Ochrona przyrody w Bydgoszczy – ogół działań służących zachowaniu różnorodności biologicznejekosystemów na terenie miasta i w jego otoczeniu oraz zachowaniu ich dla przyszłych pokoleń.
Na obszarze miasta stwierdzono 1237 taksonów, co stanowi ok. 30% roślin naczyniowych Polski[2]. Bydgoszcz nie odbiega w tym od innych dużych miast[a]. Flora na terenie miasta jest bardzo zróżnicowana, co nawiązuje do różnorodności siedlisk, związanych z występowaniem różnych form naturalnych: dolin i teras rzecznych, wysoczyzn, wydm, torfowisk.
Enklawy naturalnej, bądź półnaturalnej szaty roślinnej w obrębie miasta zachowały się głównie na następujących obszarach[2]:
Bogatym florystycznie obszarem są również Planty nad Kanałem Bydgoskim, gdzie rodzima flora jest bogatsza o około 30%. Wzdłuż tego cieku znaleziono 64 gatunków drzew i krzewów[2].
Od lat 90. XX w. nowym zjawiskiem stało się zimowanie tysięcy osobników ptaków krukowatych (gawrona, kawki) w Bydgoszczy, na brzegach rzek lub zbiorników wodnych w łęgach, olsach, na wysokich drzewach liściastych. Rano i wieczorem obserwuje się przeloty stad tych ptaków z żerowisk na noclegowiska. Główne miejskie noclegowiska zlokalizowane są na wyspie przy ul. Spornej oraz w Łęgnowie[10].
Bydgoszcz z racji położenia w miejscu połączenia wielkich dolin i pradolin rzecznych, otoczona pierścieniem lasów – zajmuje ważne miejsce w krajowym systemie obszarów chronionych (European Ecological Network). W systemie tym obszary wyższej rangi (węzły ekologiczne) łączą się ze sobą poprzez korytarze ekologiczne. Taki system przeciwdziała niekorzystnemu rozczłonkowaniu terenów przyrodniczo cennych, a korytarze służą migracji fauny i flory, są też szlakami wymiany materii nieożywionej[12]. Na terenie aglomeracji Bydgoszczy znajdują się dwa korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym: Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka oraz Dolina Dolnej Wisły. Od pradoliny wzdłuż Doliny Brdy odchodzi jeszcze korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, zapewniający połączenie z Borami Tucholskimi – ważnym węzłem o znaczeniu międzynarodowym[12]. Lokalizacja miasta w rozgałęzieniu korytarzy ekologicznych podnosi znaczenie zabiegów, mających na celu ochronę środowiska i przyrody w Bydgoszczy i jej okolicach[12].
Obszary i obiekty prawnie chronione na terenie Bydgoszczy
Zespół Parków obejmuje środkowy fragment Doliny Dolnej Wisły, od Bydgoszczy po północne granice województwa. Jego całkowita powierzchnia wynosi 556,4 km², w tym w granicach miasta Bydgoszczy znajduje się 2,7% ogólnej powierzchni parku[14].
Park powołano rozporządzeniem nr 142/93 Wojewody Bydgoskiego z dnia 6 maja 1993 r. W jego skład włączono najbardziej urozmaicone i interesujące części objętego ochroną od 1991 r. Północnego Pasa Rekreacyjnego Bydgoszczy, położone w strefie zboczowej wysoczyzny morenowej i częściowo na samej wysoczyźnie. Charakterystycznym elementem tego terenu są silnie przekształcone denudacyjnie dolinki erozyjne, w których występują źródła, wycieki i strumienie o niewielkiej wydajności. Zbocze Fordońskie włączone w obręb parku krajobrazowego, należy do najsilniej zróżnicowanych ekologicznie nie tylko w Bydgoszczy, ale także w całej strefie niżowej. Występuje tu mozaika biotopów: od suchych do podmokłych. Na poszczególnych fragmentach zbocza i w dolinkach występują lasy łęgowe, szuwary i torfowiska, grądy typowe lub zboczowe, buczyny, światłolubne dąbrowy, bory sosnowe, łąki, murawy kserotermiczne i inne. Ze względu na walory krajobrazowe (m.in. rozległe panoramy widokowe poszczególnych dzielnic miasta) oraz różnorodność biologiczną, teren objęty parkiem krajobrazowym w Bydgoszczy jest wartościowym obszarem rekreacyjnym[d], z którego chętnie korzystają mieszkańcy miasta.
Parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu w Bydgoszczy
W granicach Bydgoszczy znajdują się fragmenty trzech obszarów chronionego krajobrazu[14]. Zostały one utworzone na mocy Rozporządzenia Nr 9/91 Wojewody Bydgoskiego z dnia 14 czerwca 1991 roku. Po zmianie przepisów zostały usankcjonowane i przyjęte uchwałą Nr Vl/106/11 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 21 marca 2011 roku w sprawie obszarów chronionego krajobrazu[4] W granicach Bydgoszczy zajmują one powierzchnię 4600 ha, tj. 26,4% obszaru miasta, co przewyższa średni odsetek tych obszarów w kraju (22%)[14].
Obszar położony na terenie Puszczy Bydgoskiej, chroniący jeden z największych kompleksów wydm śródlądowych występujących w Polsce; obejmuje również południowo-wschodnie rubieże miasta Bydgoszczy.
Na zachód od Bydgoszczy ciągnie się Kanał Bydgoski, łączący Brdę z Notecią. W krajobrazie dominują łąki, obfitujące w siedliska stwarzające dobre warunki dla lęgu ptaków oraz chronione w rezerwatach stanowiska ciekawej flory i roślinności[12].
Od 1997 r. na terenie miasta znajduje się użytek ekologiczny„Zielona Ostoja”, który obejmuje torfowisko o powierzchni 3,02 ha na Osowej Górze[4]. W 2012 r. w trakcie ustanawiania były dwa użytki ekologiczne: „Ostoja Ptasia” (jedyne w Bydgoszczy stanowisko lęgowe dzięcioła syryjskiego) oraz „Łęgi przy ul. Toruńskiej” (las łęgowy na Zimnych Wodach). Kolejnymi projektowanymi użytkami ekologicznymi są: łęgi w Brdyujściu, wyrobiska na Osowej Górze przy ul. Grunwaldzkiej, grodzisko Wyszogród oraz starorzecza Wisły w Fordonie[4]. 13 września 2017 w rejonie planowanego Parku Akademickiego przy ul. Rejewskiego ustanowiono kolejny użytek ekologiczny[15].
Ponadto na terenie ośmiu gmin otaczających miasto, należących do bydgoskiego powiatu ziemskiego znajduje się 271 użytków ekologicznych, których wykaz znajduje się w załączniku Nr 1 do rozporządzenia nr 1/2004 Wojewody Kujawsko-Pomorskiego z dnia 19 stycznia 2004 r. w sprawie uznania za użytki ekologiczne (Dz. Urz. Woj. Kuj.-Pom. Nr 8, poz. 76)[16]. Są to w większości tereny bagienne, torfowiska, łąki oraz źródliska.
Do ciekawszych użytków ekologicznych położonych w otoczeniu miasta jest „Uroczysko Prodnia”, usytuowane w miejscowości Jarużyn, na zboczu Doliny Wisły, w miejscu, gdzie dolina osiąga najmniejszą szerokość od Puław do Bałtyku (2,5 km).
Według danych Urzędu Miasta na terenie Bydgoszczy znajduje się 95 pomników przyrody, w tym 91 pomników przyrody ożywionej (pojedyncze drzewa i krzewy lub ich grupy) oraz 5 pomników przyrody nieożywionej (4 głazy narzutowe i źródło)[4]. Wiele pomników przyrody w Bydgoszczy jest skupiskiem kilku, kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu okazów drzew lub krzewów, np. arboretum liczące ok. 400 gatunków drzew i krzewów oraz 700 gatunków roślin zielnych, czy też aleja jarzębów szwedzkich przy ul. Szymanowskiego licząca 45 drzew. W związku z tym rzeczywista liczba pomnikowych obiektów jest znacznie większa i w 2009 r. wynosiła 233 szt.[f]
Bydgoszcz otaczają ze wszystkich stron kompleksy leśne związane z Puszczą Bydgoską i Borami Tucholskimi. Ogólna powierzchnia lasów komunalnych oraz zadrzewień i zakrzewień wynosi ponad 30% powierzchni miasta[14]. Lasy te należą w większości do Skarbu Państwa i są zarządzane przez dwa nadleśnictwa: Żołędowo i Bydgoszcz.
Na mocy zarządzenia Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa kompleksy leśne podlegające nadleśnictwu Żołędowo (północna część miasta) zostały zaliczone do lasów ochronnych, jako lasy wodochronne i glebochronne oraz położone w granicach administracyjnych miasta powyżej 50 tys. mieszkańców[14].
Natomiast lasy podlegające nadleśnictwu Bydgoszcz (południowa część miasta) zostały zaliczone do lasów ochronnych, jedynie ze względu na warunek położenia w granicach administracyjnych miasta powyżej 50 tys. mieszkańców[14].
Do lasów ochronnych nie zaliczono dotychczas kompleksów będących własnością osób fizycznych i gminy Bydgoszcz (17,8% powierzchni wszystkich lasów komunalnych)[14]. Ustanowienie lasów komunalnych jako ochronnych powoduje, że pełnią one głównie funkcje pozaprodukcyjne jako kompleksy krajobrazowe i rekreacyjno-wypoczynkowe.
Sieć ekologiczna – Natura 2000
Natura 2000 to spójna Europejska Sieć Ekologiczna obszarów chronionych tworzona na terytorium Unii Europejskiej. Podstawę prawną ochrony europejskiej flory, fauny i siedlisk stanowią dwa akty[14]:
Obejmuje część pradoliny Noteci-Warty między Ujściem, a Bydgoszczą. Na terenie miasta zajmuje powierzchnię 53 ha (0,2% ogólnej powierzchni) na zachodnich jego krańcach. Obszar służy ochronie awifauny. W obrębie obszaru znajdują się diwe ostoje ptaków o randze europejskiej: E37 (Stawy Ostrówek i Smogulec) i E38 (Stawy Ślesin i Występ), gdzie do lęgów przystępuje m.in. 20 gatunków zagrożonych w skali całej UE[4]. Zarządzającym jest Dyrektor Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego.
Dolina Wisły od Solca Kujawskiego po Świecie. Na teren miasta Bydgoszczy przypada 536 ha (7,6% ogólnej powierzchni), a granica obszaru biegnie wzdłuż osiedla Niepodległości, dzielnicy Fordon i Brdyujście. Obszar obejmuje część ekologicznego korytarza Wisły, który został identyfikowany jako teren priorytetowy dla ochrony w sieciach ECONET i IBA, ważnego dla migracji wielu gatunków[4].
Obszary przyrodnicze postulowane do objęcia ochroną w Bydgoszczy
W pracy „Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy”[18] podano kierunki ochrony środowiska przyrodniczego w Bydgoszczy, w zakresie kształtowania nowych obszarów chronionych. Wśród potencjalnych obszarów cennych przyrodniczo i krajobrazowo do objęcia ochroną prawną wyróżniono następujące[18]:
Lasy Opławieckie – kompleks leśny w rejonie Smukały i Opławca, z drzewostanami sosnowymi na siedliskach boru mieszanego, lokalnie grądowych, w strefie ochronnej ujęcia wody pitnej oraz rejonie rekreacyjno-uzdrowiskowym Smukały – Janowa;
Ogród Botaniczny – na terenie Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku z systemem stawów utworzonych na Strudze Myślęcińskiej, z buczyną niżową, zadrzewieniami typu grądowego, łęgowego oraz zadrzewieniami parkowymi; na terenie Ogrodu występuje wiele gatunków roślin chronionych z różnych typów siedlisk (torfowiskowe, leśne, kserotermiczne, łąkowe, wodne); fragment Leśnego Parku o dużej wartości fizjonomicznej i rekreacyjnej;
Miedzyń – fragment zbocza i dolinki terasy pradolinnej z małymi zbiornikami wodnymi i zadrzewieniami o różnym składzie gatunkowym;
Z kolei w „Programie Ochrony Środowiska dla miasta Bydgoszczy na lata 2013–2016 z perspektywą do 2020 roku”[4] wskazano obszary, gdzie występują cenne siedliska przyrodnicze, nie objęte jednak ochroną prawną:
Pawłówek – obszar położony na zachodnim krańcu miasta nad Kanałem Bydgoskim. Na obszarze wilgotnych łąk i drobnych zbiorników wodnych występują 63 gatunki ptaków w tym 54 lęgowych (5 gatunków z załącznika I dyrektywy siedliskowej).
Flis – obszar położony w zachodniej części Bydgoszczy, w otoczeniu cieku Flis. W łęguolszowo-topolowym występuje 37 gatunków ptaków, w tym 3 lęgowe.
Wzgórze Dąbrowskiego – jeden z najstarszych miejskich parków, w którym obok okazałego starodrzewu występuje 28 gatunków ptaków, w tym 24 lęgowe.
Brda przed Sporną – ostoja ptasia obejmująca rzekę Brdę wraz z jej brzegami od ulicy Smętnej do wyspy na Zimnych Wodach. W nadbrzeżnych szuwarach i łęgach występuje 52 gatunków ptaków, w tym 43 lęgowe.
Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji EkologicznejLeśna ścieżka dydaktyczna „Białe Błota” w nadleśnictwie Bydgoszcz, w Puszczy Bydgoskiej, koło miejscowości Białe BłotaTablica edukacyjna
Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Ekologicznej
Na terenie Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku znajduje się Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Ekologicznej. Jest to jednostka organizacyjna parku, która od 1994 r. zajmuje się edukacją w zakresie ochrony środowiska oraz kształtowaniem postaw proekologicznych w Bydgoszczy i regionie kujawsko-pomorskim.
Placówka podejmuje w tym celu różnorodne formy pracy, np. powszechną edukację ekologiczną, organizuje akcje i kampanie ekologiczne, konkursy wiedzy ekologicznej, projekcje filmów, wykłady, prelekcje, seminaria, warsztaty, biwaki, obozy ekologiczne i letnie zielone szkoły oraz festyny i wycieczki do parków krajobrazowych i rezerwatów przyrody. Centrum prowadzi też zajęcia dla nauczycieli, np. warsztaty ekologiczne oraz bibliotekę i filmotekę ekologiczną[1].
botaniczne – wytyczone w Ogrodzie Botanicznym (np. „Poznajemy drzewa”, agrobotaniczna, ścieżka dla niewidomych), jak i w strefie centralnej parku („Szuwary”, ścieżka leśna „Zacisze”);
zoologiczne – wytyczone w Ogrodzie Fauny Polskiej („Poznajemy ssaki”), strefie centralnej parku („Awifauna Leśnego Parku”), jak i w pobliżu Centrum Edukacji Ekologicznej (entomologiczna ścieżka dydaktyczna).
Leśnik lekarzem lasu – można obserwować środki, jakie stwarzają leśnicy dla rozwoju mrowisk, ptaków i fauny owadożernej w celu ochrony lasu przed szkodnikami,
Jak rośnie las – wyjaśnienie, jak z 15000 sadzonek na 1 ha po 100 latach pozostaje 400 dorodnych dojrzałych drzew,
Drzewostan na gruntach porolnych – przykład drzewostanu posadzonego na gruncie porolnym.
Kolejna leśna ścieżka dydaktyczna znajduje się w Łochowie. Na 5 km odcinku ścieżki znajduje się 11 oznakowanych i opisanych przystanków, dzięki którym można poszerzyć swoją wiedzę na temat gospodarki leśnej i ochrony środowiska[20].
↑Spośród miast powyżej 200 tys. mieszkańców dotyczy to: Warszawy, Krakowa, Wrocławia, Gdańska, Szczecina, Gdyni, Częstochowy i Kielc – według Bazy Danych Regionalnych z portalu GUS.
↑Choć w niewielkim stopniu urządzonym pod względem parkowo-rekreacyjnym.
↑ abHenryk Wiśniewski: Różnorodność biologiczna Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku w Myślęcinku i jej uwarunkowania. [w.] Józef Banaszak (red.): Przyroda Bydgoszczy. Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004. ISBN 83-7096-531-8.
↑ abcPrzyroda Bydgoszczy, JózefJ.Banaszak (red.), Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, 2004, ISBN 83-7096-531-8, OCLC749637427. Brak numerów stron w książce
↑Flora Bydgoszczy i jej przemiany. [w:] Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy, środowisko-przyroda, zdrowie, red. Józef Banaszak, Bydgoszcz 1996.
↑ abcdefghijklmProgram Ochrony Środowiska dla miasta Bydgoszczy na lata 2013–2016 z perspektywą do 2020 roku. Uchwała nr XXXV/721/12 Rady Miasta Bydgoszczy z dnia 28 listopada 2012 r. Bydgoszcz. czerwiec 2012.
↑Katarzyna Marcysiak: Ochrona przyrody – Bydgoszcz i okolice, [w:] Przyroda Bydgoszczy, red. Józef Banaszak, Bydgoszcz 2004.
↑Maciej Korczyński: Flora Bydgoszczy i jej przemiany, [w:] Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy, Środowisko-przyroda-zdrowie, red. Józef Banaszak, Bydgoszcz 1996.
↑Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000, załączniki I-IV (DzU nr 94, poz. 795).
↑Encyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 327–328.
↑Encyklopedia Bydgoszczy. t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 286.
↑ abcdefgTomasz Cierzniak, Andrzej Oleksa: Ptaki Bydgoszczy – różnorodność gatunkowa i funkcjonowanie populacji wybranych gatunków w warunkach miasta. [w.] Józef Banaszak (red.): Przyroda Bydgoszczy. Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004. ISBN 83-7096-531-8.
↑ abJan Grajewski, Magdalena Twarużek: Występowanie zwierząt łownych na terenie i w okolicach miasta Bydgoszczy. [w.] Józef Banaszak (red.): Przyroda Bydgoszczy. Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004. ISBN 83-7096-531-8.
↑ abcdefghiKatarzyna Marcysiak: Ochrona przyrody – Bydgoszcz i okolice. [w.] Józef Banaszak (red.): Przyroda Bydgoszczy. Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004. ISBN 83-7096-531-8.
↑Encyklopedia Bydgoszczy. t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 331.
↑Encyklopedia Bydgoszczy. t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 335–336.
Katarzyna Marcysiak: Ochrona przyrody – Bydgoszcz i okolice. [w.] Józef Banaszak (red.): Przyroda Bydgoszczy. Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004. ISBN 83-7096-531-8.
