na prezydenta Rada m.st. Warszawy wybrała urbanistęStanisława Wyganowskiego, który pełnił już tę funkcję od 27 stycznia 1990 na mocy decyzji premiera Tadeusza Mazowieckiego.
25 marca 1994 Sejm uchwalił kolejną ustawę o ustroju miasta stołecznego, wprowadzającą w stolicy podział na 11 niezależnych gmin, a największa z nich – gmina Warszawa-Centrum – dzieliła się dodatkowo na 7 dzielnic. Władzę stanowiącą prawo i pełniącą funkcję kontrolną stanowiło 19 rad: Rada Warszawy, 11 rad gmin i 7 rad dzielnic, do których wraz z wejściem w życie w 1999 reformy podziału administracyjnego kraju i utworzeniem powiatu warszawskiego doszła kolejna – rada powiatu.
Po kolejnej nowelizacji ustawy warszawskiej z 2002 Warszawa stała się jednolitą gminą na prawach powiatu, składającą się z 18 jednostek pomocniczych – dzielnic. Prezydent Warszawy jest odtąd wybierany nie przez Radę m.st. Warszawy, ale w wyborach bezpośrednich, przez mieszkańców. Pierwszym prezydentem wybranym w ten sposób i pełniącym tę funkcję w nowym ustroju miasta był Lech Kaczyński. Burmistrzowie dzielnic są wybierani przez rady dzielnic.
Zakres działania władz miasta, władz dzielnic i zasady gospodarki finansowej określa Statut m.st. Warszawy, przyjęty przez Radę Warszawy w dniu 10 stycznia 2008[149].
Prezydent m.st. Warszawy jest wybierany bezpośrednio przez mieszkańców stolicy na podstawie Kodeksu wyborczego[151]. Do prerogatyw prezydenta należy m.in. zarządzanie własnością miejską oraz nadzorowanie pracy wszystkich podległych mu samorządów dzielnicowych – zakres obowiązków określa ustawa warszawska z 15 marca 2002[152].
Ustawa warszawska zniosła poprzednio istniejące gminy i ustanowiła w Warszawie jeden organizm miejski na prawach powiatu, z Radą miasta stołecznego Warszawy jako organem stanowiącym prawo i sprawującym kontrolę[149].
W Radzie m.st. Warszawy zasiada 60 radnych, którzy są wybierani w wyborach bezpośrednich i proporcjonalnych co 5 lat. W Radzie utworzono kilkanaście komisji, których zadaniem jest nadzór nad poszczególnymi dziedzinami życia. Przewodniczącą Rady jest Ewa Malinowska-Grupińska[161].
Wszystkie decyzje Rady podejmowane są zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowego składu Rady.
Każda z 18 dzielnic Warszawy posiada własną radę dzielnicy. Pełnią one funkcje stanowiące i kontrolne oraz zarządzają szkołami i własnością miejską na podległym im obszarze[149]. Na czele rady dzielnicy stoi przewodniczący, ponadto wybiera ona burmistrza. Łącznie w radach warszawskich dzielnic i w Radzie m.st. Warszawy zasiada 480 radnych[162].
Z dniem 1 grudnia 2009 Rada m.st. Warszawy powołała Młodzieżową Radę m.st. Warszawy[169].
Młodzieżową Radę m.st. Warszawy tworzą uczniowie – przedstawiciele młodzieżowych rad z 18 dzielnic miasta wybierani co 2 lata. Każdej z dzielnic przysługują 2 mandaty w Radzie. Swoich 2 przedstawicieli delegują do niej także przedstawiciele szkół i placówek oświatowych, w stosunku, do których zadania organu prowadzącego wykonuje Biuro Edukacji Urzędu m.st. Warszawy[170].
Celem działania Rady jest m.in. podejmowanie działań na rzecz zaspokajania potrzeb i oczekiwań młodych mieszkańców miasta, integrowanie środowisk młodzieżowych oraz upowszechnianie idei społeczeństwa obywatelskiego wśród młodzieży. Rada m.in. przedstawia swoje opinie w sprawach dotyczących młodzieży wobec organów administracji samorządowej. Ma także prawo do wyrażania opinii o projektach uchwał Rady m.st. Warszawy oraz kierowania wniosków do komisji Rady w sprawach dotyczących najmłodszych mieszkańców stolicy[171].
Od kwietnia 1990 dotychczasowych 7 dzielnic warszawskich uzyskało status gmin miejskich i nowe nazwy, przy czym gminy te nie były osobnymi miastami, a łącznie tworzyły jedno miasto. W 1994 dokonano zmiany gmin-dzielnic – 7 dotychczasowych zastępując 11.
W wyniku zmian wprowadzonych przez ustawę warszawską z 2002, Warszawa stanowi obecnie jedną gminę mającą status miasta na prawach powiatu. Istniejące wcześniej dzielnice gminy Warszawa-Centrum, gminy warszawskie oraz przyłączona do stolicy gmina Wesoła zostały przekształcone w 18 jednostek pomocniczych – dzielnic m.st. Warszawy[12]. Dzielnice, chociaż są wyodrębnione instytucjonalnie i funkcjonalnie, posiadają ograniczone kompetencje samorządowe i nie posiadają osobowości prawnej. Nazwę każdej dzielnicy, jej granice, zadania i kompetencje oraz zasady i tryb funkcjonowania jej organów określa statut nadany przez Radę m.st. Warszawy[173].
Najgęściej zaludnioną dzielnicą jest Praga-Południe, a najrzadziej Wawer. Średnia dla całego miasta wynosi 3599 osób/km² (stan na 1 stycznia 2024)[1].
W 2005 przyjęto Strategię rozwoju miasta stołecznego Warszawy do 2020 r.[174] Kolejną strategię, pod nazwą #Warszawa2030, przyjęto w 2018[175][176].
Certyfikaty
W 2019 Warszawa uzyskała certyfikat ISO 37120 Zrównoważony rozwój społeczny. Wskaźniki usług miejskich i jakości życia na poziomie platynowym[177].
Barometr Warszawski
W celu poznania opinii warszawian na różne tematy związane głównie z jakością życia w mieście, od 2003 na zlecenie Urzędu m.st Warszawy na losowej reprezentatywnej próbie mieszkańców stolicy przeprowadzane jest badanie nazywane Barometrem Warszawskim[178].
Władze komunistyczne przyczyniły się jednak do dalszych zniszczeń – burzono całe kwartały zabudowy (rejon Pałacu Kultury i Nauki), wyburzano dobrze zachowane budynki z XIX i początków XX wieku, a elewacje pozbawiano zdobień, uznawanych za burżuazyjny przeżytek. Niejednokrotnie zniekształcano przedwojenny układ urbanistyczny. W późniejszym okresie kolejnym władzom brakowało wizji rozwoju przestrzennego miasta i konsekwencji w planowaniu przestrzennym.
26 października 1945 roku wydany został Dekret o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy[182], potocznie nazywany Dekretem Bieruta. Na mocy dekretu na własność gminy m.st. Warszawy przechodziły wszelkie grunty w przedwojennych granicach miasta (ok. 14 146 ha)[183][184]. Dekret w założeniach miał ułatwić odbudowę stolicy. Dotychczasowi właściciele mogli składać wnioski o przyznanie wieczystej dzierżawy, jednak nie wszyscy zdołali złożyć takie wnioski, a niektórych wniosków nie rozpatrywano[183] i ich własność odbierano, łamiąc dekret[185]. W praktyce odebrano od ok. 25 tys.[185] prywatnych właścicieli (według różnych źródeł) od 20[186] do 40[potrzebny przypis] tys. nieruchomości.
Po upadku PRL dekret Bieruta pozostał w mocy, nie przeprowadzono systemowej reprywatyzacji, poszczególne nieruchomości były i są zwracane po długotrwałych procesach sądowych. Wskutek braku ustawy reprywatyzacyjnej w Warszawie skupowano roszczenia od przedwojennych właścicieli. Obecnie ok. 2/3 gruntów w przedwojennych granicach miasta objęte są ujawnionymi lub potencjalnymi roszczeniami. Nieuregulowanie własności gruntów bardzo utrudnia procesy inwestycyjne i rozwój miasta[183].
Do rozwiązania kwestii własnościowej niezbędne jest zaangażowanie władz państwowych i środków z budżetu państwa (dekret Bieruta był aktem prawa stanowionym przez ówczesną władzę ustawodawczą – prezydenta Krajowej Rady Narodowej). Wartość przewidywanych odszkodowań (przy wysokości 20% wartości utraconych nieruchomości) szacuje się obecnie na ok. 15 mld zł[186], co znacznie przekracza roczny budżet miasta. Tylko w ciągu 5 miesięcy 2012 roku wojewoda mazowiecki wypłacił 52 mln zł odszkodowań, a Urząd m.st. Warszawy – 70 mln[185]. W latach 1990–2015 złożono ponad 7 tys. wniosków reprywatyzacyjnych, dokonano ponad 4 tys. zwrotów, a miasto wypłaciło na odszkodowania ponad 1,13 mld zł[187].
Prace nad ustawą reprywatyzacyjną zapowiadano od początku transformacji ustrojowej w Polsce (w 2001 projekt ustawy uchwalony przez Sejm RP został zawetowany przez Prezydenta RPAleksandra Kwaśniewskiego) i kilkakrotnie wstrzymywano[188]. Dopiero w 2016 uchwalono małą ustawę prywatyzacyjną[189].
W czerwcu 2021 prezydent RP podpisał nowelizację Kodeksu Postępowania Administracyjnego zamykającą drogę prawną podważania decyzji administracyjnych związanych m.in. z Dekretem Bieruta, tym samym ograniczając liczbę roszczeń reprywatyzacyjnych[190][191].
W latach 1952–1955 wzniesiono Pałac Kultury i Nauki o wysokości 237 m. Współczesne wysokościowce, takie jak Intraco I i budynek Elektrimu, zaczęto budować w latach 70. XX w. Najwyższym budynkiem jest wieżowiec Varso, który ma łącznie (wraz z iglicą) 310 m i jest najwyższym budynkiem w Unii Europejskiej oraz piątym najwyższym w Europie.
Historyczne centrum Warszawy zostało w 1980 wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Do rejestru zabytków wpisano natomiast m.in. układy urbanistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki, cmentarze, parki, ogrody oraz zabytki archeologiczne. W rejestrze zabytków nieruchomych w 2006 wpisanych było ok. 1300 obiektów z obszaru Warszawy[194].
Na terenie Starego Miasta powstawała zwarta zabudowa dla miejskiego patrycjatu, z XV–XVIII wieku charakteryzująca się spójnością form architektonicznych. Tworzą ją kamienice, głównie trzy- i czterokondygnacyjne z trzema traktami wewnątrz i dwu-, trój- i czteroosiowymi elewacjami z prostokątnymi oknami i ozdobnymi portalami (wiele z nich ocalało zawieruchę wojenną). Ponadto kamienice charakteryzują się wysokimi dachami z lukarnami na poddaszu, ponadto część z nich dodatkowe nadbudówki (latarnie) służące do oświetlenia schodów mieszczących się w środkowym trakcie. Część elewacji kamienic zachowała dekorację elewacji. Najwięcej tego typu dzieł znajduje się przy Rynku Starego Miasta (m.in. kamienice Winklerowska, Fukierów, pod Świętą Anną, Falkiewicza, Baryczków, Długoszowa) oraz przy innych ulicach np. kamienice Pod Okrętem, zespół kamienic przy ulicy Kanonia.
W obrębie Śródmieścia zachowały się do dziś zespoły zabytkowe tworzące poszczególne ulice (m.in. Trakt Królewski, Długa, Miodowa) i place (m.in. Teatralny, Bankowy, Krasińskich). Zespoły te składają się z obiektów sakralnych, rezydencjonalnych i mieszkalnych, pochodzących głównie z okresu baroku i klasycyzmu.
Trakt Królewski rozpoczyna się od placu Zamkowego, biegnie ulicami Krakowskie Przedmieście, Nowy Świat, Alejami Ujazdowskimi i prowadzi do rezydencji królewskich w Łazienkach i Wilanowie. Przy Krakowskim Przedmieściu przeważa zabudowa barokowa z XVII–XVIII wieku (kościoły i rezydencje magnackie), a ponadto zachował się cenny zespół budowli klasycystycznych (głównie pałace) i eklektycznych (hotele i kamienice czynszowe) z XIX stulecia. Jednolity, klasycystyczny charakter nadano zabudowie ulicy Nowy Świat (do Alei Jerozolimskich).
Obszar pomiędzy Traktem Królewskim a Wisłą od XVII wieku był zabudowywany przez rody szlacheckie, zaś w XIX wieku tereny te zamieszkiwali drobni rzemieślnicy i biedota. Z zachowanej do dziś zabudowy rezydencjonalnej wyróżnia się pałac Ostrogskich (proj. Tylman z Gameren). Ponadto renesansowy pałac Zamoyskiego (1870, proj. Leandro Marconi). W północnej części Powiśla, osiedle mieszkaniowe Mariensztat z lat 40. i 50. XX wieku. Na Solcu m.in. późnobarokowy pałac Symonowiczów w Warszawie i klasycystyczny pałacyk Branickich-Lubomirskich (po 1779, proj. Szymon Bogumił Zug). Przy Rynku Soleckim stoi barokowy dawny kościół Trynitarzy z 1726 roku. Jego metryka sięga XIV wieku. Wewnątrz m.in. obraz Michaela Willmanna „Męczeństwo św. Bartłomieja”.
Na obszarze Ochoty zachowały się głównie zabytki architektury mieszkaniowej i przemysłowej z XIX i XX wieku. Do najcenniejszych zaliczane są Filtry Lindleya wzniesione w latach 1883–1886 według projektu Williama Heerleina Lindleya. Zachował się komplet zabudowań, m.in. siedziba dyrekcji, wieża ciśnień, hale filtrów powolnych, zakład filtrów pospiesznych, zbiorniki wodne i komory podziemne. Przy Alejach Jerozolimskich i pl. Narutowicza kilka eklektycznych kamienic czynszowych. W centrum Ochoty, przy pl. Narutowicza eklektyczny Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP (proj. Oskar Sosnowski) wybudowany w latach 1911–1918 oraz przy ul. Barskiej Gmach Izb Rzemieślniczych im. św. Antoniego (Antonin) wybudowany w latach 1910–1913. Z okresu międzywojennego zachował się duży zespół osiedli mieszkaniowych (m.in. Kolonia Staszica, Kolonia Lubeckiego), willi oraz budynków użyteczności publicznej (m.in. Gmach Ministerstwa Komunikacji, XXI LO).
W obrębie centrum Pragi zachowała się wielkomiejska zabudowa mieszkaniowa z XIX/XX wieku. Ponadto klasycystyczny gmach dawnej Komory Wodnej (proj. Antonio Corazzi). W południowej części Pragi zachowały się zabytki klasycystyczne: rogatki Grochowskie (proj. Jakub Kubicki) oraz Dworek Grochowski (proj. Fryderyk Albert Lessel). Z okresu międzywojennej awangardy najcenniejszym zespołem architektonicznych jest zabudowa Saskiej Kępy, a ponadto wille w Wawrze, Aninie i Międzylesiu. Z zabudowy militarnej ocalał Fort Śliwickiego na Pradze-Północ.
Od XIV w. funkcjonowało w Warszawie rzemiosło, z którego w 2. połowie XVIII w. rozwinął się przemysł manufakturowy – przed rozbiorami istniało kilkadziesiąt manufaktur. Po upadku insurekcji kościuszkowskiej i rozbiorach ponowny rozwój przemysłu nastąpił w okresie Królestwa Polskiego, gdy do Warszawy przybyło wielu przedsiębiorców z Europy Zachodniej, zaczęły też powstawać fabryki wyposażone w maszyny parowe, z częściowo zmechanizowanym procesem produkcyjnym. W strukturze przemysłu dominował przemysł włókienniczy, ponadto maszynowo-metalowy i spożywczy. Rozwój przemysłu ponownie zahamowały zniszczenia i represje celne po powstaniu listopadowym. W latach 60. XIX w. rozwinął się transport kolejowy, co umożliwiło zbyt towarów w całym Cesarstwie Rosyjskim. Budowa kolei obwodowej i mostu kolejowego pod Cytadelą przyspieszyła proces uprzemysłowienia Pragi umożliwiając dostarczanie do fabryk na prawym brzegu Wisły węgla oraz innych surowców z Zagłębia Dąbrowskiego[196].
W okresie międzywojennym wybudowano wiele nowoczesnych zakładów. Do największych należały: Lilpop, Rau i Loewenstein, Państwowe Zakłady Tele- i Radiotechniczne, Fabryka Samochodów Osobowych i Półciężarowych Państwowych Zakładów Inżynierii, Państwowa Fabryka Karabinów oraz zakłady związane z lotnictwem. W 1938 w przemyśle Warszawy zatrudnionych było 108 tys. pracowników.
W obu wojnach światowych przemysł Warszawy poniósł olbrzymie straty – w I wojnie z powodu ewakuacji urządzeń produkcyjnych, w II wojnie wskutek bombardowań i wywozu urządzeń i materiałów przez okupanta.
Po II wojnie światowej władze przeprowadziły nacjonalizację przemysłu, w rękach prywatnych pozostały tylko zakłady rzemieślnicze. Produkcję skoncentrowano w wielkich fabrykach, z których największymi były Huta Warszawa w obecnej dzielnicy Bielany, ZPC Ursus oraz Fabryka Samochodów Osobowych (FSO) na Pradze-Północ. Dużymi skupiskami przemysłu były też Wola i Służewiec. Do lat 80. XX w. dominował przemysł maszynowo-metalurgiczny[198]. Po 1989 rozpoczął się proces prywatyzacji przemysłu, niektóre zakłady upadły z powodu niskiej konkurencyjności ich wyrobów, inne rozwijały się dzięki inwestycjom firm zagranicznych.
Budżet miasta
W 2018 dochody miasta wyniosły 17 mld 4,6 mln zł, a wydatki 16 mld 622,3 mln zł[199]. W planie budżetu na 2019 dochody Warszawy zaplanowano w wysokości 17 mld 196,2 mln zł, a wydatki 19 mld 218,2 mln zł[200].
Według danych Związku Liderów Sektora Usług Biznesowych (ABSL) biorąc pod uwagę kryterium zatrudnienia Warszawa jest drugim (po Krakowie) największym skupiskiem przedsiębiorstw z sektorów nowoczesnych usług biznesowych w Polsce[203]. W I kwartale 2019 w Warszawie prowadziło działalność 238 przedsiębiorstw z tego sektora, które zatrudniały ogółem ok. 56,3 tys. pracowników[204]. W ostatnich latach rozszerzyły one zakres i poziom zaawansowania swojej działalności[205].
Z rozwojem tego sektora związany jest rozwój rynku nieruchomości komercyjnych. Warszawa jest największym rynkiem powierzchni biurowej w Polsce (ok. 5,5 mln m² w 2019)[209].
W Warszawie od 2015 działa Google for Startups Campus Warsaw (do 2018 pod nazwą Campus Warsaw), wspierający programy i inicjatywy spółki Google na rzecz startupów technologicznych w Polsce oraz w państwach Europy Środkowej i Wschodniej[214]. Jest to jedna z siedmiu takich przestrzeni na świecie[215].
Przedsiębiorczość innowacyjną od lat wspiera Urząd m.st. Warszawy, m.in. finansując programy akceleracyjne dla startupów i udostępniając powierzchnię biurową i konferencyjną w miejskich inkubatorach przedsiębiorczości[216]. Jest on także wydawcą przewodnika po ekosystemie startupowym Warszawa – miasto startupów (2. wydanie w 2019)[217].
Turystyka
Stołeczne Biuro Turystyki co roku publikuje raporty na temat ruchu turystycznego w Warszawie[218].
Władze miasta stosują marketing terytorialny. Budowaniu wizerunku marki miasta służą: własny system identyfikacji wizualnej, znak promocyjny i hasło Zakochaj się w Warszawie[219]. Według badania opinii Polaków TNS Polska z 2013 Warszawa ma najsilniejszą markę wśród wszystkich polskich miast (118 pkt na 300 możliwych). Na drugim miejscu sklasyfikowano Kraków (107 pkt), natomiast 3 miejsce zajął Gdańsk (89 pkt)[220]. W 2022 roku wprowadzono nowy znak promocyjny w postaci uproszczonego herbu miasta, z Syreną, która jest poważniejsza i ma profil Marii Skłodowskiej-Curie[221].
Wiele inwestycji i projektów uzyskało wsparcie finansowe ze środków Unii Europejskiej[224]. Do 2022 roku miasto otrzymało z budżetu UE ok. 18 mld zł[224].
Po zniszczeniach II wojny światowej, powstania warszawskiego i powojennych rozbiórkach kamienic w mieście poprowadzono i poszerzono kilka ciągów transportowych. Jednak przez kolejne dziesięciolecia, aż do lat 90. XX wieku inwestycje transportowe były daleko niewystarczające – Warszawa długo była jedną z nielicznych stolic europejskich pozbawioną metra. Dopiero w 2012 roku miasto zostało połączone z europejską siecią autostrad, poprzez przedłużenie arterii A2 ze Strykowa. Obecnie istnieje ponad 55 km ekspresowej obwodnicy Warszawy. Planowo całość obwodnicy ma mieć długość ok. 85 km. Ponadto w odległości ok. 30 km od Warszawy biegnie obwodnica śladem DK50.
Jednym z głównych zadań miasta jest rozwój sieci transportu miejskiego, mogącego stać się alternatywą dla prywatnego transportu samochodowego, którego rola w centrum miasta będzie ograniczana. W 1999 powstała strefa płatnego parkowania w śródmieściu. Jednocześnie od początku XXI w. prowadzone są działania mające na celu zintegrowanie różnych środków transportu. Przy dużych węzłach przesiadkowych powstały parkingi typu Parkuj i jedź (Park and Ride).
Od 1 lipca 2024 część terytorium Warszawy objęta jest tzw. strefą czystego transportu, która oznacza ograniczenia wjazdu dla części pojazdów (przyjęto kryteria odnoszące się do wieku aut lub standardów emisji spalin) w celu zmniejszenia poziomu zanieczyszczenia powietrza[227].
Uruchomiono wspólny bilet ZTM-KM rozszerzając następnie jego zasięg na kolejne gminy podwarszawskie. Wydłużono sieć autobusów podmiejskich, na ciągach ulic pozbawionych transportu szynowego powstają wydzielone pasy dla autobusów, następuje też sukcesywna wymiana taboru i modernizacja linii tramwajowych i kolejowych.
Warszawa zajęła piąte miejsce w Rankingu Miast Przyjaznych Kierowcom 2024, opracowanym przez serwis Oponeo.pl we współpracy z aplikacją Yanosik. Ranking ocenia polskie miasta na podstawie takich kryteriów jak płynność ruchu, bezpieczeństwo, koszty utrzymania pojazdu oraz dostępność infrastruktury. Stolica wyróżnia się dobrą płynnością ruchu, osiągając średnią prędkość 39 km/h poza centrum, ale odnotowano w niej jedną z wyższych liczb kolizji, co obniża wynik w kategorii bezpieczeństwa. Warszawa oferuje atrakcyjne warunki ubezpieczenia OC i dobrze rozwiniętą infrastrukturę dla pojazdów elektrycznych, z 182 stacjami ładowania. Jednak kierowcy muszą liczyć się z najwyższymi cenami paliw w kraju oraz wysokimi opłatami za parkowanie w strefie płatnej. Dodatkowo, w stolicy funkcjonuje 17 parkingów Park & Ride, które oferują łącznie 4777 miejsc postojowych.[228][229][230]
W 2018 łączna długość szlaków rowerowych w Warszawie wynosiła 585 km, z tego 432,5 km stanowiły drogi rowerowe, 74 km ciągi pieszo-rowerowe, a 78,5 km pasy rowerowe i ruch „pod prąd”[232]. W budowie znajdowało się kolejnych 70 km tras rowerowych[233]. U strukturze Urzędu m.st. Warszawy utworzono stanowisko pełnomocnika prezydenta miasta ds. komunikacji rowerowej[234]. Działają również organizacje społeczne wspierające rozwój ruchu rowerowego, m.in. Warszawska Masa Krytyczna[235].
Warszawski węzeł kolejowy skupia 8 linii dalekobieżnych oraz podmiejskie koleje dojazdowe wykorzystujące, z wyjątkiem Warszawskiej Kolei Dojazdowej, tę samą infrastrukturę. Jest on w całości zelektryfikowany[226]. Zespół stacji i przystanków kolejowych tworzy Warszawski Węzeł Kolejowy. Cechuje go układ gwiaździsty, w obrębie miast równoleżnikowy z liniami: średnicową dla ruchu osobowego oraz obwodową dla ruchu towarowego i tranzytowego[226].
W historii miasta istniało wiele przepraw tymczasowych m.in. sezonowe mosty łyżwowe, takie jak most Ponińskiego, a w XX wieku – dwa mosty wysokowodne zbudowane w 1945 przez radzieckich saperów, a w latach 1985–2000 most Syreny. Pierwszy stały most (most Zygmunta Augusta), którego budowę zakończono w 1573, został zniszczony przez krę w 1603. W sierpniu 1915 oraz we wrześniu 1944 wszystkie warszawskie przeprawy zostały wysadzone.
Lotnisko Chopina jest położone ok. 8 km od centrum Warszawy, w południowo-zachodniej części miasta, w dzielnicy Włochy. Jest największym portem lotniczym w Polsce pod względem liczby obsługiwanych pasażerów i wykonywanych operacji lotniczych. Składa się z dwóch terminali pasażerskich („A” oraz General Aviation), dworca towarowego (cargo) i wojskowego portu lotniczego.
Drugim lotniskiem obsługującym aglomerację warszawską jest port lotniczy Warszawa-Modlin. Znajduje się ono poza granicami administracyjnymi miasta w Modlinie-Twierdzy, osiedlu Nowego Dworu Mazowieckiego, ok. 36 km na północny zachód od centrum stolicy. Lotnisko rozpoczęło działalność w lipcu 2012.
W 2019 roku z komunikacji miejskiej skorzystało blisko ok. 1,2 mld pasażerów[240]. 49,8% z nich wybrało autobusy, 24,7% tramwaje, a 20,1% metro[240]. 3,5% pasażerów korzystało ze wspólnego biletu ZTM-KM-WKD[240]. W 2020 roku, w związku z pandemią COVID-19, liczba pasażerów zmniejszyła się do ok. 726 mln[241].
W badaniu przeprowadzonym w 2018 roku 84 proc. osób oceniło komunikację miejską w Warszawie dobrze i bardzo dobrze[242], z kolei w badaniu z 2020 roku ocen dobrych i bardzo dobrych było 93 proc., dodatkowo 45 proc. ankietowanych zadeklarowało, że korzysta z niej codziennie lub prawie codziennie[243].
ZTM prowadzi ok. 250 linii autobusowych: zwykłych, przyspieszonych i okresowych, strefowych (podmiejskich) i nocnych[244]. Okresowo uruchamiane są linie dodatkowe, np. linie cmentarne w okresie Wszystkich Świętych. W 2018 w granicach miasta znajdowało się 3765 przystanków autobusowych[245].
Warszawskie autobusy obsługiwane są przez spółkę m.st. Warszawy Miejskie Zakłady Autobusowe oraz przez przewoźników prywatnych: Arriva, Mobilis, KM Łomianki i PKS Grodzisk Mazowiecki. Mieszkańcy Warszawy mogą również, dzięki umowie o wspólnym bilecie, korzystać z autobusów niektórych przewoźników obsługujących podwarszawskie gminy, których część trasy przebiega na terenie miasta. Większość linii posiada trzycyfrowy numer – odstępstwem od tej reguły są linie cmentarne, ekspresowe, nocne, zastępcze i podmiejskie lokalne, gdzie litera poprzedza jedną lub dwie cyfry.
Pierwszą linię tramwaju konnego otwarto w Warszawie 11 grudnia 1866[246]. 26 marca 1908 na trasę wyruszył pierwszy tramwaj elektryczny[247].
W okresie międzywojennym tramwaje znacjonalizowano i wybudowano wiele nowych linii, które jednak uległy zniszczeniu w latach II wojny światowej. Po wojnie wiele z nich odbudowano, lecz później część uległa likwidacji.
Obecnie sieć tramwajowa w Warszawie jest zarządzana przez spółkę Tramwaje Warszawskie.
Sieć liczy ponad 130 km torów (ok. 276,5 km toru pojedynczego). Około 25 linii tramwajowych obsługiwanych przez kilkaset wagonów[248]. W 2018 w granicach miasta znajdowało się 577 przystanków tramwajowych[245].
Pierwsze plany budowy metra w Warszawie powstały w latach 20. XX wieku. Kilkakrotnie je zmieniano, rozpoczynano i przerywano prace.
Budowę istniejącej dziś kolei podziemnej rozpoczęto dopiero 15 kwietnia 1983 r. Pierwszy odcinek został otwarty 7 kwietnia 1995 r., a budowę całej pierwszej linii o przebiegu północ-południe i długości 23,1 km, z 21 stacjami, zakończono 25 października 2008 r. (budowa kolejnych dwóch stacji została odłożona na bliżej nieokreśloną przyszłość).
We wrześniu 2010 r. rozpoczęła się budowa II linii (docelowo 31 km, 21 stacji), której odcinek centralny został uruchomiony 8 marca 2015 roku[249]. 15 września 2019 roku oddano do użytku trzy stacje na Pradze-Północ i Targówku[250], a 4 kwietnia 2020 roku trzy stacje na Woli[251]. 30 czerwca 2022 roku oddano do użytku dwie stacje (na Woli i Bemowie)[252], a 28 września 2022 roku trzy kolejne na Targówku[253].
Szybka Kolej Miejska to naziemna sieć kolei łączącej centrum Warszawy z jej przedmieściami i sąsiednimi miejscowościami. Ma być uzupełnieniem metra i alternatywą dla transportu autobusowego. SKM kursuje po torach należących do PKP Polskich Linii Kolejowych. Pierwsza linia S1 ruszyła w 2005 na trasie do Falenicy. Obecnie kursują 4 linie, łączące Warszawę z Sulejówkiem Miłosną, Pruszkowem, Otwockiem i Wieliszewem, a także Lotniskiem Chopina (linią uruchomioną w czerwcu 2012).
W 2012 uruchomiono system roweru publicznego Veturilo[254].
Usługi komunalne
Oczyszczanie ścieków
W granicach administracyjnych miasta działają dwie oczyszczalnie ścieków, Zakład „Czajka” i Zakład „Południe”, będące częścią miejskiej spółki pod nazwą Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w m.st. Warszawie[255]. „Czajka” jest największą oczyszczalnią ścieków w Polsce[256].
W 1960 z połączenia Stołecznego Przedsiębiorstwa Gospodarki Cieplnej i Przedsiębiorstwa Warszawskich Inwestycji Cieplnych powstało Stołeczne Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej (SPEC)[257]. W 2011 85% akcji SPEC zostało sprzedanych Dalkia Polska, spółce z większościowym udziałem kapitału francuskiego[258]. Od 2015 świadczy ona usługi pod nazwą Veolia Energia Warszawa i dostarcza ciepło systemowe i ciepłą wodę do ok. 80% budynków w mieście[259]. Ciepło jest wytwarzane w dwóch stołecznych elektrociepłowniach, Żerań i Siekierki, oraz, w przypadku dużego zapotrzebowania, dodatkowo w dwóch ciepłowniach (Wola i Kawęczyn)[260].
Miejskie Centrum Kontaktu Warszawa 19115
W 2013 uruchomiono wspólne centrum kontaktu Urzędu m.st. Warszawy, urzędów dzielnic i miejskich jednostek pod nazwą Warszawa 19115, którego zadaniem jest usprawnienie i uproszczenie komunikacji między mieszkańcami i warszawskim samorządem[261]. Centrum działa 24 godziny na dobę przez 7 dni w tygodniu i umożliwia kilkoma kanałami uzyskanie informacji o usługach realizowanych przez Urząd Miasta i jednostki podległe, zgłoszenie problemu, którym powinny zająć się służby miejskie, oraz jego monitorowanie, a także zgłaszanie pomysłów na ulepszenie miasta[262].
W 2018 roku 90% mieszkańców Warszawy w wieku 15 i więcej lat dobrze oceniało bezpieczeństwo w mieście[267]
System opieki zdrowotnej
Pierwsze szpitale powstały w XIV wieku; pełniły wtedy funkcję przytułków dla ubogich i osób starszych[268].
W 2014 w Warszawie działało 58 szpitali[269].
Do warszawskich placówek oświatowych – 844 przedszkoli i 992 szkół (w tym 296 podstawowych, 236 gimnazjalnych i 460 ponadgimnazjalnych) – uczęszcza 268 tys. dzieci i młodzieży[270][271].
Stolica jest największym ośrodkiem akademickim w Polsce. Siedzibę ma tu 66 uczelni.
Pierwsze kina uruchomiono w Warszawie w latach 1903–1904[282]. W 1938 w mieście funkcjonowało 69 stałych kin[282]. Obecnie w Warszawie działa ok. 30 kin, w tym 10 multipleksów należących do operatorów Cinema City i Multikino.
W stolicy funkcjonuje kilkadziesiąt bibliotek publicznych – dzielnicowych i osiedlowych – dla dzieci, młodzieży i dorosłych, z wypożyczalniami i czytelniami naukowymi. Nierzadko organizują one wystawy, konkursy i spotkania z autorami. Zbiory bibliotek publicznych liczą ok. 5,8 mln woluminów. Od niedawna tworzone są też mediateki z multicentrami, w których można wypożyczać płyty z muzyką, audiobooki i filmy.
W 2001 powstała płyta Ireny Santor, zawierająca nagrania artystki z lat 1960–1980, poświęcone w całości stolicy (Halo Warszawo, Moja Warszawa, Warszawa, ja i ty).
Inne utwory: Piosenka o mojej Warszawie, Autobus czerwony (sł. Kazimierz Winkler, wyk. Andrzej Bogucki), Ja mam to co Ty (Wzgórze Ya-Pa 3), Warszawa i ja (Partia), Warszawa (T.Love), Taka Warszawa (Beata Kozidrak), Światła miasta (Partia), Durna 6, Mądra 11 (Pidżama Porno), Varsovie (Monika Brodka), Widok (Marika & Spokoarmia), „Mój hymn o Warszawie” (Ralph Kaminski), „+4822”, „Wiatr”, „Nostalgia” (Taco Hemingway), „Eldorado” (Sanah).
Tematyką lokalną zajmują się przede wszystkim dodatek do „Gazety Wyborczej” – „Gazeta Stołeczna”, jak i również lokalne gazety np. miesięczniki: „Skarpa Warszawska”, „Kurier Warszawski” i „Stolica” (dawniej tygodnik) oraz półrocznik „Kronika Warszawy”. Wydawane są także bezpłatne: półtygodnik „Nasze Miasto” oraz gazety dzielnicowe i osiedlowe: np. „Głos Pragi”, „Nowa Gazeta Praska” oraz „Południe”. Jedna z największych dawnych gazet skierowana do warszawiaków, „Życie Warszawy”, przestała ukazywać się w wersji papierowej w 2011 roku. Realizowane w Warszawie wkładki diecezjalne mają również „Gość Niedzielny”[285] czy „Niedziela”[286], ograniczające się głównie do informacji z życia archidiecezji warszawskiej.
Stacje radiowe
Z uwagi na swój status, Warszawa jest siedzibą kilkudziesięciu stacji radiowych, skierowanych zarówno do całego kraju, jak i na rynek lokalny. W mieście znajduje się siedziba Polskiego Radia, gdzie przygotowywane jest osiem programów ogólnopolskich: cztery analogowe oraz nadawane wyłącznie w radiofonii cyfrowej oraz przez internet. Ponadto, z Warszawy nadaje lokalna rozgłośnia Polskie Radio RDC.
Z terenu Warszawy emitowanych jest dwadzieścia osiem analogowych stacji radiowych (osiem z wieżowca Rondo 1, siedem z Centrum LIM, jedenaście z Pałacu Kultury i Nauki i kilka stacji z innych lokalizacji). Trzy stacje nadawane są także z RTCN Raszyn kilkanaście kilometrów od granicy miasta (nadajniki w mieście są tylko ich uzupełnieniem). Ponadto, w Warszawie odebrać można dwa multipleksy radia cyfrowego DAB+, zawierające piętnaście stacji. Dziesięć z nich znajduje się w multipleksie Polskiego Radia, zaś pięć w multipleksie testowym firmy komercyjnej. Osiem stacji radiowych dostępnych jest na terenie miasta wyłącznie cyfrowo[288]. Na antenie Warszawy można również uzyskać dobry odbiór radiowej Jedynki na falach długich z nadajnika w Solcu Kujawskim oraz, zależnie od posiadanego sprzętu i warunków rozgłośnie zagraniczne[289].
W stolicy swoje centrale mają główne stacje telewizyjne w kraju, w tym Telewizja Polsat, Telewizja Polska, TVN czy TV Puls. Na początku 2022 roku spośród stacji nadających na ogólnopolskich multipleksach telewizji naziemnej (multipleksy 1, 2, 3, 4, 5 i 8) wyłącznie dwie z ponad trzydziestu oferowanych stacji miały siedziby poza Warszawą. Swoje siedziby w Warszawie mają również inne stacje telewizyjne emitowane satelitarnie, jak Telewizja Republika czy kanały grupy Canal+.
Jedyny dostępny naziemnie w telewizji program skierowany dla mieszkańców Warszawy tworzy lokalny oddział TVP3 Warszawa – od 2008 do 2011 roku jego konkurentem był TVN Warszawa, istniejący obecnie jako platforma internetowa. Emisję programów telewizyjnych dla Warszawy prowadzi Pałac Kultury i Nauki (w lutym 2022 roku pięć multipleksów w standardzie DVB-T i jeden w DVB-T2), podczas gdy emisje dużej mocy przeznaczone dla regionu Mazowsza realizowane są z RTCN Raszyn (pięć multipleksów w standardzie DVB-T i jeden w DVB-T2). Ponadto, dodatkowe programy oferuje emisja testowa Grupy Polsat realizowana z Warsaw Trade Tower. Łącznie, w Warszawie można odebrać naziemnie do czterdziestu siedmiu programów telewizyjnych – dwadzieścia osiem niekodowanych w standardzie DVB-T, dodatkowe siedem w standardzie DVB-T2 oraz kolejne dwanaście w ramach kodowanej części MUX-4.
Pierwsze warszawskie organizacje sportowe zaczęły powstawać w drugiej połowie XIX wieku. W 1878 powstało Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie. W 1886 zorganizowano Warszawskie Towarzystwo Cyklistów (WTC). Wtedy też odbyły się pierwsze większe imprezy sportowe. Pojawiła się również prasa sportowa, jak np. czasopismo „Kolarz, Wioślarz, Łyżwiarz”.
Dynamiczny rozwój warszawskiego sportu przypada jednak na pierwsze lata XX wieku. 25 sierpnia 1900 WTC wraz z pismem „Kolarz, Wioślarz, Łyżwiarz” zorganizowało pierwszy długodystansowy wyścig kolarski na trasie Warszawa – Lublin – Warszawa. Najlepszą polską cyklistką przełomu wieków była Karolina Kocięcka, która w 1900 wyruszyła rowerem z Warszawy do Paryża na II Igrzyska Olimpijskie i Wystawę Światową. Pierwsze na ziemiach polskich wyścigi kolarskie z udziałem prowadzącego motocykla odbyły się na torze kolarskim WTC na Dynasach podczas Wystawy Sportowej, którą otwarto 30 maja 1903. 4 czerwca miał miejsce wyścig amatorski, a 18 czerwca bito rekord przejazdu w ciągu jednej godziny. WTC brało też udział w przygotowaniu pierwszego na ziemiach polskich motocyklowego wyścigu szosowego na trasie o długości 100 kilometrów. Odbył się on pod Warszawą 2 sierpnia 1903.
21 maja 1901 na terenie parku w Łazienkach otwarto tor wyścigów konnych o długości 2200 metrów. Posiadał on 24 przeszkody stałe oraz rowy i skarpy. Konkursy hippiczne odbywały się tam corocznie do wybuchu I wojny światowej.
10 listopada 1905 rozpoczęło działalność w Warszawie pierwsze „gniazdo” „Sokoła” im. Tadeusza Kościuszki. 4 marca 1906 ukazał się natomiast pierwszy numer tygodnika „Sokół”. Było to skierowane do młodzieży pismo propagujące usprawniające i niezbędne w prawidłowym rozwoju ćwiczenia gimnastyczne. W październiku 1906 powstała zaś pierwsza kobieca organizacja gimnastyczna – gniazdo „Sokoła” o nazwie „Grażyna”, którego członkiniami mogły być tylko kobiety[291]. Inicjatorką jej powstania była Helena Kuczalska-Prawdzic.
29 września 1909 na Agrykoli w ramach Dni Sportu zorganizowanych przez sekcję gier Warszawskiego Koła Sportowego odbył się po raz pierwszy mecz drużyny Warszawskiego Klubu Sportowego z reprezentacją krakowskiej Wisły (7:0 dla Wisły). W październiku 1912 utworzono pierwszy wyłącznie kobiecy klub sportowy na ziemiach polskich – Warszawski Klub Wioślarek[292]. W listopadzie 1912 przy Nowym Świecie otwarto natomiast sztuczne lodowisko Palais de Glace z płytą lodową o powierzchni 1500 m kw.
Wybuch pierwszej wojny światowej nie zahamował rozwoju warszawskiego sportu. Obok już działających Klubu Sportowego „Polonia”, Akademickiego Związku Sportowego i Klubu Sportowego „Korona”, utworzono Związek Polskich Stowarzyszeń Sportowych i Gimnastycznych, którego zjazd połączony z zawodami sportowymi odbył się w parku Agrykola w dniach 20–22 września 1918. W lutym 1917 powstało natomiast Polskie Towarzystwo Żeglugi Napowietrznej. W czerwcu 1917 utworzono pierwszą szkołę pływania dla kobiet, którą kierowała p. Łączewska – ówczesna mistrzyni pływacka. Od 29 kwietnia 1915 zaczął ukazywać się w Warszawie „Sport Polski” – jedyne pismo sportowe na ziemiach polskich podczas I wojny światowej. Wcześniej ukazywał się tygodnik ilustrowany „Sport”[293][294][295].
W 2012 stolica była jednym z ośmiu miast-gospodarzy największego sportowego wydarzenia w Polsce – Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej. Na Stadionie Narodowym rozegrano łącznie pięć meczów: trzy w fazie grupowej (w tym dwa z udziałem reprezentacji Polski, z czego jeden był meczem otwarcia) oraz po jednym ćwierćfinale i półfinale.
W Warszawie funkcjonuje ponad 30 basenów, w tym – w sezonie letnim – cztery odkryte: Moczydło przy Górczewskiej, WOW Wisła Inflancka przy ul. Inflanckiej, Park Kultury w Powsinie przy ul. Maślaków i w parku Szczęśliwickim[303][304].
W ostatnich latach oba brzegi Wisły stały się popularnym miejscem wypoczynku, rozrywki i rekreacji. Przebudowano bulwary wiślane, urządzono kilka plaż, a w sezonie letnim działają tam liczne klubokawiarnie[305]. Na praskim brzegu rzeki, który zachował charakter zbliżony do naturalnego[306], powstała m.in. nadwiślańska ścieżka rekreacyjna[307], a w 2019 wybudowano pawilon edukacyjny w formie głazu[308].
Podczas badania sondażowego, przeprowadzonego w 2010 przez zespół socjologów z UKSW, 66% ankietowanych mieszkańców Warszawy zadeklarowało się jako osoby wierzące, a 6% jako osoby niewierzące[310]. Na msze uczęszczało 32% wiernych archidiecezji warszawskiej, oraz 34% wiernych diecezji warszawsko-praskiej[311]. W 2016 Eucharystię przyjmowało ok. 15% wiernych[312].
Około 223,26 km² (czyli ponad 43% Warszawy) miasta zajmują tereny zieleni: parki, lasy, zieleń uliczna oraz zieleń osiedlowa i zieleń wokół obiektów użyteczności publicznej[316].
Na północny zachód od Warszawy rozciąga się Puszcza Kampinoska. Większość terenów puszczy zajmuje Kampinoski Park Narodowy, stanowiący od 2000 rezerwat biosferyUNESCO. Warszawa jest jedyną stolicą w Europie graniczącą bezpośrednio z parkiem narodowym i częściowo wchodzącą w skład jego strefy ochronnej (dzielnice Bemowo i Bielany)[317].
Na terenie miasta istnieje wiele obszarów i obiektów cennych przyrodniczo, objętych ochroną na mocy ustawy o ochronie przyrody:
486 pomników przyrody (2018), z czego 406 to aleje, grupy drzew i pojedyncze drzewa (z największą aleją lipową wzdłuż ul. Żwirki i Wigury), a 74 – pomniki przyrody w formie głazów (149 okazów), z których największy jest Głaz Ursynowski przy ul. Nutki – 9,6 m obwodu[316][318].
W granicach administracyjnych miasta znajduje się 6 obszarów Natura 2000[319].
Lasy zajmują ok. 8 tys. ha, co stanowi ok. 15% powierzchni Warszawy[320]. W obrębie miasta znajduje się kilkanaście kompleksów leśnych. Część (np. Las Bielański) jest pozostałością Puszczy Mazowieckiej. Inne są kompleksami silnie przekształconymi, pochodzącymi z zalesień. Większość lasów znajdujących się w granicach administracyjnych Warszawy to bory sosnowe z domieszką brzóz i dębów. Niektóre mają dużą wartość przyrodniczą i chronione są w formie rezerwatów przyrody.
Największą część obszarów leśnych zajmują lasy prywatne pod nadzorem Prezydenta m.st. Warszawy (44%), pozostałe to lasy miejskie (38%) zarządzany przez jednostkę budżetową miasta pod nazwą Lasy Miejskie-Warszawa oraz lasy stanowiące własność Skarbu Państwa administrowane przez Lasy Państwowe (18%)[316].
Największe zwarte obszary leśne Warszawy zlokalizowane są w obrębie Mazowieckiego Parku Krajobrazowego. Składają się z kilku dużych kompleksów leśnych, częściowo od siebie izolowanych, leżących na południowo-wschodnim skraju miasta: w dzielnicach Wesoła i Wawer i częściowo w podwarszawskich gminach. W skład Mazowieckiego Parku Krajobrazowego wchodzi m.in. rezerwat im. Króla Jana Sobieskiego z fragmentami dąbrów i grądów. Na północ od terenów Mazowieckiego Parku Krajobrazowego położone są rozległe Lasy Rembertowskie z rezerwatem Bagno Jacka, częściowo użytkowane przez siły zbrojne. Na ich południowym skraju leży leśny rezerwat Kawęczyn, a blisko niego rezerwat Olszynka Grochowska. Duże obszary leśne, sąsiadujące z Lasami Legionowskimi, znajdują się w dzielnicy Białołęka, m.in. Las Białołęka Dworska.
W lewobrzeżnej części Warszawy również znajduje się kilka rozległych obszarów leśnych, m.in.:
Największym (ok. 19,5 ha) naturalnym zbiornikiem wodnym w Warszawie jest Jeziorko Czerniakowskie[322], mające status rezerwatu przyrody. Inne duże zbiorniki (o powierzchni kilkunastu ha) to także Jezioro Powsinkowskie (cenne przyrodniczo: m.in. jako ostoja ptaków wodno-błotnych i ze względu na rzadkie gatunki bentosowych bezkręgowców[323]) i Jezioro Wilanowskie. W dużych warszawskich parkach znajduje się wiele stawów parkowych, jednak tylko niektóre z nich mają charakter zbiorników trwałych (Łazienki Królewskie, park Moczydło, park Szczęśliwicki, park Skaryszewski, Dolinka Służewiecka), z pozostałych (np. Pole Mokotowskie, park Ujazdowski, Kanał Piaseczyński) woda jest regularnie spuszczana, okresowo usuwane są rośliny i osady, co uniemożliwia występowanie w nich większości typowych przedstawicieli słodkowodnej fauny i flory.
Na terenie miasta znajduje się wiele sztucznych zbiorników wodnych będących pozostałościami po XIX-wiecznych fortyfikacjach. Należą do nich m.in.:
fosa Fortu Wawrzyszew – obecnie jeden z bardziej czystych zbiorników tej części Warszawy
fosa Fortu Bema – dostępna dla zwiedzających wraz z parkiem utworzonym na terenie fortyfikacji, w ostatnich latach uregulowana i odnowiona łączenie z całym kompleksem
Wiele fragmentów przepływającej przez Warszawę Wisły, zwłaszcza na wschodnim brzegu, jest bardzo cennych przyrodniczo, zarówno ze względu na gnieżdżące się tu ptaki[324] (np. Rezerwat Wyspy Zawadowskie w Wilanowie i Wawrze), jak i liczne populacje ryb, a także rzadkich bezkręgowców. Około 20 trwałych cieków i kanałów jest elementem środowiska przyrodniczego Warszawy, m.in. silnie zdegradowany, choć wciąż atrakcyjny przyrodniczo kilkunastokilometrowy Kanał Żerański (Królewski) łączący Wisłę z Jeziorem Zegrzyńskim i malownicza rzeka Wilanówka, płynąca fragmentami wśród wiejskiego i półnaturalnego krajobrazu. Wiele starych cieków wodnych, takich jak Drna, Rudawka i Żurawka, zostało skanalizowanych.
Środowiska słodkowodne Warszawy i ich otoczenie to, jak w przypadku innych wielkich miast rezerwuary różnorodności biologicznej, podlegają coraz większej presji ze strony otaczających silnie zurbanizowanych obszarów (rozpełzanie się miasta).
Ogrody działkowe
W 2018 w Warszawie istniało ok. 170 ogrodów działkowych, które zajmowały ponad 2% powierzchni miasta[325].
↑Jak mówić o Warszawie. [w:] Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl. [dostęp 2024-03-15].
↑Art. 29 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjętej przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisanej przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483).
↑ abGeoportal. Główny Urząd Geodezji i Kartografii. [dostęp 2012-03-01].
↑Geografia. Stan i ochrona środowiska, [w:] BarbaraB.Czerwińska-JędrusiakBarbaraB. (red.), Rocznik Statystyczny Warszawy 2019 [pdf], Urząd Statystyczny w Warszawie, Warszawa 2019, s. 85, ISSN1425-9486(pol.).
↑Henryk Rutkowski: Wprowadzenie, [w:] Henryk Rutkowski (red.) Początki Warszawy. Spojrzenie po 700 latach.. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2015, s. 9. ISBN 978-83-7181-921-6.
↑Olgierd Puciata, Hanna Szwankowska, Eugeniusz Szwankowski, Stanisława Żaryn (red.): Szkice staromiejskie. Warszawa: Wydawnictwo Sztuka, 1955. Brak numerów stron w książce
↑Stanisław Herbst (red. nauk.): Cztery wieki Mazowsza. Warszawa: Instytut Wydawniczy Nasza Księgarnia, 1968, s. 13.
↑Ignacy Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937, s. 27.
↑Irena Gieysztorowa, Andrzej Zahorski, Juliusz Łukasiewicz: Cztery wieki Mazowsza. Szkice z dziejów 1526–1914. Warszawa: Instytut Wydawniczy Nasza Księgarnia, 1968, s. 46.
↑Aleksander Gieysztor, Stanisław Herbst, Stanisław Lorentz, Władysław Tomkiewicz, Jan Zachwatowicz: Zamek Królewski w Warszawie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972, s. 69.
↑Henryk Chodźko, Janusz Bielecki: Zamek Królewski w Warszawie. Warszawa: 2004, s. 28. ISBN 83-05-13330-3.
↑Andrzej Zahorski: Warszawa – stolica Polski (do 1795 r.), [w:] Warszawa stolica Polski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980, s. 13. ISBN 83-01-01741-4.
↑Jan Stanisław Bystroń: Warszawa. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 45.
↑Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 93. ISBN 83-06-00089-7.
↑Malte Rolf: Rządy imperialne w Kraju Nadwiślańskim. Królestwo Polskie i cesarstwo rosyjskie (1864–1915). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2016, s. 207. ISBN 978-83-235-2572-1.
↑Adam Szczypiorski: Od Piotra Drzewickiego do Stefana Starzyńskiego. Wrocław: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 1968, s. 48–49.
↑Maria Nietyksza, Witold Pruss: Zmiany w układzie przestrzennym Warszawy, [w:] Irena Pietrza-Pawłowska (red.) Wielkomiejski rozwój Warszawy do 1918 r. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 41–43, s. 1973.
↑Gabriela Zalewska: Ludność żydowska w Warszawie w okresie międzywojennym. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 53. ISBN 83-01-12054-1.
↑Ruta Sakowska: Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993, s. 9. na książce wydrukowano ISBN 83-01-11146-X. ISBN 83-01-11147-X.
↑Ruta Sakowska: Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993, s. 29. na książce wydrukowano ISBN 83-01-11146-X. ISBN 83-01-11147-X.
↑Krzysztof Komorowski (red.): Warszawa walczy 1939–1945. Leksykon. Warszawa: Fundacja Polska Walczy i Wydawnictwo Bellona, 2015, s. 557. ISBN 978-83-1113474-4.
↑Józef Sigalin: Warszawa 1944–1980. Z archiwum architekta. Tom 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986, s. 56. ISBN 83-06-01187-2.
↑Stanisław Tołwiński: Czy były wątpliwości co do odbudowy nowej Warszawy na dawnym miejscu?, [w:] Warszawa stolica Polski Ludowej. Zeszyt 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972, s. 46.
↑Grzegorz Piątek: Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944–1949. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2020, s. 59. ISBN 978-83-280-3725-0.
↑Piotr Majewski: Wojna i kultura. Instytucje kultury polskiej w okupacyjnych realiach Generalnego Gubernatorstwa 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2005, s. 311. ISBN 83-7436-003-8.
↑Warszawa. Jej dzieje i kultura. Aleksander Gieysztor (red.), Janusz Durko (red.). Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1980, s. 522. ISBN 83-213-2958-6.
↑Grzegorz Piątek: Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944–1949. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2020, s. 104–105. ISBN 978-83-280-3725-0.
↑Karol Małcużyński, Wacław Wojnacki: Zwiedzamy nową Warszawę. Warszawa: Spółdzielczy Instytut Wydawniczy „Kraj”, 1950, s. 51.
↑Karol Małcużyński, Wacław Wojnacki: Zwiedzamy nową Warszawę. Warszawa: Spółdzielczy Instytut Wydawniczy „Kraj”, 1950, s. 52.
↑Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 maja 1951 r. w sprawie zmiany granic miasta stołecznego Warszawy (Dz.U. z 1951 r. nr 27, poz. 199).
↑Kronika wydarzeń w Warszawie 1945–1958. „Warszawskie Kalendarz Ilustrowany 1959”, s. 62, 1958. Wydawnictwo Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”.
↑ abKrzysztof Jabłoński i in.: Warszawa: portret miasta. Warszawa: Arkady, 1984, s. strony nienumerowane (Kronika odbudowy, budowy i rozbudowy 1945–1982). ISBN 83-213-2993-4.
↑Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz.U. z 1952 r. nr 33, poz. 232).
↑Zbigniew Bania, Tadeusz Jaroszewski: Pałac Rady Ministrów. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 165. ISBN 83-01-01323-0.
↑Paweł Zuchniewicz: Papieska Warszawa. Warszawa: Centrum Myśli Jana Pawła II w Warszawie, 2006, s. 6.
↑Krystyna Krzyżakowa, Problemy harmonijnego rozwoju Warszawy, Rozmowa z wiceprezydentem m.st. Warszawy mgr inż. Jerzym Brzostkiem. „Stolica”, Nr 41 (1556), 9 października 1977 r.
↑Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1974 r. w sprawie ograniczenia pobytu stałego osób zamierzających zamieszkać na terenie m.st. Warszawy., Dz.U. z 1975 r. nr 1, poz. 4.
↑ abSymbole Warszawy. um.warszawa.pl. s. Urząd m.st. Warszawy. [dostęp 2017-04-08].
↑Stefan Krzysztof Kuczyński: Herb Warszawy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 92, 94.
↑Stefan Krzysztof Kuczyński: Herb Warszawy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 97.
↑Warszawa ma swój hejnał. [w:] Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl, 14 stycznia 2008. [dostęp 2019-06-19].
↑Magdalena Niziołek: Problemy ustroju aglomeracji miejskich. Warszawa: Wolters Kluwer Polska, 2008, s. 231. ISBN 978-83-7526-542-2.
↑Art. 4 ust. Statutu Młodzieżowej Rady miasta stołecznego Warszawy. Załącznik do uchwały nr LXIV/1995/2009 Rady m.st. Warszawy z dnia 22 października 2009 r. w sprawie powołania Młodzieżowej rady m.st. Warszawy Uchwała nr LXIV/1995/2009 z 22-10-2009. [w:] Rada m.st. Warszawy [on-line]. bip.warszawa.pl, 22 października 2009. [dostęp 2015-08-20].
↑Art. 8–10 Statutu Młodzieżowej Rady miasta stołecznego Warszawy. Załącznik do uchwały nr LXIV/1995/2009 Rady m.st. Warszawy z dnia 22 października 2009 r. w sprawie powołania Młodzieżowej rady m.st. Warszawy Uchwała nr LXIV/1995/2009 z 22-10-2009. [w:] Rada m.st. Warszawy [on-line]. bip.warszawa.pl, 22 października 2009. [dostęp 2015-08-20].
↑ abcKrystyna Krzyżakowa: Zapiski statystyczne, [w:] Kalendarz Warszawski'88. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 136. ISBN 83-03-01684-9.
↑Jan Berger: Rozwój Pragi, [w:] Irena Pietrzak-Pawłowska (red.) Wielkomiejski rozwój Warszawy do 1918 r. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1973, s. 265.
↑Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. T. 7 – Krakowskie Przedmieście. Warszawa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 2001, s. 134. ISBN 83-88372-14-9.
↑Małgorzata Beauchamp, Julia Krysztofiak-Szopa, Tomasz Ociepka, Agnieszka Skala: Polskie startupy. Raport 2018. Warszawa: Fundacja Startup Poland, 2018, s. 15.
↑Adrian Grycuk. Wybrane narzędzia wspierania startupów w Polsce. „Studia BAS”. 2(58), s. 166, 2019.
↑Nowy znak promocyjny Warszawy. [w:] Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl, 21 grudnia 2022. [dostęp 2023-01-01].
↑Martyna Konieczek. Największe centrum targowo-kongresowe w Europie Środkowej; Expo XXI. Miejsce na dużą imprezę; Centrum Global Expo. Drugie życie fabryki FSO na Żeraniu; PGE Narodowy nie tylko sportem żyje!. „Nasze Miasto”. 7, s. 4, 2019-01-31.
↑Barbara Król-Kaczorowska: Teatry Warszawy. Budynki i sale w latach 1748–1975. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986, s. 9. ISBN 83-06-01183-X.
↑Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 10. ISBN 83-7255-684-9.
↑Barbara Król-Kaczorowska: Teatry Warszawy. Budynki i sale w latach 1748–1975. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986, s. 15. ISBN 83-06-01183-X.
↑Wojciech Fijałkowski: Muzeum „polskiego Winkelmana” i jego rozwój w XIX stuleciu, [w:] 200 lat muzealnictwa warszawskiego. Warszawa: Arx Regia. Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego w Warszawie, 2006, s. 109. ISBN 978-83-7022-160-7.
↑Krzysztof Pomian: Wincklemann polski, [w:] 200 lat muzealnictwa warszawskiego. Warszawa: Arx Regia. Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego w Warszawie, 2006, s. 17. ISBN 978-83-7022-160-7.
↑Jerzy Chełmecki, Sport w wychowaniu narodowym Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Warszawie w okresie międzywojennym, s. 47, dlibra.bg.ajd.czest.pl [dostęp 2019-03-03].
↑RobertR.GawkowskiRobertR., Encyklopedia klubów sportowych Warszawy i jej najbliższych okolic w latach 1918–1939, Warszawa – 2007, s. 214–217, ISBN 978-83-235-0382-8.
↑Przyroda województwa mazowieckiego. [w:] Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Warszawie [on-line]. warszawa.rdos.gov.pl, Warszawa. s. 10. [dostęp 2017-04-28]. [zarchiwizowane z [brak tego adresu] (2022-06-18)].
Stefan Kieniewicz: Warszawa w latach 1795–1914. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976.
Krzysztof Dunin-Wąsowicz: Społeczność Warszawy widziana przez okupanta, [w:] Warszawa stolica Polski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980. ISBN 83-01-01741-4.
Krzysztof Dunin-Wąsowicz: Warszawa w czasie pierwszej wojny światowej. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974.
ДеревняЩуково 58°41′52″ с. ш. 50°10′21″ в. д.HGЯO Страна Россия Субъект Федерации Кировская область Муниципальный район Слободской Сельское поселение Стуловское История и география Первое упоминание 1873 Прежние названия Степуринская Часовой пояс UTC+3:00 Население
هذه المقالة يتيمة إذ تصل إليها مقالات أخرى قليلة جدًا. فضلًا، ساعد بإضافة وصلة إليها في مقالات متعلقة بها. (مايو 2022) شاطئ المنتجع كوت دازور (المعروف محليًا باسم الشاطئ الأزرق)، منتجع شاطئي يقع على بعد 8 كيلومترات (5.0 ميل) شمال اللاذقية في سوريا على طول ساحل البحر الأبيض المتوسط
هذه المقالة بحاجة لصندوق معلومات. فضلًا ساعد في تحسين هذه المقالة بإضافة صندوق معلومات مخصص إليها. البرنامج التعليمي هو برنامج تكتبه مؤسسة أو وزارة التربية والتعليم والذي يحدد التقدم التعليمي لكل مادة في جميع مراحل التعليم النظامي.[1] انظر أيضًا فلسفة التربية منهج درا...
Richard Koenigs als Heidelberger Rhenane (1872) Max Richard Walther Koenigs (* 28. März 1853 in Dülken; † 14. Februar 1921 in Düsseldorf[1]) war ein deutscher Verwaltungsbeamter. Leben Koenigs besuchte das Gymnasium in Barmen (Abitur 1870) und studierte nach Ableistung seiner Militärverpflichtungen beim 7. Jäger-Bataillon und Teilnahme am Frankreich-Feldzug ab Ostern 1871 Rechtswissenschaften in Heidelberg, Göttingen, Bonn und Berlin. In Heidelberg war er Mitglied des Corps Rh...
Anggota kelompok revisionis sayap kanan Serikat Reformasi Buku Pelajaran Sejarah Jepang memasang spanduk bertuliskan [Berikan] anak-anak buku-buku pelajaran sejarah yang benar di depan Kuil Yasukuni Kontroversi buku pelajaran sejarah Jepang melibatkan isi kontroversial dalam buku-buku pelajaran sejarah yang disepakati pemerintah yang digunakan dalam pendidikan menengah (SMP dan SMA) Jepang. Kontroversi tersebut utamanya terkait upaya nasionalis Jepang untuk melakukan pencucian putih terhadap ...
2018 single by Mustard and Nick JonasAnywhereSingle by Mustard and Nick JonasReleasedMay 11, 2018 (2018-05-11)Length4:14LabelInterscope10 SummersSongwriter(s)Dijon McFarlaneNick JonasPaul SalvaAmerico GarciaJorge MedinaBrandon PaakProducer(s)MustardSalvaMedina (co.)Garcia (co.)Mustard singles chronology Want Her (2017) Anywhere (2018) Pure Water (2019) Nick Jonas singles chronology Find You(2017) Anywhere(2018) Right Now(2018) Anywhere is a song by American music produc...
لمعانٍ أخرى، طالع سانت جونز (توضيح). سانت جونز (أنتيغوا وبربودا) (بالإنجليزية: St. John's) خريطة الموقع سميت باسم يوحنا البطمسي تاريخ التأسيس 1632 تقسيم إداري البلد أنتيغوا وباربودا [1][2] عاصمة لـ أنتيغوا وباربودا خصائص جغرافية إحداثيات 17°07′16
British Lions & Wales international rugby union footballer This article is about the rugby union player. For the musician, see Rhys Webb (musician). Rugby playerRhys WebbWebb at the Wales Grand Slam celebration at the Senedd building, Cardiff, in March 2012Date of birth (1988-12-09) 9 December 1988 (age 34)Place of birthBridgend, WalesHeight183 cm (6 ft 0 in)Weight93 kg (14 st 9 lb)SchoolBrynteg Comprehensive SchoolRugby union careerPosition(s) Scrum-hal...
Research institute in Bangalore, India This article needs additional citations for verification. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: Jawaharlal Nehru Centre for Advanced Scientific Research – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (April 2014) (Learn how and when to remove this template message) Jawaharlal Nehru Centre for Advanced Scientific Resea...
Primary law enforcement agency for Allegany County, Maryland, US This article may rely excessively on sources too closely associated with the subject, potentially preventing the article from being verifiable and neutral. Please help improve it by replacing them with more appropriate citations to reliable, independent, third-party sources. (December 2021) (Learn how and when to remove this template message) Allegany County Sheriff's OfficePatch of the Allegany County Sheriff's OfficeAbbreviati...
Australian television channel Television channel SBS FoodLogo used since 2018CountryAustraliaBroadcast areaNationwideNetworkSBS TelevisionHeadquartersSydneyProgrammingLanguage(s)EnglishPicture format576i (SDTV) 16:9OwnershipOwnerSpecial Broadcasting ServiceSister channelsSBSSBS HDSBS Viceland HDSBS World MoviesNITVSBS WorldWatchHistoryLaunched17 November 2015; 8 years ago (17 November 2015)Former namesFood Network (2015–2018)LinksWebsitehttps://www.sbs.com.au/foodAvailabilityTe...
Saudi deputy education minister (born 1956) Norah Al FaizNorah Al Faiz in 2012Vice Minister of EducationIn officeFebruary 2009 – April 2015MonarchsAbdullahSalmanPrime MinisterKing AbdullahKing SalmanPreceded byKhalid bin Abdullah bin Mohammed bin Muqrin Al Mishari Al Saud[1] Personal detailsBornNorah bint Abdullah bin Musaed Al Fayez[1]1956 (age 66–67)Shaqra, Saudi ArabiaNationalitySaudi ArabiaAlma materKing Saud UniversityUtah State University Norah bint...
Pontificale Katholieke Universiteit van ChilePontificia Universidad Católica de Chile Wapen van de universiteit Locatie Santiago, Chili Opgericht 21 juni 1888als Universidad Católica de Chile11 februari 1930als Pontificia Universidad Católica de Chile Type privé Rector Ignacio Sánchez Díaz[1] Studenten 28.311 (2015) Website Portaal Onderwijs De Pontificale Katholieke Universiteit van Chili (Spaans: Pontificia Universidad Católica de Chile, PUC) is een van de ...
This article does not cite any sources. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: Country Class – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (January 2015) (Learn how and when to remove this template message) 1976 studio album by Jerry Lee LewisCountry ClassStudio album by Jerry Lee LewisReleased1976RecordedUS Recording Studios, Nashville, TennesseeG...
Pittsburgh Post-GazetteFormato BroadsheetPaís Estados UnidosSede 358 North Shore DrivePittsburgh, Pennsylvania 15212Fundación (as The Pittsburgh Gazette)Idioma inglésFrecuencia diariaCirculación 74,444 Daily 101,747 SundayPropietario(a) Block CommunicationsEditor(a) Stan WischnowskiISSN 1068-624XSitio web www.post-gazette.com[editar datos en Wikidata] El Pittsburgh Post-Gazette, también conocido simplemente como PG, es el mayor periódico del área metropolitana de Pittsburgh, ...
Historic house in Minnesota, United States United States historic placeFloyd B. Olson HouseU.S. National Register of Historic Places The Floyd B. Olson House viewed from the southwestShow map of MinnesotaShow map of the United StatesLocation1914 W. 49th Street,Minneapolis, MinnesotaCoordinates44°54′52″N 93°18′14″W / 44.91444°N 93.30389°W / 44.91444; -93.30389Arealess than one acreBuilt1922Architectural styleBungalow/CraftsmanNRHP reference No...
Class of naval artillery This article does not cite any sources. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: Secondary armament – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (June 2008) (Learn how and when to remove this template message) Illustration of main and secondary batteries on USS Washington (BB-56)Main: Red Secondary: Blue Secondary armament...
Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!
.png)
.JPG)
.jpg)
.jpg)
