Rzeczpospolita w latach 1789–1792, po zrzuceniu protektoratu rosyjskiegoUniwersał królewski zwołujący Sejm do Warszawy na 6 listopada 1788 roku i wyznaczający termin sejmików przedsejmowych na 18 sierpnia 1788 rokuPodział terytorialny Rzeczypospolitej Obojga Narodów w czasie trwania Sejmu CzteroletniegoLiczba ludności w województwach I Rzeczypospolitej, według spisu statystycznegoFryderyka Moszyńskiego z 1789 roku, uchwalonego przez Sejm Czteroletni dla ściągnięcia podatków na powiększoną armię, podana w tabeli w 1790 rokuWysokość ofiary 10 grosza według województw Rzeczypospolitej, oparta na tabeli Fryderyka Józefa Moszyńskiego z 1790 rokuSuma wszystkich podatków według województw Rzeczypospolitej, według tabeli Fryderyka Józefa Moszyńskiego z 1790 rokuUchwalenie Konstytucji 3 Maja przez Sejm Czteroletni; malował Kazimierz Wojniakowski w 1806 r.Diariusz Sejmu 1788Strona z diariusza Sejmu Czteroletniego, przechowywanego w Archiwum Głównym Akt DawnychMarszałek konfederacji Korony Królestwa Polskiego i marszałek Sejmu Czteroletniego Stanisław MałachowskiMarszałek konfederacji Wielkiego Księstwa Litewskiego Kazimierz Nestor Sapieha, obraz pędzla Józefa Peszki z ok. 1791 rokuMichał Walewski, wojewoda sieradzki złożył na Sejmie Czteroletnim przyjęty przez aklamację projekt powiększenia armii do 100 tysięcy
Od 1768 roku Rzeczpospolita Obojga Narodów była nieprzerwanie protektoratemImperium Rosyjskiego, które mocą odnowionego w 1775 traktatu gwarancyjnego zapewniało nienaruszalność ustroju państwa polskiego. W 1787 roku Rosja została zaatakowana przez Imperium Osmańskie, wybuchła wojna rosyjsko-turecka. U jej boku przeciwko Turcji wystąpiła Austria. Katarzyna II rozpoczęła starania o pomoc zbrojną Rzeczypospolitej przeciw Turcji, formalnie zgadzając się na wystawienie przez Rzeczpospolitą 12 tys. korpusu posiłkowego, opłacanego przez Rosję[5], na wzmocnienie władzy królewskiej, przywileje handlowe i zdobycze pomiędzy Dniestrem i Seretem. Te działania spotkały się z ostrym sprzeciwem Prus i wspierającego je Królestwa Wielkiej Brytanii, zagrożonego opanowaniem przez Rosję cieśnin czarnomorskich. Prusy próbowały wciągnąć Rzeczpospolitą do sojuszu z Wielką Brytanią i Holandią by odciągnąć ją od aliansu z Rosją. 21 maja 1788 roku Rosja złożyła Austrii deklarację, w której w razie wysunięcia roszczeń terytorialnych wobec Rzeczypospolitej przez Prusy obiecała daleko idące współdziałanie, nie wykluczając akcji militarnej[6]. Rozpoczęta w 1788 roku wojna rosyjsko-szwedzka osłabiła i tak nieprzygotowaną do prowadzenia działań militarnych na dwóch frontach Rosję i przyspieszyła zabiegi obu stron wobec Rzeczypospolitej[7].
Tło wewnętrzne
W Rzeczypospolitej powstało kilka stronnictw, różniących się programem politycznym i strategią realizacji celów.
Stronnictwo dworskie (królewskie) – skupione przy królu Stanisławie Auguście Poniatowskim, grupujące m.in. jego braci i synowców zmierzało do wzmocnienia władzy rządowej w najściślejszym sojuszu z Rosją. Zamierzało ulepszyć administrację, podnieść przemysł, dopuścić mieszczan do udziału w życiu publicznym, chłopom zapewnić opiekę rządu. W celu realizacji tych planów dążyło do zawarcia z Rosją sojuszu zaczepno-odpornego.
Stronnictwo rosyjskie rozpadło się na dwa odłamy: jeden zrzeszał ludzi ślepo oddanych Rosji i pobierających od niej pensję, drugi w oparciu o Rosję chciał utrzymać republikancką formę rządu i z pomocą Rosji chciał przeszkodzić wzmocnieniu władzy królewskiej.
Stronnictwo magnacko-republikanckieStanisława Szczęsnego Potockiego przeciwne było zależności Rzeczypospolitej od innych państw, zmierzało do przekształcenia jej w republikę na wzór Stanów Zjednoczonych. Wyznawało zasadę wiecznego bezkrólewia, co zapewniłoby w państwie przewagę magnaterii.
Stronnictwo hetmańskieFranciszka Ksawerego Branickiego, pozostające od 1776 roku w ciągłej opozycji do dworu, dążyło do przywrócenia dawnych urządzeń ustrojowych, szczególnie osłabionej władzy hetmanów. Głosiło potrzebę powiększenia stanu liczebnego wojsk Rzeczypospolitej oraz zachowanie jej niezależności.
Stronnictwo Patriotyczne, grupujące zwolenników wzmocnienia i niezależności państwa, rozpadało się na 4 frakcje:
postępowa – należeli do niej zwolennicy złamania potęgi magnaterii, wzmocnienia rządu, dopuszczenia miast do udziału w ustawodawstwie i wyjęcia chłopów spod władzy panów, opowiadała się za monarchią dziedziczną i sejmem stałym. Jej członkami byli m.in.: posłowie inflanccy: Julian Ursyn Niemcewicz, Józef Weyssenhoff, Stanisław Kublicki
radykalna – jej przedstawiciele głosili całkowite równouprawnienie obywateli Rzeczypospolitej, wolność sumienia, opowiadali się za monarchią dziedziczną i sejmem stałym. Przywódcą frakcji był Hugo Kołłątaj.
Wszystkie te ugrupowania w trakcie obrad Sejmu Czteroletniego zmieniały swoje stanowisko, łącząc się ze sobą i rozdzielając. Przed otwarciem sejmu ukształtowały się 3 obozy polityczne: stronnictwo rosyjskie, opowiadające się za zachowaniem rosyjskiej gwarancji ustroju Rzeczypospolitej, stronnictwo dworskie, pragnące zmienić gwarancję na sojusz zaczepno-odporny z Rosją oraz stronnictwo antyrosyjskie, dążące do zrzucenia gwarancji rosyjskiej i do zawarcia przymierza z przeciwnikami Rosji[8].
Zawiązanie konfederacji generalnej w sejmie wolnym
Zmiany ustrojowe zamierzano przeprowadzić na sejmie, który obradując pod węzłem konfederacji uchroniony byłby od zerwania. Projekt ten popierał ambasador rosyjskiOtto Magnus von Stackelberg, któremu zależało na przeprowadzeniu przez sejm polsko-rosyjskiego sojuszu zaczepno-odpornego. Stanisław Szczęsny Potocki i Jan Suchorzewski opowiadali się za zawiązaniem konfederacji wojewódzkich, które utworzyłyby konfederację generalną. Król i Stackelberg byli za zawiązaniem konfederacji w Radzie Nieustającej, tak jak w 1776 roku. Stronnictwo Patriotyczne podało zrealizowany projekt zawiązania konfederacji w sejmie przez trzy stany sejmujące[9].
6 października 1788 roku został otwarty sejm wolny pod starą laską posła poznańskiego Franciszka Antoniego Kwileckiego, który zastępował marszałka starej laski Stanisława Kostkę Gadomskiego. 7 października na drugiej sesji sejmowej zawiązano konfederację generalną przy zachowaniu wszystkich praw, ubezpieczających świętą wiarę katolicką, całość Rzeczypospolitej, rząd wolny republikancki, wszystkie prerogatywy tronu i magistratur[10]. Wprowadzono głosowanie tajne, które miano stosować po głosowaniu jawnym, na żądanie nawet jednego posła. Dawało to wolną rękę posłom i senatorom, którzy w głosowaniu jawnym nie chcieli się narażać królowi i Stackelbergowi[11].
Chwilowe wzmocnienie militarne Rzeczypospolitej leżało w interesie Rosji. Rosjanie nie przewidzieli jedynie, że zgadzając się na zmianę stanu liczebnego wojsk polskich, ustalonego jeszcze decyzją sejmu niemego w 1717 roku, spowodują próbę podważenia rosyjskiego protektoratu nad państwem polskim.
Król Stanisław August Poniatowski, działając w porozumieniu z ambasadorem rosyjskim Otto Magnusem von Stackelbergiem przedłożył na sejmie projekt sojuszu polsko-rosyjskiego skierowanego przeciwko Turcji.
13 października 1788 roku odczytano na posiedzeniu sejmu deklarację posła pruskiego Ludwiga Heinricha Buchholtza, w której przestrzegał on zgromadzonych przed wiązaniem się sojuszem wojskowym z Rosją przeciwko Turcji, ofiarując w zamian przymierze polsko-pruskie, gwarantujące całość i niepodległość Rzeczypospolitej, pozostawiając Polakom wolną rękę w dziele reform wewnętrznych kraju. Pozycja króla broniącego orientacji prorosyjskiej stawała się coraz bardziej trudna. Wielu posłów przechodziło do opozycji, czyli stronnictwa patriotycznego, które pod hasłami emancypacji zjednało sobie opinię publiczną[12]. Deklaracja pruska wywołała piorunujące wrażenie na posłach, a król natychmiast wycofał swój projekt.
5 listopada gdy działacze opozycji wystąpili z projektem sejmu ustawicznego Stackelberg wystąpił z ostrzeżeniem, iż dalsze naruszanie gwarantowanego przez Rosję ustroju poczyta ona za zerwanie przyjaźni a król daremnie ostrzegał przed katastrofalnymi dla Polski skutkami zerwania z Rosją. Stanisław August próbował nakłonić Stackelberga i bardziej umiarkowanych przywódców opozycji do podjęcia negocjacji nad modyfikacją gwarancji, co pozwoliłoby przeprowadzić niektóre reformy.
20 listopada odczytano w sejmie nową deklarację pruską, głoszącą, że król Fryderyk Wilhelm II gotów jest bronić niepodległości Polski i jej prawa do decydowania w sprawach wewnętrznych[12].
9 grudnia skasowano Departament Interesów Cudzoziemskich Rady Nieustającej, który był instrumentem kontroli polityki zagranicznej Rzeczypospolitej przez Rosję. 18 grudnia 1788 roku po utworzeniu Deputacji do ułożenia instrukcji urodzonym posłom za granicę i dozoru negocjacji z dworami zagranicznymi, sejm przejął oficjalnie ster polskiej polityki zagranicznej i nadzór nad działalnością polskiej służby dyplomatycznej[13].
19 stycznia 1789 sejm zniósł samą Radę Nieustającą, która w ręku ambasadora rosyjskiego stała się de facto władzą nadrzędną nad królem. W wyniku czego na trzy lata władzą naczelną stał się wyłącznie Sejm, co było równoznaczne z odzyskaniem przez Rzeczpospolitą niezależności i likwidacją protektoratu rosyjskiego.
W maju Rosja, znajdując się pod stałą i silną presją Prus zmuszona była wypełnić uchwałę Sejmu Czteroletniego o ewakuacji wojsk rosyjskich i ich magazynów z terytorium Rzeczypospolitej.
Od 1790 główną rolę w sejmie sprawował król i powiązany z nim obóz reformatorski. Powołał on liczne komisje, które zajęły się sprawami finansowymi, gospodarki i wojskowości.
Wybory poselskie odbyły się 16 listopada 1790, a nowo uformowany Sejm zainaugurował obrady 15 grudnia tegoż roku[16].
26 marca 1790 sejm uchwalił tzw. podatek dochodowy dziesiątego grosza na utrzymanie armii, płacony z dóbr szlacheckich i w podwójnej wysokości z dóbr kościelnych. Jego wysokość pozwoliła jedynie na utrzymanie 46 tys. wojska. Był to jednak niewątpliwy postęp wobec stałego oporu szlachty do nakładania na siebie kolejnych obciążeń fiskalnych.
29 marca 1790 podpisano sojuszzaczepno-odporny z Prusami, które zobowiązywały się przyjść z pomocą Rzeczypospolitej w razie jej zaatakowania przez Rosję. Oznaczało to formalne uniezależnienie się polityki polskiej od wpływu Rosji.
6 września 1790 Sejm podjął uchwałę zakazującą jakiejkolwiek cesji terytorium Rzeczypospolitej, przekreślając tym samym możliwość odstąpienia miast pomorskich Prusom i unicestwiając plan zamiennyEwalda Friedricha von Hertzberga[17].
Przywrócenie władzy rozdawniczej królowi
13 września 1790 roku Sejm Czteroletni podjął uchwałę o przywróceniu królowi prawa do nadawania urzędów, które odebrano mu w 1775 roku[18].
Głównym jednak dziełem Sejmu Wielkiego było uchwalenie w dniu 3 maja 1791 nowej Konstytucji ustrojowej. Wprowadzała ona podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, zwiększyła uprawnienia mieszczan, zapowiadała poprawę doli warstwy chłopskiej, zlikwidowała konfederacje i liberum veto w Sejmie, ograniczyła prawa polityczne gołoty szlacheckiej. Ustalała też, że po Stanisławie Auguście Poniatowskim, dziedzicznym królem Polski miał zostać elektor saski Fryderyk August, wnuk Augusta III.
20 października 1791 sejm uchwalił przepisy szczegółowe do Konstytucji 3 maja pod nazwą Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów. Mocą tego aktu ustanowiono wspólny zarząd nad wojskiem i skarbem Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego, zapewniając szlachcie Wielkiego Księstwa Litewskiego równy udział w organach władzy centralnej.
Po wkroczeniu w granice Rzeczypospolitej wojsk rosyjskich Sejm Czteroletni powierzył Stanisławowi Augustowi naczelne dowództwo nad armią i 29 maja 1792 roku zalimitował swoje obrady[20].
↑Władysław Konopczyński mylnie uznaje za drugiego marszałka Sejmu Czteroletniego Kazimierza Nestora Sapiehę, który był tylko marszałkiem litewskim konfederacji Obojga Narodów.
↑Władysław Konopczyński, Chronologia sejmów polskich 1493-1793, Kraków 1948, s. 169.
↑Sejm od 1790 roku obradował w podwójnym składzie (dlatego wielki)
↑Henryk Schmitt, Dzieje Polski XVIII i XIX wieku, t. III, Kraków 1867, s. 107.
↑Henryk Schmitt, Dzieje Polski XVIII i XIX wieku, t. III, Kraków 1867, s. 109–113.
↑Henryk Schmitt, Dzieje Polski XVIII i XIX wieku, t. III, Kraków 1867, s. 114.
↑Walerian Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, Warszawa 1991, s. 127–130, Dyaryusz Seymu Ordynaryinego Pod Związkiem Konfederacyi Generalney Oboyga Narodów W Warszawie Rozpoczętego Roku Pańskiego 1788. T. 1 cz. 1, Warszawa 1790, s. 1, 22.
↑Jerzy Michalski, Witaj majowa jutrzenko, Warszawa 1999, s. 23.
↑ abJerzy Michalski, Witaj majowa jutrzenko, Warszawa 1999, s. 25.
↑Zbigniew Anusik, Wznowienie stosunków dyplomatycznych polsko-szwedzkich u progu obrad Sejmu Czteroletniego, w: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica, 49, 1993, s. 81.
↑Łukasz Kądziela, Między zdrada a służbą Rzeczypospolitej, Fryderyk Moszyński w latach 1792–1793, Warszawa 1993s. 42.
↑Łukasz Kądziela, Narodziny Konstytucji 3 maja, Warszawa 1991, s. 54.
↑Wojciech Szczygielski, Sejm Wielki (1788–1792). Studium z dziejów łagodnej rewolucji, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, [Łódź] 2015, s. 98–99.
↑Łukasz Kądziela, Narodziny Konstytucji 3 maja, Warszawa 1991, s. 34.
↑Rozkwit i upadek I Rzeczypospolitej, pod redakcją Richarda Butterwicka, Warszawa 2010, s. 182.
↑Wojciech Szczygielski, Sejm Wielki (1788–1792). Studium z dziejów łagodnej rewolucji, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, [Łódź] 2015, s. 136 i n.X.
↑Zbigniew Anusik, Rzeczpospolita wobec wojny wschodniej (1787–1792) i wojny szwedzko-rosyjskiej (1788–1790), w: Polska wobec wielkich konfliktów w Europie nowożytnej, z dziejów dyplomacji i stosunków międzynarodowych w XV-XVII wieku, Kraków 2009, s. 171–179.
Bogusław Leśnodorski, Dzieło Sejmu Czteroletniego (1788–1792). Studium historyczno-prawne, Wrocław 1951.
Jerzy Michalski, Opozycja magnacka i jej cele w początkach Sejmu Czteroletniego, w: Sejm Czteroletni i jego tradycje, pod red. J. Koweckiego, Warszawa 1991.
Emanuel Rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 Maja, Warszawa 1966.
Relacja z wydarzeń na Sejmie czteroletnim i w jego czasach w Urszula z Ustrzyckich Tarnowska. Wspomnienia damy polskiéj z XVIII wieku. „Archiwum Wróblewieckie”. 1, 1869. Władysław Tarnowski.brak numeru strony
