Kolejnictwo w Bydgoszczy posiada bogate tradycje, czego wyrazem są następujące fakty:
w Bydgoszczy powstała pierwsza w świecie Dyrekcja Kolei Państwowych (1849), która do 1895 kształtowała politykę kolejową we wschodnich prowincjach Prus (od Berlina po Kłajpedę), m.in. budową linii kolejowych istniejących na tym obszarze do dnia dzisiejszego;,
w Bydgoszczy rozpoczęto po raz pierwszy w Polsce rozliczanie kolejowych przewozów międzynarodowych, co miało związek z otwarciem w 1862 Kolei Warszawsko-Bydgoskiej, będącej pierwszym połączeniem Prus (zaboru pruskiego) i Rosji (Królestwa Kongresowego),
w 1851 powstały jedne z pierwszych na ziemiach polskich duże Warsztaty Kolejowe, których dzisiejszą spuścizną jest holding PESA,
w Bydgoszczy zachował się w oryginalnej postaci jeden z najstarszych mostów kolejowych w Polsce, zbudowany w 1850-1851,
w Bydgoszczy nieprzerwanie od roku 1920 (odzyskania niepodległości przez państwo polskie) znajduje się Centralne Biuro Rozrachunków Zagranicznych PKP
W latach 1849–1895 w Bydgoszczy znajdowała się czołowa instytucja kolejowa we wschodnich prowincjach Prus – Królewska Dyrekcja Kolei Wschodniej.
Zajmowała się ona planowaniem, budową, eksploatacją i prowadzeniem ruchu na liniach kolejowych na obszarze położonym na wschód od Berlina i sięgającym po Kłajpedę i Białystok. Po 1895 w Bydgoszczy pozostała Okręgowa Dyrekcja Kolei Państwowych, zaś po 1920 m.in. Centralne Biuro Rozrachunków Kolejowych PKP oraz agendy Pomorskiej DOKP.
Linia nr 131 i 201 znajdują się w VI paneuropejskim korytarzu transportowym oznaczonym numerem C-E65. Są one jedynymi liniami kolejowymi w regionie kujawsko-pomorskim o znaczeniu międzynarodowym, ponieważ ujęto je w umowie europejskiej AGTC o Ważniejszych Międzynarodowych Liniach Tranzytu Kombinowanego i Obiektach Towarzyszących. Koncentrują one ruch pasażerski (nr 131) i towarowy (nr 201) w kierunku północ-południe. Linia nr 18 umożliwia natomiast transport w kierunku wschód-zachód-południe.
Wszystkie linie na terenie miasta są zelektryfikowane, z wyjątkiem linii nr 209 i 356.
Trasa łącząca Bydgoszcz z Toruniem bywa określana jako linia SKM pod nazwą BiT-City.
Mapa
Mapa Bydgoskiego Węzła Kolejowego
Jednostki i instytucje związane z kolejnictwem w Bydgoszczy
W Bydgoszczy znajdują się oddziały okręgowe lub rejonowe krajowych spółek kolejowych, m.in.:
PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. – Zakład Linii Kolejowych[2] (jeden z 23 w Polsce, obejmujący województwo kujawsko-pomorskie)
W Bydgoszczy znajdują się także duże podmioty gospodarcze, zajmujące się produkcją i usługami na rzecz kolei:
Przewozy Regionalne Sp. z o.o. – Kujawsko-Pomorski Zakład Przewozów Regionalnych (Dworcowa 104-108)[5]
Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz S.A. Holding (zał. 1851) – przedsiębiorstwo zajmujące się budową pojazdów szynowych, autobusów szynowych, tramwajów, wagonów kolejowych, modernizacją i naprawą taboru szynowego. Firma w latach 2005–2015 pozyskała szereg prestiżowych kontraktów w kraju i za granicą;
Kolejowe Zakłady Łączności Sp. z o.o. (zał. 1920) – producent urządzeń telekomunikacyjnych dla kolei oraz komunikacji miejskiej, od 2013 r. należą do grupy PKP Informatyka; są jedynym polskim producentem i dostawcą kolejowych tablic informacyjnych LCD oraz tablic paletowych, systemu łączności dyspozytorskiej, automatów biletowych, systemów pokładowych do pojazdów, systemów rozgłoszeniowych (megafony i DSO), systemów monitoringu obiektów kolejowych; większość polskich dworców kolejowych wyposażona jest w system tablic informacyjnych KZŁ[6];
W Bydgoszczy mają siedzibę ogólnopolskie organizacje gospodarcze związane z kolejnictwem: Ogólnopolskie Stowarzyszenie Samorządów na Rzecz Kolei Lokalnych oraz Polska Izba Producentów Urządzeń i Usług na Rzecz Kolei (www).
Operatorami przewozów kolejowych (pasażerskich) w województwie są trzy podmioty: Arriva RP (na liniach nie zelektryfikowanych). Na pozostałych trasach kursują Przewozy Regionalne (pociągi regionalne) oraz PKP InterCity (pociągi międzywojewódzkie)
Zmiany Bydgoskiego Węzła Kolejowego na przestrzeni lat
2 obrotnice, tory postojowe, przejście podziemne (pod torami i ul. Zygmunta Augusta), stację wzniesiono w 1851 r. podczas budowy Pruskiej Kolei Wschodniej i wielokrotnie przebudowywano m.in. w latach 1861, 1870, 1915, 1968
Jastrzębska-Puzowska Iwona, Winter Piotr: Budynek dawnej Dyrekcji Kolei Wschodniej w Bydgoszczy, [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, Zeszyt 1, Bydgoszcz 1996.
Kotlarz, Grzegorz: Budowa bydgoskiego odcinka magistrali węglowej Herby Nowe – Gdynia w latach 1928–1930, [w:] Kronika Bydgoska XXI (1999), Bydgoszcz 2000.
Lijewski, Teofil: Geografia transportu Polski, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne Warszawa 1977.
Michalski, Stanisław (red.): Bydgoszcz wczoraj i dziś 1945-1980, Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa-Poznań 1988.
Mierzyński, Jan: 125 rocznica powstania dyrekcji kolejowej w Bydgoszczy, [w:] Kronika Bydgoska V (1971-1973), Bydgoszcz 1980.
Niezgódka, Arkadiusz: Pojazdy na szynach, [w:] Kalendarz Bydgoski 2004.
Piątkowski, Andrzej: Kolej Wschodnia w latach 1842–1880, Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olszynie Olsztyn 1996.
Piątkowski, Andrzej: Etapy pruskiej polityki kolejowej w XIX wieku, [w:] Zapiski historyczne TNT LXVI Rok 2001 z. 4.
Skowroński, Mieczysław: Zakłady i warsztaty kolejowe w Bydgoszczy w okresie międzywojennym (1920-1939), [w:] Kronika Bydgoska VII (1976-1979), Bydgoszcz 1986.
Widernik, Mieczysław: Magistrala węglowa Śląsk-Gdynia i jej znaczenie w okresie międzywojennym, [w:] Zapiski historyczne TNT XLXIX Rok 1984 z. 2.
Zakrzewski, Bogdan: 130 lat bydgoskiej kolei, [w:] Kalendarz Bydgoski 1980.