Krainy historyczno-etnograficzne w województwie kujawsko-pomorskim
Województwo kujawsko-pomorskie – jedno z 16 polskichwojewództw leżące w północno-centralnej części kraju. Zostało utworzone na mocy ustawy z dnia 24 lipca 1998 w przybliżeniu z dawnych województw: bydgoskiego, toruńskiego i włocławskiego. 30 czerwca 2023 województwo liczyło 2 001 670 mieszkańców[3]. Urzędy i jednostki szczebla wojewódzkiego zostały rozdzielone pomiędzy dwoma głównymi miastami regionu. Siedziba wojewody oraz większości urzędów administracji państwowej została ustanowiona w Bydgoszczy, natomiast siedziba sejmiku województwa, marszałka i zarządu województwa oraz organów administracji samorządowej w Toruniu[4].
Krainy historyczne woj. kujawsko-pomorskiego i Polski na tle współczesnych granic administracyjnych
Patronem województwa jest św. Jan Paweł II. Święto regionu, ustanowione w 2008, obchodzone jest 7 czerwca[5].
Historia
Trzon województwa stanowią historyczne Kujawy, a ponadto ziemia chełmińska będąca częścią Pomorza Nadwiślańskiego, ziemia dobrzyńska oraz fragmenty Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego. W X–XII w. większość ziem obecnego regionu należała do państwa pierwszych Piastów w zasięgu prowincji mazowieckiej. Jedynie północno-zachodnie obszary podlegały kontroli Pomorzan, którzy do początku XII w. posiadali warownie m.in. w Nakle, Świeciu i Wyszogrodzie. W końcu XII w. nastąpiło wydzielenie z Mazowsza dzielnicy kujawskiej, co zapoczątkowało kształtowanie się zrębu historycznego regionu, obejmującego również tereny zawiślańskie (ziemia chełmińska i dobrzyńska). Rozdarcie spójności terytorialnej tak ukształtowanego regionu zapoczątkowało sprowadzenie w 1228 r. zakonu krzyżackiego przez księcia Konrada Mazowieckiego. Krzyżacy uniezależnili się na przydzielonej im ziemi chełmińskiej i rozpoczęli chrystianizację Prus, a z początkiem XIV w. – także podbój ziem polskich, m.in. Pomorza Gdańskiego (1308–1466), Kujaw i ziemi dobrzyńskiej (1331–1343). Państwo krzyżackie objęło północną część obecnego województwa, a na jego terytorium powstały warowne zamki i liczne miasta lokowane na prawie chełmińskim (w tym pierwsze miasta: Toruń i Chełmno). Odmiennie powodziło się południowej części regionu, która pozostała we władaniu książąt piastowskich. W XIV wieku region kujawski uległ podziałowi na dzielnice: brzeską, inowrocławską, bydgosko-wyszogrodzką i gniewkowską. Za panowania Władysława Jagiełły region ten został scalony administracyjnie w dwa województwa kujawskie, nawiązujące do dawnych podziałów dzielnicowych. W 1466 r. na mocy II traktatu toruńskiego kończącego wojnę trzynastoletnią, ziemia chełmińska oraz Pomorze Gdańskie powróciły w granice państwa polskiego. Kraina ta jako Prusy Królewskie zachowała jednak pewną autonomię oraz odróżniała się gospodarczo, religijnie i społecznie od reszty ziem polskich.
W XV–XVI wieku w obrębie regionu rozwinęły się miasta leżące na szlaku handlowym Wisły, którym odbywał się transport płodów rolnych i leśnych z głębi kraju do portu gdańskiego. Dzięki rozległym przywilejom utrzymała się rola Torunia jako ważnego ośrodka handlowego (18–20 tys. mieszkańców), zaś Grudziądz uzyskał status siedziby parlamentu prowincjonalnego Prus Królewskich. Wśród miast regionu dużą rolę gospodarczą zaczęła odgrywać Bydgoszcz (ok. 1600 r. 5 tys. mieszkańców), Inowrocław i Włocławek (po 2 tys. mieszkańców). Siedzibami biskupstw były: Włocławek i Chełmża[6]. Okres prosperity zahamowały wojny szwedzkie w II połowie XVII w., które przyniosły ogromne zniszczenia gospodarcze oraz wyludnienie większości miast.
W 1772 r. wskutek I rozbioru Polski, Królestwo Prus dokonało aneksji części ziem obecnego regionu: Prus Królewskich bez Torunia, Krajny oraz części Pałuk i Kujaw z Bydgoszczą i Inowrocławiem. Prusy Królewskie przemianowano w przybliżeniu w prowincję Prusy Zachodnie, zaś w Bydgoszczy ustanowiono siedzibę władz Obwodu Nadnoteckiego, który objął wcielone tereny wielkopolsko-kujawskie, nie należące dawniej do Prus Królewskich. Reszta regionu znalazła się w granicach Prus po II rozbiorze w 1793 r., przydzielona do prowincji: Prusy Południowe i Prusy Nowowschodnie. W latach 1807–1815 cały region, z wyjątkiem jego północno-zachodnich kresów, znajdował się w Księstwie Warszawskim, utworzonym pod berłem Napoleona. Pod względem administracyjnym należał niemal w całości do departamentu bydgoskiego (bez Grudziądza i ziemi dobrzyńskiej przydzielonej do departamentu płockiego).
Mapa fizyczna
Klęska wojsk Napoleona w 1815 r. przesądziła o ponownym wcieleniu ziem regionu do obcych organizmów państwowych. W wyniku kongresu wiedeńskiego zachodnią i północną część regionu włączono do Prus, zaś część wschodnia stała się częścią Królestwa Kongresowego związanego z Rosją. W obrębie zaboru pruskiego utworzono rejencję bydgoską, która objęła południowo-zachodnią część ziem obecnego regionu, zaś dawne tereny Prus Królewskich należały do rejencji kwidzyńskiej w prowincji Prusy Zachodnie. Rewolucja przemysłowa oraz rozwój handlu i komunikacji w II połowie XIX wieku spowodował rozwój gospodarczy zwłaszcza w zaborze pruskim. Dużymi węzłami kolejowymi stały się m.in. Bydgoszcz (gdzie od 1849 zlokalizowana była także Królewsko-Pruska Dyrekcja Kolei Wschodniej), Toruń i Inowrocław. Większość miast osiągnęła duży wzrost demograficzny, np. w 1910 r. Bydgoszcz liczyła 58 tys. mieszkańców (z przedmieściami 93 tys.), Toruń – 46 tys., Grudziądz – 40 tys., Włocławek – 36 tys., a Inowrocław – 25 tys.[7] Pogłębiła się także różnica w rozwoju społeczno-gospodarczym ziem regionu przedzielonych granicą niemiecko-rosyjską.
Kolejne zmiany administracyjne nastąpiły w wyniku reformy samorządowej w 1998 r.W pierwotnym projekcie sejmowym region ten miał się stać częścią wielkiego województwa pomorskiego, jednak na skutek protestów mieszkańców zrezygnowano z tych planów.[potrzebny przypis] Po trwających kilka miesięcy rozmowach polityków, samorządowców i przedstawicieli lokalnych elit zdecydowano o ulokowaniu Wojewody w Bydgoszczy, zaś Sejmiku Wojewódzkiego w Toruniu.
Ostatecznie województwo kujawsko-pomorskie zostało utworzone w 1999 roku z województw poprzedniego podziału administracyjnego:
Województwo zajmuje obszar 17 971,34 km², co stanowi 5,7% powierzchni Polski[8]. Najwyżej położoną miejscowością w województwie jest Dąbrówka w powiecie sępoleńskim (188 m nad poziom morza), najniżej leżą Rozgarty w powiecie grudziądzkim (26 m n.p.m.)[9].
Położenie administracyjne
Województwo jest położone w północnej części centralnej Polski i graniczy z województwami[10]:
łódzkim na długości 28,8 km na południowym wschodzie
Na Kujawach występują płaskie i faliste równiny morenowe, zaś na północy i wschodzie województwa tereny pagórkowate. Najbardziej urozmaiconą pod względem morfologicznym jest część północno-zachodnia, gdzie występują znaczne deniwelacje terenu, wały moren czołowych, ozy, kemy oraz głęboko wcięte rynny subglacjalne (m.in. Rynna Jezior Byszewskich). Północną część województwa zajmuje piaszczysta równina sandrowaBorów Tucholskich, urozmaicona licznymi jeziorami. W województwie leży jedno z większych w Polsce obszarów wydm śródlądowych, które zajmuje Puszcza Bydgoska, zaś na wschodzie regionu w okolicy Zbójna znajduje się najokazalsze w Polsce pole drumlinów. Unikalnym tworem natury jest także Dolina Dolnej Wisły, stanowiąca rodzaj przełomu w wysoczyznach pojezierzy. Inicjuje ją w pobliżu Bydgoszczy – Fordoński Przełom Wisły, zaś w zboczach Doliny występują miejscami jaskinie (Bajka, Klonowa, Pod Wierzbą).
W wymiarze północ-południe województwo rozciąga się na długości 161 km, to jest 1°27′01″. W wymiarze wschód-zachód rozpiętość województwa wynosi 168 km, co w mierze kątowej daje 2°30′51″.
Obszar województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się w około 80% w dorzeczu Wisły. Tylko zachodnia i południowo-zachodnia część województwa leży w dorzeczu Odry (zlewnia Noteci i Wełny).
Osią województwa jest rzeka Wisła, płynąca przez jego obszar na długości 206 km. Największymi jej dopływami na terenie regionu są: uchodząca we Włocławku: Zgłowiączka (79 km), naprzeciw Nieszawy: Mień, w Otłoczynie: Tążyna, w Toruniu: Drwęca (117 km w regionie), w Bydgoszczy: Brda (111 km), w Świeciu: Wda (62 km), niedaleko Grudziądza: Osa (50 km), oraz w Nowem: Mątawa (62 km). Kolejną główną rzeką w regionie jest Noteć (127 km w regionie), przepływająca przez obrzeża Inowrocławia, Barcin i Nakło nad Notecią. Wśród sztucznych arterii wodnych największe znaczenie ma Kanał Bydgoski łączący Brdę z Notecią – ważny element drogi wodnej Wisła-Odra oraz Kanał Górnonotecki łączący Gopło i system jezior pałuckich z Kanałem Bydgoskim.
Młodoglacjalny krajobraz województwa kujawsko-pomorskiego obfituje w naturalne zbiorniki wodne. Ogólna powierzchnia jezior wynosi 25 052 ha, co stanowi 1,4% obszaru województwa i 9% powierzchni wszystkich jezior w kraju. Przeważają akweny małe; na ogólną liczbę 1002 jezior o powierzchni ponad 1 ha, 614 nie przekracza 10 ha. Wszystkie jeziora powstały w wyniku erozyjnej działalności wód lodowcowych (jeziora rynnowe), bądź w dnach wytopisk polodowcowych (jeziora morenowe). Największym naturalnym akwenem jest Gopło (2094 ha), a następnie: Jezioro Głuszyńskie (608,5 ha) i Jezioro Żnińskie Duże (431,6 ha). 40 jezior posiada powierzchnię większą od 100 ha, a 11 jest większych niż 200 ha. Około 30% jezior posiada przynajmniej II klasę czystości wód, a w czterech stwierdzono I klasę czystości (Okonek, Stryszek, Stelchno, Piaseczno).
Spośród sztucznych zbiorników wodnych znajdujących się na obszarze województwa najintensywniej wykorzystywane są dla produkcji czystej ekologicznie energii: Zbiornik Włocławski (na Wiśle, 70,4 km²), Zalew Koronowski (na Brdzie, 13,5 km²) i Jezioro Żurskie (na Wdzie). Zalew Koronowski i Zbiornik Żurski są zagospodarowane turystycznie i wykorzystywane na potrzeby rekreacji.
Średnia roczna temperatura województwa kujawsko-pomorskiego w latach 1950–2000
Klimat regionu zalicza się do przejściowych, łączących klimaty pojezierzy bałtyckich na północy i Wielkich Dolin Środkowopolskich na południu. Średnia temperatura stycznia obniża się z zachodu na wschód od -2 do -3 st., zaś w lipcu wynosi średnio 18 st. Najcieplejszym rejonem województwa jest dolina Wisły (szczególnie okolice Włocławka), gdzie średnie roczne temperatury powietrza przekraczają 8 °C, zaś najchłodniejsza część północno-zachodnia i wschodnia (średnia temp. 7 °C).
Środkowo-zachodnia i południowa część województwa należy do obszarów o najniższych opadach atmosferycznych w Polsce, sięgających miejscami poniżej 500 mm. Związane jest z tym zjawisko „stepowienia” obszaru i odczuwalny niedobór wody, zwłaszcza w rolnictwie. Wyższe opady notowane są w części północno-zachodniej (powyżej 575 mm) i wschodniej (ponad 600 mm). Minimum opadów występuje w lutym, a maksimum – w lipcu i sierpniu. Przeważają wiatry z kierunków: zachodniego i południowo-zachodniego (ponad 40% częstości).
Dominującym typem gleb w województwie są gleby brunatnoziemne, tj. brunatne i płowe, zajmujące łącznie około 44% ogólnej powierzchni województwa oraz bielicoziemne pokrywające około 39% powierzchni. Gleby średnie pod względem rolniczym (IV klasa bonitacyjna) stanowią 40% powierzchni regionu, a dobre i bardzo dobre (I–III klasa bonitacyjna) – 35%. Najlepsze gleby występują na Kujawach, Pałukach i ziemi chełmińskiej. Użytki rolne zajmują 57% obszaru, w tym na grunty orne przypada 51%, a na użytki zielone 6%.
Roślinność
Szata roślinna województwa kujawsko-pomorskiego jest charakterystyczna dla obszarów polodowcowych. Występuje tu najbogatsze w Polsce północnej i środkowej skupisko roślinności stepowej. Rośliny te osiedliły się i utrzymują na stromych, silnie nasłonecznionych zboczach Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej, doliny Wisły oraz jej dopływów. Do najstarszych składników flory należą m.in. gatunki dawnej tundry glacjalnej i postglacjalnej, które zachowały się najczęściej na torfowiskach, licznie występujących w Borach Tucholskich i na Pojezierzu Brodnickim. Do roślin rzadkich należą specyficzne pod względem warunków siedliskowych rośliny słonolubne, tzw. halofity. Teren województwa jest objęty zasięgiem większości rodzimych gatunków drzew, z tym że granice zasięgu osiągają na tym obszarze m.in. świerk, buk, klon, cis i jarząb brekinia.
Lasy
Według danych z 31 grudnia 2012 r. w woj. kujawsko-pomorskim lasy obejmowały powierzchnię 420,9 tys. ha, co stanowiło 23,4% jego powierzchni[12]. Pod względem odsetka lasów (23%) województwo kujawsko-pomorskie należy do najsłabiej zalesionych w kraju (13. miejsce). Kompleksy leśne na terenie województwa, poza Borami Tucholskimi i doliną Wisły są niewielkie i występują w dużym rozproszeniu. Występuje duże zróżnicowanie lesistości w powiatach (powiat tucholski – lesistość 48%, bydgoski – 40%, chełmiński – 6%, radziejowski – 4%). Głównymi zwartymi obszarami leśnymi są: Bory Tucholskie w północnej części regionu, Puszcza Bydgoska w części centralnej oraz Lasy Włocławsko-Gostynińskie w części wschodniej. Lasy sektora publicznego zajmują 90% ogólnej powierzchni lasów. Lasy województwa kujawsko-pomorskiego na tle kraju charakteryzują się niewielkim zróżnicowaniem gatunkowym (60% stanowią monokultury sosnowe), spowodowanym niską żyznością i wilgotnością siedlisk. Większość lasów chroniona jest w jednostkach ochrony przyrody (rezerwaty, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu).
Na obszarze województwa wydzielono dwa Leśne Kompleksy Promocyjne: LKP „Bory Tucholskie” i LKP „Lasy Gostynińsko-Włocławskie”, w których gospodarka leśna jest prowadzona w oparciu o podstawy ekologiczne.
Na terenie województwa jest 56 miast, w których mieszka 58,1% mieszkańców regionu[3]. Największym miastem jest Bydgoszcz skupiająca 16,4% ludności regionu, w tym 28,3% ludności miejskiej[3]. Następnie Toruń (9,75% ludności regionu), Włocławek (5,09%), Grudziądz (4,46%) i Inowrocław (3,39%)[3]. Grupę miast średniej wielkości tworzy 16 ośrodków liczących od 10 do 30 tys. mieszkańców. Pod względem wielkości wyróżniają się tu: Brodnica, Świecie i Chełmno. Pozostałe miasta pełnią funkcję ośrodków centralnych o znaczeniu ponadlokalnym. Grupę miast małych tworzy 35 ośrodków. Są one bardzo zróżnicowane, znajdują się wśród nich zarówno miasta o funkcjach miast średnich, jak też bardzo małe miasteczka, liczące nawet poniżej 1,5 tys. mieszkańców (Górzno i Lubień Kujawski).
Bydgoszcz i Toruń to dwa główne regionalne ośrodki przemysłu, biznesu, nauki, kultury, sztuki, działalności badawczo-rozwojowej, a także siedziba władz lokalnych i kluczowych organizacji gospodarczych. Obszar Bydgoszczy i Torunia wraz z powiatami ziemskimi (tzw. aglomeracja bydgosko-toruńska) skupia 37% ludności województwa, ponad połowę podmiotów gospodarczych, a także zdecydowaną większość potencjału kulturalnego i szkolnictwa wyższego. Potencjał społeczno-gospodarczy aglomeracji lokuje ją na 6–7 miejscu wśród krajowych ośrodków regionalnych.
Łącznie obszary chronione zajmują jedną trzecią obszaru województwa kujawsko-pomorskiego. Największy odsetek powierzchni objętej ochroną prawną występuje w północnych powiatach: sępoleńskim (66%), tucholskim (57%), brodnickim (53%) i świeckim (48%).
Zanieczyszczenie środowiska
Kujawsko-pomorskie należy do obszarów o średnim poziomie zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego w kraju (9 miejsce). Z uwagi na obecność przemysłu, nieco większą skalę zanieczyszczeń powietrza notują miasta: Bydgoszcz, Toruń, Włocławek, Janikowo, Inowrocław, Świecie, Grudziądz i Kruszwica. Do najbardziej zanieczyszczonych rzek należą: Noteć, Wisła, Osa, Gąsawka, zaś do najczystszych: Brda i Wda. Gleby województwa charakteryzują się ogólnie niskim stopniem zanieczyszczenia.
Park i zarazem rezerwat obejmuje rozległe, rynnowe jezioro Gopło; środowisko naturalne odznacza się bogactwem gatunków ptaków, w tym wielu chronionych; w otoczeniu jeziora mają swoje stanowiska rzadkie gatunki roślinności niżowej, a wśród nich halofity. Strona
Położony jest w kompleksie Borów Tucholskich; 72% obszaru zajmują lasy, oraz 3% – wody; oś systemu hydrograficznego parku stanowi rzeka Brda wraz z jej dopływami: Czerską Strugą, Bielską Strugą, Rudą, Szumionką, Kiczą i Raciąską Strugą. Strona
Położony jest na północy województwa w kompleksie Borów Tucholskich; 59% obszaru zajmują lasy; oś systemu hydrograficznego stanowi rzeka Wda wraz z jej dopływami: rzeką Prusiną, Sobińską Strugą i Ryszką. Strona
Według stanu na 2023 w województwie były 92 rezerwaty przyrody o łącznej powierzchni 9604 ha, co stanowiło około 1% powierzchni[14][15]. Wśród nich znajduje się 48 rezerwatów leśnych, 16 torfowiskowych, 7 florystycznych, 8 faunistycznych, 7 krajobrazowych, 3 wodne, 3 stepowy, po 1 przyrody nieożywionej i słonoroślowy. Najwięcej rezerwatów znajduje się w dolinie Wisły, w Borach Tucholskich i na Pojezierzu Brodnickim.
W granicach województwa wyznaczonych jest 31 obszarów chronionego krajobrazu, gdzie ochroną objęto 338 507 ha. Najwięcej tego typu form znajduje się w dolinach rzecznych: Wisły, Brdy, Drwęcy i Osy oraz na terenie Borów Tucholskich. Chroni się tutaj zarówno przyrodnicze, jak i kulturowe elementy krajobrazu[16].
W 2023 r. na obszarze województwa znajdowało się 2312 pomników przyrody. Wśród nich najliczniejszą grupę stanowiły pojedyncze drzewa (1518), grupy drzew (607), głazy narzutowe (88), aleje przydrożne (64) i 35 innych obiektów[17]. Do najokazalszych pomników przyrody należały m.in. jaskinia Bajka koło Gądecza, Kamień św. Wojciecha w Leosi, o obwodzie 24,5 m, dąb „Jan Kazimierz” w Bąkowie o obwodzie 953 cm, dąb „Chrobry” we wsi Nogat koło Łasina o obwodzie 886 cm, „Dąb Bartek” w Bydgoszczy z obwodem 656 cm[18], aleja bukowa koło Radomina. Jeden z największych dębów „Dąb Rzeczypospolitej” o obwodzie 650 cm rosnący koło Górzna 25 grudnia 2020 roku został celowo podpalony i całkowicie zniszczony[19]. Najbogatszym w pomniki przyrody miastem jest Bydgoszcz ([114 obiektów https://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/]). Wiele pomnikowych drzew i skupisk drzew znajduje się w wiejskich parkach pałacowych i dworskich.
W 2010 r. w Kujawsko-Pomorskiem funkcjonowało 33 wyższych uczelni[21]. Najważniejsze z nich – takie, które oprócz kształcenia studentów mogą się pochwalić istotnym dorobkiem naukowym – to Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu wraz z funkcjonującym w Bydgoszczy Collegium Medicum, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy i Politechnika Bydgoska im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich. W 2010 r. w regionie nauki pobierało 85 tys. studentów[22] (w tym 45 tys. w Bydgoszczy, 33 tys. w Toruniu i 5 tys. we Włocławku), zaś kadra naukowa liczyła 4,6 tys. osób[22] (w tym 1160 profesorów).
W Toruniu swoją siedzibę ma jedyne w województwie i w kraju Gimnazjum i Liceum Akademickie. Placówka powstała w 1998 r., ale jej korzenie sięgają początku lat 90. XX w., kiedy to rozpoczęto prace nad kształtem i funkcją szkoły. GiLA jest szkołą prowadzoną przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Z kolei w Bydgoszczy funkcjonuje szkoła międzynarodowa International School of Bydgoszcz, prowadzona przez Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, z językiem wykładowym angielskim, posiadająca uprawnienia do wystawiania świadectw uznawanych na całym świecie oraz matury międzynarodowej, założona dla dzieci oficerów wojsk NATO, przyjmująca również dzieci i młodzież polską[25].
Województwo kujawsko-pomorskie jest właścicielem 45 pojazdów szynowych przejętych lub zakupionych przez urząd marszałkowski z których stanowią 26 elektrycznych zespołów trakcyjnych oraz 13 autobusów szynowych i pięć wagonów sterowniczych. Dodatkowo od 22 grudnia 2010 roku Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego jest właścicielem parowozu Ol49-3, którego nabył od spółki PKP Cargo. Przewoźnikiem obsługującym regionalny ruch pasażerski na zelektryfikowanych szlakach kolejowych jest Polregio, natomiast połączenia po niezelektryfikowanych liniach kolejowych obsługuje przewoźnik Arriva RP posiadający wyłącznie tabor spalinowy.
Region posiada tradycje związane z żeglugą śródlądową. W czasach staropolskich podstawową arterią dla przewozu towarów była Wisła, a w XIX wieku także droga wodna Wisła-Odra poprzez Kanał Bydgoski. Obecnie żegluga ma znaczenie głównie turystyczne.
Przez województwo przebiegają dwie z trzech prowadzących przez Polskę międzynarodowych dróg wodnych (MDW):
Ośrodkami gospodarczymi są miasta: Bydgoszcz, Toruń, Włocławek, wraz z Grudziądzem i Inowrocławiem. Trzonem gospodarczym regionu jest Bydgosko-Toruński Okręg Przemysłowy. W sektorze przedsiębiorstw pracowało w 2011 r. 246,4 tys. osób, zaś liczba podmiotów gospodarczych wynosiła 185 tys.[27], co stanowiło 4,6% ogółu podmiotów w kraju. Większość z nich jest zarejestrowana na terenie miast (około 75%), w tym ponad 50% w czterech największych miastach regionu (25% w Bydgoszczy). Gminy o najwyższych wskaźnikach przedsiębiorczości to Bydgoszcz wraz z powiatem bydgoskim oraz Toruń. W regionie funkcjonuje 1,7 tys. firm z kapitałem zagranicznym (10. miejsce w kraju)[28].
Przedsiębiorczość w regionie wspierają liczne instytucje i stowarzyszenia gospodarcze, m.in. agencje rozwoju regionalnego (Toruń), izby przemysłowo-handlowe (Bydgoszcz, Toruń, Włocławek, Grudziądz) i rolnicze (Przysiek), fundusze pożyczkowe (Bydgoszcz, Toruń), zrzeszenia i związki pracodawców oraz rzemiosła (Bydgoszcz), centra i kluby eksportera (Bydgoszcz, Toruń), Business Centre Club (Bydgoszcz, Toruń). Wśród instytucji łączących gospodarkę z nauką wyróżniają się: Regionalne Centrum Innowacyjności w Bydgoszczy i Interdyscyplinarne Centrum Nowoczesnych Technologii UMK w Toruniu[32].
Statystyki gospodarcze
W 2012 r. produkt krajowy brutto woj. kujawsko-pomorskiego wynosił 71,5 mld zł, co stanowiło 4,4% PKB Polski. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca wynosił 34,1 tys. zł (81,3% średniej krajowej), co plasowało kujawsko-pomorskie na 10. miejscu w kraju[33]. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie mieszkańca woj. kujawsko-pomorskiego w 3. kwartale 2011 r. wynosiło 3141,02 zł, co lokowało je na 13. miejscu względem wszystkich województw[34]. W końcu marca 2012 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w województwie obejmowała ok. 149,5 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 17,8% do aktywnych zawodowo[35].
Według danych z 2011 r. 7,4% mieszkańców w gospodarstwach domowych woj. kujawsko-pomorskiego miało wydatki poniżej granicy ubóstwa skrajnego (tzn. znajdowało się poniżej minimum egzystencji)[36].
Podstawą gospodarki rolnej w województwie kujawsko-pomorskim są korzystne dla jej rozwoju warunki przyrodnicze, w szczególności wysoki udział gruntów ornych (57%, wobec 45% przeciętnego w kraju) oraz wysoka kultura rolna. Region dysponuje znaczącym udziałem gruntów ornych wysokich klas bonitacyjnych – 76% ogólnej powierzchni, w tym 36,7% gleb szczególnie produktywnych i chronionych, klas od I do IIIb włącznie (czarne ziemie na Kujawach). W rolnictwie regionu dominuje sektor prywatny (95%), który reprezentuje m.in. około 90 tys. indywidualnych gospodarstw o powierzchni co najmniej 1 ha[38].
Pod względem wartości produkcji towarowej z 1 ha użytków rolnych gospodarka rolna kujawsko-pomorskiego sytuuje się na drugim miejscu w kraju. Udział rolnictwa regionu w tworzeniu rolniczego produktu globalnego brutto jest wyższy niż przeciętnie w kraju i wynosi około 10%. Wyróżnia się produkcja buraków cukrowych (17% produkcji krajowej), rzepaku (13%) i zbóż (9%), natomiast w produkcji zwierzęcej: pogłowie trzody chlewnej i produkcja mięsa (2-3 miejsce w kraju)[38].
Przemysł
W 2010 produkcja sprzedana przemysłu w woj. kujawsko-pomorskim wynosiła 44,8 mld zł, co stanowiło 4,5% produkcji przemysłu Polski. Sprzedaż produkcji budowlano-montażowej w kujawsko-pomorskim wynosiła 6,1 mld zł, co stanowiło 3,8% tej sprzedaży Polski[39].
Przemysł województwa kujawsko-pomorskiego skupia 5,5% krajowego zatrudnienia (6. miejsce w kraju) i dostarcza 5,1% ogólnej wartości produkcji sprzedanej przemysłu (7 miejsce w kraju). Około jednej piątej produkcji sprzedanej regionu kierowane jest na eksport. 75% eksportu jest kierowane na rynek Unii Europejskiej, przy czym połowa trafia do Niemiec i krajów Beneluksu. Udział województwa w krajowym eksporcie wynosi 4,4%[28].
Pod względem wartości produkcji przemysłowej dominujące miejsce zajmuje przemysł spożywczy (26% wkład do krajowego przychodu przemysłu spożywczego). Dużą rolę odgrywa także przemysł chemiczny (wkład 13%), celulozowo-papierniczy (wkład 8%), oraz elektromaszynowy. Województwo zajmuje pierwsze miejsce w kraju w zakresie produkcji: sody (100%), soli (79%), włókien syntetycznych (58%), tłuszczów roślinnych (22%) i cukru (17%). Duży udział posiada także w produkcji papieru (30%) i tektury (15%), wyrobów z tworzyw sztucznych (25%), wyrobów chemii gospodarczej (20%) oraz nawozów azotowych. Kujawsko-pomorskie charakteryzuje się także ponadprzeciętnym rozwojem inwestycji w zakresie odnawialnych źródeł energii (w 2010 r. znajdowało się tu 39% wszystkich polskich elektrowni wiatrowych, które wytwarzały 143 MW energii elektrycznej oraz 54 elektrownie wodne o łącznej mocy 211 MW)[28].
Sektor spożywczy
Przemysł spożywczy w województwie jest dobrze powiązany z bazą surowcową. W branży tej ulokowały się liczne spółki z kapitałem zagranicznym. Do ważniejszych przedsiębiorstw tej branży należą m.in.[40]: Polski Cukier (Toruń), Kopernik Toruń, Nestlé Toruń, Vinpol (Toruń), OSM Łowicz (Toruń), Bonduelle Gniewkowo, Cykoria S.A. Wierzchosławice, Zakłady Tłuszczowe Kruszwica, Jutrzenka, Mlekpol, Drobex, Frosta S.A., Vobro (Brodnica), Polmass, Abramczyk, Domat, Globalmalt (Bydgoszcz), Bydgoskie Zakłady Mięsne, Delecta, Kujawianka (Włocławek), OSM Cuiavia (Inowrocław), Wody Mineralne Ostromecko, Zakłady Mięsne w Nowem i Osiu, GM Polski Przemysł Mięsny i Drobiarski MAT S.A (Grudziądz), Brodnickie Zakłady Żelatyny, ROTR Rypin, Oerlemans Foods (Strzelno), Hage Polska (Osielsko) i inne[29].
Sektor chemiczny
Na terenie województwa znajduje się szereg dużych przedsiębiorstw przemysłu chemicznego, które ulokowano tu m.in. z uwagi na bogactwa naturalne (sól, wapień) oraz korzystne dla wodochłonnego przemysłu warunki hydrograficzne (Wisła). Kujawsko-pomorskie wytwarza 13% przychodu krajowego przemysłu chemicznego[28]. Do najważniejszych przedsiębiorstw tej branży należą m.in.[41]: Anwil S.A. i Kujawska Fabryka Farb i Lakierów Nobiles (Włocławek), Nitrochem (Bydgoszcz), Linde AG (Eurogaz), Stomil Bydgoszcz oraz Unilever (Bydgoszcz), Soda Polska Ciech (Inowrocław, Janikowo), Inowrocławskie Kopalnie Soli Solino S.A., Elana S.A., Zakłady Laminatów Poliestrowych Trokotex (Toruń), Mondi Świecie S.A. i Kemira (Świecie) oraz szereg przedsiębiorstw z branży przetwórstwa tworzyw sztucznych, produkcji opakowań oraz form do ich wytwarzania, które zrzeszone są w Bydgoskim Klastrze Przemysłowym.
Sektor drzewno-papierniczy i meblowy
Branża drzewno-papiernicza i meblarska ma tradycje w regionie z uwagi na obecność dużych kompleksów leśnych, dostarczających surowca (Bory Tucholskie, Puszcza Bydgoska), jak i tradycje spławu drewna Wisłą oraz Kanałem Bydgoskim. Niektóre z przedsiębiorstw tej branży to[29]: Mondi Świecie S.A., Bydgoskie Fabryki Mebli, Bydgoskie Zakłady Sklejek, Klose – Pomorska Fabryka Mebli (Nowe), Sits (Brodnica), Akcesoria Meblowe REJS (Rypin), HF Helvetia Furniture (Bydgoszcz), Gamet S.A. (Toruń), ETAP Meble (Bydgoszcz) i inne.
Regionalne przedsiębiorstwa branży elektrotechnicznej i telekomunikacyjnej zlokalizowane są przede wszystkim w Bydgoszczy i „Parku Kryształowym” w Ostaszewie pod Toruniem. Przedstawiciele tego typu przedsiębiorstw w Bydgoszczy to m.in.[29]: Bydgoska Fabryka Kabli, Tyco Electronics, APW Poland, Eltra, Slican, Prettl Molding Polska, Volex Poland, Kolejowe Zakłady Łączności. W latach 2006–2009 w „Parku Kryształowym” wzniesiono zespół kilkunastu japońskich przedsiębiorstw – montowni sprzętu elektronicznego. Należą one do korporacji: Sharp Corporation, Orion Electric, Tenscho Electric Indistries, Sumitomo Chemical Co. Ltd, Tokai Pressing Co. Ltd i in.
Sektor budowlany i materiałów budowlanych
Największymi firmami budowlanymi w województwie kujawsko-pomorskim są[29]: Budopol S.A., Projprzem S.A., Eltor (Bydgoszcz), Erbud, Marbud i Budlex (Toruń), Hydrobudowa (Włocławek), Melbud (Grudziądz), Alstal (Inowrocław). Do ważniejszych przedsiębiorstw produkujących materiały budowlane należą m.in.[29]: Cementownia Kujawy (Bielawy), Solbet (Solec Kujawski), Grupa Atlas, Polbet i Kamal (Bydgoszcz), Prefabet Białe Błota, Baumat i Betor (Toruń), G+P Izomont (Włocławek), Kolejowe Zakłady Nawierzchniowe Cogifer Polska, Żegluga Bydgoska (Bydgoszcz).
Business Process Outsourcing
W województwie znajdują się międzynarodowe przedsiębiorstwa typu Business Process Outsourcing (BPO) oraz Share Service Center (SSC). Według opracowania Kujawsko-Pomorskiego Centrum Obsługi Inwestora najważniejszymi reprezentantami tej branży w kujawsko-pomorskim są[43]:
Atos Origin (Bydgoszcz), doradztwo, integracja systemów i zarządzanie infrastrukturą informatyczną[44]
Alcatel-Lucent Polska Sp. z o.o. (Bydgoszcz), doradztwo i wsparcie operacyjne w zakresie systemów informatycznych[45]
JPMorgan Chase LTD (Bydgoszcz), zarządzanie finansami w zakresie handlu międzynarodowego i logistyki[46]
Teleplan Polska Sp. z o.o. (Bydgoszcz), usługi serwisowe sprzętu elektronicznego, komputerowego i telekomunikacyjnego[47]
Jabil Global Services (Bydgoszcz), największy w Europie aftermarket serwis, naprawa sprzętu elektronicznego, komputerowego, np.: Apple, Hp, Lenovo. W Bydgoszczy zatrudnia 810 fachowców[48].
W 2009 r. w województwie funkcjonowało 450 bibliotek[50], 14 domów i 43 ośrodków kultury[51], kilkanaście galerii sztuki, 16 kin, 29 muzeów[52], 8 teatrów i instytucji muzycznych[53] oraz było 233 zespołów artystycznych z 3,6 tys. członków[51].
W województwie kujawsko-pomorskim głównymi ośrodkami skupiającym media są: Bydgoszcz[54], gdzie dominują media publiczne oraz Toruń, gdzie mają siedziby media niepubliczne. W Bydgoszczy znajdują się regionalne ośrodki Telewizji Polskiej (TVP Bydgoszcz) i Polskiego Radia publicznego (Polskie Radio Pomorza i Kujaw). Telewizja Bydgoszcz posiada redakcję zamiejscową i studio telewizyjne w Toruniu oraz korespondenta we Włocławku, Polskie Radio PiK swoje zamiejscowe redakcje wraz ze studiem posiada w Toruniu i Włocławku oraz korespondenta w Grudziądzu[54].
Zasięg wojewódzki ma jeden tytuł prasowy wychodzący w Bydgoszczy: „Gazeta Pomorska” (nakład dzienny w 2014 r. 54 tys. egz.). Lokalnym dziennikiem obejmującym teren dawnego województwa bydgoskiego jest „Express Bydgoski” (nakład 18 tys. egz.)[54] Znajduje się tu również lokalna redakcja „Gazety Wyborczej”, oddział Polskiej Agencji Prasowej[55], a także rezydują tu korespondenci innych agencji m.in. Katolickiej Agencji Informacyjnej[56]. W 2012 r. w Bydgoszczy wydano 91 tytułów gazet i czasopism w globalnym nakładzie 36,7 mln egzemplarzy, co stanowi 79% nakładu wychodzącego w województwie kujawsko-pomorskim[54].
W Toruniu najpopularniejszym dziennikiem, obejmującym teren dawnych województw toruńskiego i włocławskiego są „Nowości” (nakład dzienny 19 tys. egz.)[54], w mieście lokalne redakcje mają „Gazeta Wyborcza” oraz „Gazeta Pomorska”, biura korespondentów posiadają: „Rzeczpospolia”, Polska Agencja Prasowa i Katolicka Agencja Informacyjna. W Toruniu znajduje się siedziba prowadzonych przez redemptorystów ogólnokrajowych mediów: Radia Maryja i Telewizji Trwam. Ponadto istnieje tu regionalny oddział telewizji TVN i TVN24, lokalną stacją jest TV Toruń[54].
Zarówno w Bydgoszczy, jak i w Toruniu, a w nieco mniejszym wymiarze także we Włocławku, Grudziądzu i Inowrocławiu znajdują się liczne redakcje stacji radiowych i siedziby internetowych portali informacyjnych[54]. W miejscowościach będących siedzibami gmin i powiatów wydawane się periodyki regionalne, np. Tygodnik Lokalny „Pałuki” w Żninie, „Wiadomości Krajeńskie”, „Tygodnik Tucholski”, „Czas Brodnicy” i wiele innych.
Województwo charakteryzuje się bogactwem materialnego dziedzictwa kultowego. Wśród obiektów pozostających pod ochroną konserwatorską znajdują się[57]: obiekty budownictwa i architektury (23145 obiektów), cmentarze (1752), zabytkowa zieleń (1200), zabytki archeologiczne (41 425 stanowisk archeologicznych, 188 grodzisk). Według stanu z 2007 r. wpis do rejestru zabytków uzyskało 2742 obiektów nieruchomych w województwie[58].
W regionie występuje kilka obszarów specyficznych pod względem cech kulturowych:
Chełmno (2005 r.) – zachowane niemal w niezmienionym kształcie XIII-wieczne miasto lokacyjne, obwiedzione murami obronnymi, z 7 gotyckimi kościołami oraz renesansowym ratuszem.
Ciechocinek – jest jednym z najstarszych polskich uzdrowisk; kluczowym zabytkiem są tężnie wzniesione w połowie XIX wieku, zaś eklektyczną kurortową zabudowę otacza Park Zdrojowy.
Na terenie województwa znajdują się trzy uzdrowiska[65]: Ciechocinek, Inowrocław i Wieniec-Zdrój.
Spośród imprez związanych z wydarzeniami historycznymi, corocznie urządzane są rekonstrukcje bitew polsko-krzyżackich: pod Płowcami (1331) i pod Koronowem (1410).
Kreowaniem i upowszechnianiem wizerunku województwa jako regionu atrakcyjnego turystycznie zajmuje się Kujawsko-Pomorska Organizacja Turystyczna[66]. Szczegółowa lista atrakcji turystycznych oraz zabytków znajduje się na oficjalnym portalu turystycznym województwa kujawsko-pomorskiego[67].
Oprócz zabytków kulturowych, atrakcją regionu jest przyroda. Drugim, po Puszczy Białowieskiej zespołem leśnym w Polsce są Bory Tucholskie, w których znajduje się 900 jezior. Atrakcyjnymi szlakami kajakowymi są: Brda, Wda i Drwęca. Pojezierne tereny województwa obfitują w zbiorniki wodne, naturalne, jak i sztuczne. Na obszarach tych znajdują się liczne ośrodki wypoczynkowe, kempingi, kąpieliska, a także przystanie jachtowe (Zalew Koronowski, Gopło, Zbiornik Włocławski).
W 2003 r. Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku wyróżniło 8 najatrakcyjniejszych obszarów na terenie województwa[68]:
Rejon Borów Tucholskich z rzeką Brdą i jej dopływami oraz Zalewem Koronowskim, rzeką Wdą z Zalewem Żurskim oraz licznymi jeziorami – obszar ten obejmuje powiat tucholski oraz część świeckiego i bydgoskiego; łączna liczba miejsc noclegowych sięga 7 tys., a korzysta z nich ok. 60 tys. turystów rocznie; jest to najważniejszy rejon w województwie pod względem stanu i zainwestowania bazy turystycznej.
Rejon Pojezierza Brodnickiego i przylegającej do niego doliny Drwęcy – obejmuje część powiatu brodnickiego z licznymi jeziorami i kompleksami leśnymi; liczba miejsc noclegowych sięga 2,5 tys., a korzysta z nich ok. 18 tys. turystów rocznie.
Rejon Doliny Dolnej Wisły – obszar o urozmaiconym krajobrazie z rzeźbą zboczową i bogatą roślinnością oraz licznymi grodziskami i ośrodkami krajoznawczymi; dysponuje skromną bazą noclegową, lecz bogatą siecią szlaków turystycznych, rowerowych oraz rezerwatów przyrody.
Rejon Pojezierza Krajeńskiego – obszar o bogato ukształtowanej rzeźbie terenu z licznymi jeziorami; ze skromnej bazy noclegowej korzysta rocznie ok. 5 tys. turystów.
Ponadto do atrakcyjnych obszarów turystycznych województwa KPBPPiR we Włocławku zaliczyło kolejnych 8 obszarów[68]:
Certyfikaty przyznawane przez Polską Organizację Turystyczną od 2003 roku (po 10 obiektów rocznie) są gwarancją produktu turystycznego najwyższej jakości, kompleksowego i innowacyjnego. W kraju tytuł ten posiada ok. 100 atrakcji związanych z zabytkami, kulturą, wypoczynkiem, rekreacją, zabawą i nauką. Do 2017 roku Certyfikaty POT (tzw. Turystyczne Oscary) uzyskały następujące produkty turystyczne z województwa kujawsko-pomorskiego[69][70][71]:
Camerimage (2009) – Międzynarodowy Festiwal Sztuki Autorów Zdjęć Filmowych, poświęcony sztuce operatorów filmowych; w latach 1993–1999 odbywał się w Toruniu, w 2000–2009 w Łodzi, a od 2010 w Bydgoszczy.
Fort IV Twierdzy Toruń (2009) – pruski fort Twierdzy Toruń zwany „Yorck Żółkiewski”, wyposażony w trasę turystyczną, miejsce organizacji imprez i wydarzeń kulturalnych.
Bella Skyway Festival (2014) – cykliczny festiwal światła odbywający się w sierpniu w Toruniu, eksponujący jego zabytki, związki z astronomią oraz osiągnięcia sztuki audiowizualnej; frekwencja widzów przekracza 300 tys. rocznie
W 2009 r. na obszarze województwa znajdowały się 663 zakłady opieki zdrowotnej (72% w miastach), w tym 39 szpitali ogólnych (19 publicznych i 20 niepublicznych), 20 zakładów opiekuńczo-leczniczych, 8 zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych, 3 hospicja, 8 szpitali uzdrowiskowych i 21 sanatoriów[76].
Miastem najbardziej wyposażonym w placówki służby zdrowia jest Bydgoszcz, gdzie funkcjonowało 134 zakładów opieki zdrowotnej, w tym 18 publicznych i 116 niepublicznych[77], zaś większość sanatoriów skupiona jest w Ciechocinku i Inowrocławiu.
W kujawsko-pomorskiem najwięcej jednostek i instytucji wojskowych znajduje się w garnizonie Bydgoszcz, który w 2014 roku był drugim co do wielkości garnizonem w Polsce[78]. Znajduje się tu także większość instytucji NATO obecnych w Polsce.
Do liczących się klubów sportowych należy Bydgostia Bydgoszcz, która od 25 lat (1993-2017) jest nieprzerwanie drużynowym mistrzem Polski w wioślarstwie[80], a także zespoły grające na zapleczu najwyższych klas rozgrywkowych: KKP Bydgoszcz (piłka nożna kobiet), Astoria Bydgoszcz i KSK Noteć Inowrocław (koszykówka mężczyzn), Nesta Mires Toruń (hokej na lodzie), KST Energa-Manekin Toruń, ASTS OLIMPIA-UNIA Grudziądz, LUKS AGRO-SIED Chełmno i IKTS NOTED Inowrocław (tenis stołowy), Joker Świecie (siatkówka), Polonia Bydgoszcz (żużel).
Organem uchwałodawczym jest Sejmik Województwa Kujawsko-Pomorskiego, składający się z 33 radnych. W związku ze spadkiem ludności województwa poniżej 2 milionów osób, od roku 2018 sejmik liczy 30 radnych[81].
Sejmik wybiera organ wykonawczy województwa, którym jest zarząd województwa, składający się z 5 członków z przewodniczącym mu marszałkiem. Siedzibą sejmiku województwa jest Toruń.
W 2020 wydatki samorządu wojewódzkiego wyniosą miliard 133 miliony złotych, a dochody miliard 111 milionów złotych[82].
Organem administracji rządowej jest Wojewoda Kujawsko-Pomorski, wyznaczany przez Prezesa Rady Ministrów. Siedzibą wojewody jest Bydgoszcz[84], gdzie znajduje się Kujawsko-Pomorski Urząd Wojewódzki w Bydgoszczy. W ramach urzędu działają także 2 delegatury: w Toruniu i we Włocławku.
Do obszarów działania danych delegatur należą:
delegatura w Toruniu należą powiaty: brodnicki, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, toruński, wąbrzeski oraz miasta na prawach powiatu: Grudziądz i Toruń.
delegatura we Włocławku należą powiaty: aleksandrowski, lipnowski, radziejowski, rypiński, włocławski oraz Włocławek[85].
↑Formalnie biskupi chełmińscy mieszkali na zamku w Lubawie.
↑ abWojewództwo bydgoskie. Krajobraz, dzieje, kultura, gospodarka. Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne w Bydgoszczy. Praca zbiorowa pod red. Antoniego Swinarskiego. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Oddział w Poznaniu 1973, s. 240, 241.
↑GUS. Ochrona środowiska 2024. „Ochrona Środowiska”, s. tab.183, 2024-11-28. Marta Wojciechowska. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych. ISSN0867-3217. [dostęp 2024-12-07]. (pol.).
↑GUS. Ochrona środowiska 2024. „Ochrona Środowiska”, s. tab.186, 2024-11-28. Marta Wojciechowska. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych. ISSN0867-3217. [dostęp 2024-12-07]. (pol.).
↑GUS. Ochrona środowiska 2024. „Ochrona Środowiska”, s. tab.191, 2024-11-28. Marta Wojciechowska. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych. ISSN0867-3217. [dostęp 2024-12-07]. (pol.).
↑Krzysztof Borkowski: Polskie Drzewa. Wyd. I. Poznań: DALPO, 2014, s. 128–138. ISBN 978-83-61766-08-7.
↑GUS. Ochrona środowiska 2024. „Ochrona Środowiska”, s. tab.192, 2024-11-28. Marta Wojciechowska. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych. ISSN0867-3217. [dostęp 2024-12-07]. (pol.).
↑ abcdKujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku: Plan zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego, czerwiec 2003, s. 40–41.
↑ abcdefZłota Setka Pomorza i Kujaw. XV edycja – 2010. Najlepsze firmy i samorządy z regionu. Dodatek do Gazety Pomorskiej 23 maja 2010 r.
↑ abKujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku: Plan zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego, czerwiec 2003, s. 41–42.
↑Kujawsko-pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku. Strategia rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza uwarunkowań i stanu rozwoju działalności turystycznych. 2003, s. 13.
↑Bykowski Włodzimierz, Bykowski Wieńczysław: Kujawsko-pomorskie dla każdego. Przewodnik turystyczny po najciekawszych miejscach województwa. Wydawnictwo Apeiron, ISBN 83-919091-1-5. Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły. ISBN 83-919299-5-7. 6-8.
↑Kujawsko-pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku. Strategia rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza uwarunkowań i stanu rozwoju działalności turystycznych. 2003, s. 13–23.
↑Kujawsko-pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku. Strategia rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza uwarunkowań i stanu rozwoju działalności turystycznych. 2003, s. 16.
↑Kujawsko-pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku. Strategia rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza uwarunkowań i stanu rozwoju działalności turystycznych. 2003, s. 18.
↑Kujawsko-pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku. Strategia rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza uwarunkowań i stanu rozwoju działalności turystycznych. 2003, s. 9.
↑ abKujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku: Plan zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego, czerwiec 2003, s. 30, 42–44.
↑(§ 5. Statut KPUW w Bydgoszczy) Zarządzenie Nr 98/2009 Wojewody Kujawsko-Pomorskiego z dnia 1 czerwca 2009 r. (Dz. Urz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego z 2009 r., Nr 60, poz. 1219).
↑Regiony partnerskie, Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego [dostęp 2011-11-17] [zarchiwizowane 2012-02-23](pol.).
Biegański Zdzisław: Kształt terytorialno-administracyjny regionu kujawsko-pomorskiego w XIX i XX wieku., „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”. T. XVII. Związki Kujaw i Pomorza na przestrzeni wieków. Zbiór studiów pod red. Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego.
Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku: Zmiana planu zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego – opracowanie ekofizjograficzne, grudzień 2007.
Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku: Plan zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego, czerwiec 2003.
Sudziński Ryszard: Problemy rozwoju i integracji głównych miast regionu kujawsko-pomorskiego z perspektywy historycznej, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”. T. XVII. Związki Kujaw i Pomorza na przestrzeni wieków. Zbiór studiów pod red. Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego.
Mietz Andrzej: Województwo kujawsko-pomorskie – pytanie o region, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”. T. XVII. Związki Kujaw i Pomorza na przestrzeni wieków. Zbiór studiów pod red. Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego.
Umiński Janusz: Geneza województwa kujawsko-pomorskiego, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”. T. XVII. Związki Kujaw i Pomorza na przestrzeni wieków. Zbiór studiów pod red. Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego.
Former British railway company in Argentina (1863–1948) This article is about a railway in Argentina. For the railway in United States, see Argentine Central Railway. Central Argentine RailwayFCCA headquarters in Buenos Aires, c.1900Native nameFerrocarril Central ArgentinoTypePrivateIndustryTransportPredecessor Buenos Aires Northern Santa Fe Western Buenos Aires & Rosario Founded1863Defunct1948; 75 years ago (1948)FateAcquired and nationalised by the Government of Arge...
National College of Business Administration and EconomicslogoMottoEducation For SuccessTypePrivateEstablished1994; 27 years agoChancellorGovernor of the PunjabRectorProf. Dr. Muhammad Saleem KhanLocationLahore, Punjab, PakistanColors Purple, Yellow & GreenNicknameNCBAEWebsitencbae.edu.pk The National College of Business Administration and Economics (NCBAE) is a private university located in Lahore, Punjab, Pakistan.[1] Schools Currently, NCBA&E has two school...
اضغط هنا للاطلاع على كيفية قراءة التصنيف جزر صحاري حالة الحفظ أنواع غير مهددة أو خطر انقراض ضعيف جدا[1] المرتبة التصنيفية نوع التصنيف العلمي النطاق: حقيقيات النوى المملكة: نباتات الفرقة العليا: النباتات الجنينية القسم: النباتات الوعائية الشعبة: حقيقيات الأو...
Hindu temple in Tamil Nadu, India ThirukutralamKutralanathar TempleReligionAffiliationHinduismDistrictTenkasiDeityKutralanathar (Shiva)LocationStateTamil NaduCountryIndiaLocation in Tamil NaduGeographic coordinates8°55′45″N 77°16′9″E / 8.92917°N 77.26917°E / 8.92917; 77.26917ArchitectureTypeDravidian architectureCreatorPandyas, Cholas Thirukutralam represents one of the five Pancha Sabhas of Nataraja - Chitra Sabhai.[1] The five dance halls of Shiva...
بروك لوبيز معلومات شخصية الميلاد 1 أبريل 1988 (العمر 35 سنة)لوس أنجلوس الطول 7 قدم 0 بوصة (2.1 م) مركز اللعب وسط الجنسية الولايات المتحدة الوزن 118 كيلوغرام أخوة وأخوات روبن لوبيز المدرسة الأم جامعة ستانفورد[1] الحياة العملية الدوري الرابطة الوطنية لكرة السل
Batalla de Soissons Ilustración del siglo XIV mostrando de izquierda a derecha la batalla de Soisson, la prisión de Carlos III y la coronación de Rodolfo.Fecha 15 de junio de 923Lugar SoissonsCoordenadas 49°22′54″N 3°19′25″E / 49.38166667, 3.32361111Resultado Muerte de Roberto I Captura de Carlos III Coronación de Rodolfo IBeligerantes Carolingios Ducado de Normandía Robertinos Comandantes Carlos III de Francia (P.D.G.)Conde FulbertoHagano Hagrold de B...
For the town and arrondissement in Nikki, see Ouénou, Nikki. Arrondissement and town in Borgou Department, BeninOuénouArrondissement and townCountry BeninDepartmentBorgou DepartmentCommuneN'DaliPopulation (2002) • Total12,245Time zoneUTC+1 (WAT) Ouénou is a town and arrondissement in the Borgou Department of Benin. It is an administrative division under the jurisdiction of the commune of N'Dali. According to the population census conducted by the Institut National de ...
Thực thể địa lý tranh chấpĐảo Quang ẢnhĐảo Quang Ảnh nằm trên rạn san hô lớn gấp nhiều lần đảo.Địa lýđảo Quang ẢnhVị tríBiển ĐôngTọa độ16°26′50″B 111°30′20″Đ / 16,44722°B 111,50556°Đ / 16.44722; 111.50556 (đảo Quang Ảnh)Diện tích0,4 km2 (0,15 dặm vuông Anh)Quốc gia quản lý Trung QuốcTranh chấp giữaQuốc gia Đài LoanThành phốCao ...
Ewing Kauffman The Kansas City Royals baseball team is currently owned by an ownership group led by John Sherman. The franchise was first established by Ewing Kauffman in 1967. Owners Ewing Kauffman (1967—1993) Avron Fogelman (1983—1991, part owner) Ewing Kauffman estate (1993—2000) David Glass (2000—2019) John Sherman (2020—present, majority owner)[1] Alan Atterbury Dan Dees Mark Demetree The Dunn Family Paul Edgerly Bill Gautreaux Mike Haverty J. B. Hebenstreit Carl Hughes...
PastramiTranches de pastrami.modifier - modifier le code - modifier Wikidata Le pastrami est un mode de préparation de viande de bœuf, et, par métonymie, désigne souvent directement la viande ainsi préparée. Description Pastrami préparé. Tranches de pastrami. Le morceau utilisé est le gros bout de poitrine. La préparation consiste à tremper ce morceau dans de la saumure, puis à le fumer, éventuellement après l'avoir farci de graines de piment vert. Diverses recettes font interve...
Municipality of Espírito Santo, Brazil For the river in the same state, see Pancas River. 19°13′30″S 40°51′03″W / 19.22500°S 40.85083°W / -19.22500; -40.85083 View of Pancas View of Pancas from the paragliding ramp situated above the town The distinctive Pedra Camelo (Camel rock) can be seen at the far right of the photo Pancas is a Brazilian municipality in the state of Espírito Santo. Its population was 23,306 (2020) and its area is 838 km².[1...
65th season of the UEFA club football tournament 2019–20 UEFA Champions LeagueThe Estádio da Luz in Lisbon hosted the finalTournament detailsDatesQualifying:25 June – 28 August 2019Competition proper:17 September 2019 – 23 August 2020TeamsCompetition proper: 32Total: 79 (from 54 associations)Final positionsChampions Bayern Munich (6th title)Runners-up Paris Saint-GermainTournament statisticsMatches played119Goals scored386 (3.24 per match)Attendance4,758,398 (39,987...
Revenger Edisi pertamaPengarangAlastair ReynoldsPerancang sampulwww.blacksheep.uk.comNegaraInggrisBahasaInggrisSeriTrilogi RevengerGenreOpera AntariksaPenerbitGollanczTanggal terbit20 September 2016Jenis mediaPrint (sampul keras & sampul kertas)Halaman411 (sampul keras)ISBNISBN 978-0-5750-9053-8OCLC994810105Desimal Dewey823.914 23LCCPR6068.E95 R492 2016Diikuti olehShadow Captain Revenger adalah novel fiksi ilmiah tahun 2016 karya penulis asal Inggris Alastai...
1982 film by Yılmaz Güney and Şerif Gören For the Indian town, see Yol, Himachal Pradesh. YolPoster of YolDirected byŞerif Gören Yılmaz GüneyWritten byYılmaz GüneyProduced byEdi HubschmidYılmaz GüneyStarringTarık AkanHalil ErgünŞerif SezerMeral OrhonsayMusic bySebastian ArgolZülfü LivaneliRelease date May 1982 (1982-05) (Cannes) Running time124 minutesCountryTurkeyLanguagesTurkishKurdish Yol (pronounced [joɫ]; translated as The Way,[1][2]...
هذه المقالة يتيمة إذ تصل إليها مقالات أخرى قليلة جدًا. فضلًا، ساعد بإضافة وصلة إليها في مقالات متعلقة بها. (سبتمبر 2023) هذه مقالة غير مراجعة. ينبغي أن يزال هذا القالب بعد أن يراجعها محرر مغاير للذي أنشأها؛ إذا لزم الأمر فيجب أن توسم المقالة بقوالب الصيانة المناسبة. يمكن أيضاً ت
1981 studio album by The AngelsNight AttackStudio album by The AngelsReleasedNovember 1981StudioEMI 301 Studio, Sydney, AustraliaGenreHard rockLength38:23LabelEpicProducerEd Thacker, John Brewster, Rick BrewsterThe Angels chronology Dark Room(1980) Night Attack(1981) Watch the Red(1983) Singles from Night Attack Night AttackReleased: January 1982 Living on the OutsideReleased: 1982 Night Attack is the fifth studio album by Australian band The Angels, it was released in November 1981 t...
English, Scottish, Irish and Great Britain legislationActs of Parliament by states preceding the United Kingdom Of the Kingdom of EnglandRoyal statutes, etc. issued beforethe development of Parliament 1225–1267 1275–1307 1308–1325 Temp. incert. 1327–1411 1413–1460 1461–1482 1483 1485–1503 1509–1535 1536 1539–1540 1541 1542 1543 1545 1546 1547 1548 1549 1551 1553 1554 1555 1557 1558–1601 1603–1623 1625 1627 1640 Interregnum (1642–1660) 1660 1661 1662 1663 1664...
High School of Montreal (la) Corpori, Menti, MoribusHistoireFondation 25 septembre 1843Dissolution Juin 1979CadreType École secondairePays CanadaCoordonnées 45° 30′ 22″ N, 73° 34′ 29″ OLangue AnglaisOrganisationFondateur William Collis Meredith (en)modifier - modifier le code - modifier Wikidata Le High School of Montreal était une école secondaire de langue anglaise fondée en 1843, située à Montréal, dans la province de Québec, au C...
.svg)
_(1).JPG)
.JPG)
_COA.svg){kind=small}
.jpg)
.JPG)
_Travelarz.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
