PROFILBARU.COM

Olsza
	; Morfologia olszy czarnej
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	bukowce
Rodzina	brzozowate
Rodzaj	olsza
	Nazwa systematyczna
	Alnus Mill.; Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754
	Typ nomenklatoryczny
	A. glutinosa (L.) Gaertn
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Olsza, olcha^[4] (Alnus Mill.) – rodzaj drzew i krzewów z rodziny brzozowatych (Betulaceae A. Gray). Według różnych źródeł zalicza się do niego od 25^[5] do 41^[6]–44^[7] gatunków. Występują one naturalnie w strefie umiarkowanej i borealnej półkuli północnej, na wschodzie ich zasięg występowania dociera do indyjskiego stanu Asam, Azji Południowo-Wschodniej^[8]^[5] i Japonii, gdzie rośnie 10 gatunków^[9]. Najdalej na południe sięga A. acuminata, rosnąca w Ameryce Południowej w kolumbijskich Andach^[8]^[9]. W Europie rośnie 5 gatunków^[9], z czego w Polsce trzy: olsza czarna A. glutinosa, olsza szara A. incana i olsza zielona A. alnobetula (poza tym status gatunku nadawany jest introdukowanej i zadomowionej olszy pomarszczonej A. rugosa^[10], w innych ujęciach mającej status podgatunku olszy szarej A. incana subsp. rugosa)^[11].

Gatunki z tego rodzaju rosną często na siedliskach wilgotnych i zalewowych. Wykorzystywane jest ich drewno, cenione ze względu na łatwość obróbki i trwałość, w tym odporność na gnicie w wodzie. Wyrabiano z niego m.in. węgiel drzewny i proch. Drzewa sadzone są w celu rekultywacji słabych i zniszczonych gruntów, jako ozdobne, bywają też wykorzystywane jako lecznicze.

Morfologia

Pokrój: Zrzucające liście drzewa lub krzewy. Osiągają zwykle niezbyt okazałe rozmiary, do największych gatunków należą chińska A. cremastogyne (do 40 m wysokości) i olsza czarna (do 35 m wysokości)^[12]. Pędy i kora zwykle ciemno zabarwione^[9], czasem szara, za młodu gładka, z licznymi okrągłymi lub eliptycznymi przetchlinkami^[13]. Korzenie mają brodawki, które w symbiozie z bakteriami wiążą azot atmosferyczny^[14], zwykle zasiedlone przez nie korzenie są czerwone i spęczniałe^[9]. Skupienia brodawek korzeniowych mogą osiągać u tego rodzaju wielkość jabłek^[15]. Pąki zwykle na trzonkach^[12]^[9], okryte 3–6 łuskami, dość duże, czasem lepkie, zaostrzone lub tępe^[13].

Liście: Naprzemianległe, pojedyncze^[14]. Blaszka liściowa jest eliptyczna, jajowata lub okrągława^[13], piłkowana lub ząbkowana na brzegu, często podwójnie, rzadko całobrzega^[14]^[13]. Przylistki drobne, łuskowate, szybko opadające^[13].

Kwiaty: Promieniste, jednopłciowe, zebrane w zwisające kotki o cylindrycznym kształcie. Poszczególne kwiaty są bardzo drobne i pozbawione okwiatu^[12]. Kwiatostany męskie mają postać zwisających, wąskich kotek^[13]. Zbudowane są z licznych segmentów, z których każdy składa się z 3–5 przysadek i 3 pojedynczych kwiatów. Poszczególne kwiaty zawierają po cztery pręciki z czerwonymi zwykle pylnikami^[9]. Kwiaty żeńskie wyrastają pojedynczo lub w parach w kątach łuskowatych przysadek tworząc zredukowany kwiatostan typu wierzchotka wsparty czterema podsadkami. Wierzchotki te tworzą szyszkokształtny kwiatostan złożony. Poszczególne kwiaty żeńskie zawierają dwukomorową zalążnię z pojedynczym zalążkiem i słupek z dwoma nitkowatymi szyjkami^[13].

Owoce: Spłaszczone orzeszki z błoniastymi lub papierzastymi skrzydełkami^[13], stąd mające postać drobnych skrzydlaków^[5]. W czasie owocowania osie kwiatostanów wraz ze zrośniętymi z sobą podsadkami i podkwiatkami drewnieją i tworzą niewielkie „szyszki”, które wiszą na drzewach zwykle długo po wysypaniu się owoców^[15].

Biologia i ekologia

Rośliny z tego rodzaju są jednopienne i wiatropylne^[13]. Kwitną wiosną lub jesienią (sekcje Cremastogyna i Clethropsis). Wszystkie gatunki olszy mają brodawki korzeniowe, w których żyją bakterie promieniowce z rodzaju Actinomycetes, mające zdolność asymilowania wolnego (atmosferycznego) azotu. Dzięki temu mogą zasiedlać gleby ubogie i bagienne. Większość gatunków rośnie na siedliskach wilgotnych, mokrych lub zalewanych – wzdłuż brzegów rzek i jezior. Rośliny z tego rodzaju zasiedlają odsłoniętą glebę po zalewach lub uwalnianą spod ustępujących lodowców^[9]. Podrodzaj subg. Alnobetula obejmuje gatunki krzewów zaadaptowane do klimatu chłodnego^[5], w tym stanowiące w wielu miejscach istotny komponent lasotundry^[16].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny brzozowate z rzędu bukowców. W obrębie rodziny zaliczany do podrodziny Betuloideae Arnott, jako takson siostrzany rodzaju brzoza Betula^[2].

Lista gatunków^[6]^[12]

Alnus acuminata Kunth
Alnus alnobetula (Ehrh.) K.Koch – olsza zielona
Alnus betulifolia G.Y.Li, Z.H.Chen & D.D.Ma
Alnus cordata (Loisel.) Duby – olsza sercowata
Alnus cremastogyne Burkill
Alnus djavanshirii H.Zare
Alnus dolichocarpa H.Zare, Amini & Assadi
Alnus × elliptica Req. – olsza eliptyczna
Alnus × fallacina Callier
Alnus fauriei H.Lév. & Vaniot
Alnus ferdinandi-coburgii C.K.Schneid.
Alnus firma Siebold & Zucc. – olsza twarda
Alnus formosana (Burkill) Makino
Alnus glutinosa (L.) Gaertn. – olsza czarna
Alnus glutipes (Jarm. ex Czerpek) Vorosch.
Alnus hakkodensis Hayashi
Alnus × hanedae Suyinata
Alnus henryi C.K.Schneid.
Alnus hirsuta (Spach) Rupr. – olsza szorstka
Alnus × hosoii Mizush.
Alnus incana (L.) Moench – olsza szara
Alnus japonica (Thunb.) Steud. – olsza japońska
Alnus jorullensis Kunth
Alnus lanata Duthie ex Bean
Alnus lusitanica Vít, Douda & Mandák
Alnus mairei H.Lév.
Alnus mandschurica (Callier) Hand.-Mazz.
Alnus maritima (Marshall) Muhl. ex Nutt. – olsza nadmorska
Alnus matsumurae Callier – olsza Matsumury
Alnus maximowiczii Callier – olsza Maksymowicza
Alnus × mayrii Callier
Alnus nepalensis D.Don – olsza nepalska
Alnus nitida (Spach) Endl. – olsza lśniąca
Alnus oblongifolia Torr.
Alnus orientalis Decne. – olsza wschodnia
Alnus paniculata Nakai
Alnus × peculiaris Hiyama
Alnus pendula Matsum. – olsza zwisłokwiatowa
Alnus × pseudoglutinosa Dostál
Alnus × pubescens Tausch – olsza omszona
Alnus rhombifolia Nutt. – olsza rombolistna
Alnus rohlenae Vít, Douda & Mandák
Alnus rubra Bong. – olsza czerwona
Alnus serrulata (Aiton) Willd. – olsza piłkowana
Alnus serrulatoides Callier
Alnus sieboldiana Matsum.
Alnus subcordata C.A.Mey. – olsza kaukaska
Alnus × suginoi Sugim.
Alnus trabeculosa Hand.-Mazz.
Alnus vermicularis Nakai

Zastosowanie

W przemyśle do produkcji sklejki. Jest to doskonałe drewno w obróbce, stąd wykorzystywane bywa m.in. w rzeźbiarstwie^[8].
Ze względu na odporność na gnicie drewno olszy wykorzystywane jest w konstrukcjach podwodnych (na olszach zbudowano m.in. Wenecję i Amsterdam)^[9].
Wykorzystywana jest w lutnictwie do wyrobu pudeł instrumentów strunowych^[9], w tym wykorzystywane były do wyrobu skrzypiec przez Antonio Stradivariego^[8].
Drewno używane jest do budowy stępek łodzi i jachtów drewnianych^[8].
Drewno wykorzystywane było do wyrobu węgla drzewnego i prochu^[8].
Olsza wykorzystywana jest do zalesiania nieużytków o niskiej zawartości azotu w glebie, w tym poprzemysłowych^[12], olsza szara uprawiana bywa jako przedplon^[17].
Szybko rosnąca i zachowująca długo liście jesienią olsza sercowata stosowana jest do tworzenia pasów wiatrochronnych^[9].
Niektóre gatunki wykorzystywane były jako lecznicze^[8].
Rzadko bywają sadzone jako ozdobne^[12].
Drewno olszy czerwonej uchodzi za najbardziej wartościowe drewno stosowane do wędzenia ryb^[8].

Zagrożenia i ochrona

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych jest wymienionych 28 gatunków olszy – 19 z nich ma status gatunków najmniejszej troski, po jednym są uznane za bliskie zagrożenia i krytycznie zagrożone^[18].

Gatunek	Status zagrożenia	Tendencja populacji
Alnus acuminata		nieznana
Alnus cordata		stabilna
Alnus cremastogyne		stabilna
Alnus fauriei		nieznana
Alnus ferdinandi-coburgii		nieznana
Alnus firma		nieznana
Alnus formosana		stabilna
Alnus glutinosa		stabilna
Alnus hakkodensis		nieznana
Alnus henryi		nieznana
Alnus hirsuta		nieznana
Alnus incana		stabilna
Alnus japonica		stabilna
Alnus jorullensis		stabilna
Alnus mandshurica		nieznana
Alnus maritima		nieznana
Alnus maximowiczii		nieznana
Alnus nepalensis		stabilna
Alnus nitida		stabilna
Alnus oblongifolia		stabilna
Alnus orientalis		nieznana
Alnus pendula		stabilna
Alnus rhombifolia		stabilna
Alnus rubra		stabilna
Alnus serrulata		stabilna
Alnus serrulatoides		nieznana
Alnus sieboldiana		nieznana
Alnus trabeculosa		stabilna

Obecność w kulturze i symbolice

W mitologii greckiej była drzewem poświęconym Foroneusowi – wynalazcy ognia.
W tradycji niemieckiej pojawia się Olchowa Kobieta (Else, Elsa, Elise), która najpierw kusi, a później karze mężczyzn zmieniając się we włochate stworzenie.
Ballada Johanna Wolfganga von Goethego zatytułowana jest "Król Olch", chociaż tytuł ten jest dyskusyjny, gdyż jej duński pierwowzór mówi o królu elfów.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-01] (ang.).
↑ ^a ^b Alnus. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2016-06-09]. (ang.).
↑ Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 596. ISBN 83-214-1305-6.
↑ ^a ^b ^c ^d Alnus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2013-02-25]. (ang.).
↑ ^a ^b Alnus Mill.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-04-30].
↑ Alnus. The Plant List. [dostęp 2016-06-09]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 33, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 122. ISBN 0-333-73003-8.
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 30, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ Alnus incana subsp. rugosa. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-15].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste A–B. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991, s. 189-207. ISBN 83-01-10135-0.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ MariaM. Gostyńska-Jakuszewska MariaM., Betulaceae, Brzozowate, [w:] AdamA. Jasiewicz (red.), Flora Polski. Rośliny naczyniowe, t. III, Kraków: PAN, 1992, s. 14, ISBN 83-85444-06-8 .
↑ ^a ^b ^c Alnus. Plantes et botanique. [dostęp 2016-06-09]. (fr.).
↑ ^a ^b Wielka encyklopedia przyrody. Rośliny kwiatowe. 1. Warszawa: Muza S.A., 1998, s. 98. ISBN 83-7079-778-4.
↑ L. S. Berg: Przyroda ZSRR. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962, s. 27–30.
↑ Olsza szara. MojeDrzewa.pl. [dostęp 2016-06-09]. (pol.).
↑ Alnus. The IUCN Red List of Threatened Species. Version 2015-4. [dostęp 2016-06-09]. (ang.).