Wiosna w parkuJesieniąIV śluzaV śluzaŚcieżka w środkowej części parkuW październikuBudynek mieszkalnyJedna z „topoli Wilhelma”Zrewitalizowana wschodnia część parkuFontannaCiek w środkowej części parkuZima
Planty nad Kanałem Bydgoskim – jeden z najstarszych parków miejskich w Bydgoszczy, liczący 47 hektarów powierzchni. Nazywany jest również „parkiem nad śluzami”.
Lokalizacja
Park jest usytuowany w zachodniej części miasta w odległości 2 km od ścisłego centrum Bydgoszczy. Rozciąga się on dość wąskim pasem (ok. 100–300 m) o długości 3 km wzdłuż unikatowego zabytku hydrotechniki, jakim jest stary Kanał Bydgoski. Za wschodni kraniec parku uznaje się rondo Grunwaldzkie, a zachodnim jest wlot nowego Kanału Bydgoskiego opodal zabytkowej śluzy VI. Południową granicą jest ul. Nakielska, a północną tory kolejowe Bydgoszcz – Piła – Szczecin.
Poza zachodnią granicą parku, wzdłuż Kanału Bydgoskiego znajdują się kolejne tereny parkowe, ze ścieżkami spacerowymi, ławkami i placami zabaw dla dzieci, które są kontynuacją Plant nad Kanałem Bydgoskim, ich częścią w szerszym znaczeniu. Są to następujące obszary[1]:
Pas zieleni na północnym nabrzeżu Kanału Bydgoskiego[2] od ul. Bronikowskiego do ul. Kruszyńskiej. Zajmuje on obszar 8,20 hektara i rozciąga się na długości 1,5 km i szerokości 50–100 m.
Powstanie parku wiąże się z budową Kanału Bydgoskiego – najstarszej w Polsce, w pełni ukończonej drodze wodnej, która połączyła Noteć z Brdą, a pośrednio Odrę i Wisłą, spinając tym samym dorzecza Europy Zachodniej i Wschodniej.
Kanał Bydgoski ukończono w 1774 r. Początkowo jego otoczenie nie było zadrzewione. Trasa kanału przebiegała dnem pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej, której typowym krajobrazem były torfowiska i łąki. Na odcinku bydgoskim, który charakteryzował się koniecznością pokonania 22 m różnicy poziomu[3] – podłoże było piaszczyste, co nie sprzyjało eksploatacji kanału. Kilkanaście lat trwało utrwalanie nowej drogi wodnej w miejscowym środowisku. Jednym ze sposobów przyspieszenia tego procesu było zadrzewianie brzegów. Miało ono ograniczyć erozję oraz ustabilizować podłoże[4].
Zadrzewianie przez Towarzystwo Upiększania Miasta i Okolic
W 1832 r. powstało w Bydgoszczy pionierskie Towarzystwo Upiększania Miasta, będące wzorcem dla podobnych organizacji w innych miejscowościach pod zaborem pruskim. Zaczęto wówczas realizować na dużą skalę planowe działania konserwatorskie[5]. W latach 1833-1835 na długości 3,5 km od śluzy II (ul. Grottgera) do śluzy VI (ul. Bronikowskiego) zasadzono kilkaset drzew, z których większość przetrwała do czasów dzisiejszych. Szczególnie piękna aleja wiodła południową stroną kanału. Rozpoczynała się w centrum miasta u wrót Wyspy Młyńskiej i śluzy miejskiej, a kończyła ok. 3 km dalej na zachodnich rubieżach miasta, przy śluzie VI[4].
Wizytówka zielonej Bydgoszczy
W II połowie XIX w. planty nad kanałem stały się ogólnomiejskim terenem wypoczynku i rozrywki. Pierwszą dużą pawilonową restaurację z salą taneczną i restauracją ogrodową wybudowano w 1838 r. przy V śluzie. Była to tzw. Śluza Kwiatowa (niem. Blumenschleuse).
W kolejnych latach prywatni przedsiębiorcy otwierali tam obiekty gastronomiczne oraz organizowali atrakcje: łódki, potańcówki, wystawy, teatr letni, lodowiska itp. Przez wszystkie lata, aż do XX wieku stale zadrzewiano i zakrzewiano tereny nad kanałem. Przybywały lipy, kasztanowce, dęby, buki, wiązy, topole, graby, wierzby. W latach 60. XIX wieku urządzono aleję lipową, która wiodła od śluzy miejskiej do ul. Grunwaldzkiej. W połowie tej alei w 1894 r. ustawiono pomnik współtwórcy kanału Franza von Brenckenhoffa[6].
Wielkość powierzchni plant podawano różnie: od 10 ha do 74 ha, w zależności od tego, czy wliczano jedynie wąski pas wzdłuż kanału, czy też również tereny parkowo-leśne wzdłuż ul. Nakielskiej. Dla bogacącej się i rozrastającej społeczności bydgoszczan park nad kanałem stał się salonem miasta – miejscem spacerów i spotkań towarzyskich. Jednocześnie na Kanale, który stanowił oś założenia parkowego, odbywał się intensywny ruch: spławiano niezliczone tratwy na zachód, śluzowano barki i statki, w tym parowce.
W 1911 r. zbudowano nad brzegiem kanału okazały gmach Szkoły Rzemiosł i Przemysłu Artystycznego. Sylweta budowli odbijała się w tafli wody kanału, otoczona była parkiem, a zbudowano ją z myślą o siedzibie przyszłych wydziałów artystycznych Uniwersytetu. W 1915 r. szkoła ta otrzymała uprawnienia uczelni wyższej.
Tzw. Stary Kanał Bydgoski
W latach 1906-1915 r. dokonano gruntownej przebudowyKanału Bydgoskiego. Wykopano wówczas nowy odcinek Kanału o długości 1,63 km, wybudowano dwie nowe śluzy, a pozostałe przebudowano. W wyniku tych prac około 3-kilometrowy odcinek Kanału, który przebiegał w otoczeniu parkowym, wyłączono z użytkowania, przeznaczając go dla celów rekreacyjnych. Innym, ubocznym efektem tych działań było powstanie tzw. Wyspy Kanałowej – dzielnicy Okole, otoczonej ze wszystkich stron ciekami wodnymi (Brdą oraz starym i nowym Kanałem Bydgoskim).
Nieużywany odcinek kanału, z pięcioma śluzami zaczęto wtedy nazywać Starym Kanałem Bydgoskim. Nie stracił on swojej funkcjonalności, bo chociaż cały ruch towarowy odbywał się nowym odcinkiem, wyposażonym w większe i nowocześniejsze śluzy, to stary odcinek pozostawał w pełni sprawny jako droga rezerwowa[7].
Centrum rozrywki w okresie międzywojennym
W okresie międzywojennym planty nad kanałem były największym w mieście parkiem i centrum rozrywkowym. Stał się on wyróżnikiem Bydgoszczy w przewodnikach turystycznych i nieodzownym punktem programu zwiedzania miasta przez turystów.
Marszałek Piłsudski właśnie od kanału i plant rozpoczął w 1921 r. prywatną część swego objazdu miasta.
Generalną przebudowę plant oraz ich upiększenie wykonano w 1936 r. Urządzono wówczas kwietniki, zwłaszcza w okolicach II-V śluzy. Na terenie parku istniało kilkanaście restauracji, kawiarni, restauracji ogrodowych, miejsc zabaw dla dzieci, a także dużych sal zabawowych, jak np. przy ul. Bronikowskiego i Wrocławskiej. Były tam również korty tenisowe, kompleks rekreacyjny o pow. 9 ha założony w 1928 r. przez Idziego Świtałę, lunapark i szereg innych atrakcji[4]. W okolicy V i VI śluzy co niedzielę koncertowały orkiestry wojskowe. Po Kanale pływały statki spacerowe i łodzie, którymi panowie wozili panie.
Tereny nawodne były pełne ptactwa i bujnej roślinności. Przez 150 lat uznawano planty za miejsce drugiej co do wielkości kolonii słowika szarego w Europie[8]. Do osobliwości przyrodniczych należały olbrzymie topole czarne o wysokości 36 m i obwodzie pnia 300–500 cm. W 1938 r. było takich drzew ok. 60. Rósł tu także starodrzew lip, dębów, wierzb, buków, kasztanowców, grabów, klonów i sosen[9].
Degradacja parku w okresie powojennym
Rolę miejskiego parku rozrywki Planty nad Kanałem pełniły z powodzeniem do lat 60. XX wieku. Postępująca rozbudowa osiedli odległych od centrum miasta, zaniedbanie zieleni oraz niesprzyjający klimat społeczno-gospodarczy spowodowały jednak stopniowy spadek zainteresowania parkiem. Stary fragment Kanału stał się odbiornikiem wód opadowych i ścieków z zachodniej części miasta[9].
Katastrofą dla plant stała się decyzja władz miejskich o zasypaniu odcinka Kanału o długości 624 m od ul. Grottgera do ul. Wrocławskiej wraz z dwoma śluzami i mostem[10]. Władze uznały, że fragment Kanału musi ulec zniszczeniu wobec konieczności poszerzenia arterii komunikacyjnej w ciągu wschód-zachód. W 1971 r. na dawnej trasie Kanału powstała sześciopasmowa ul. Focha (dawniej ul. Czerwonej Armii)[11] oraz torowisko tramwajowe, otoczone szpalerem okazałych drzew, będących reliktami dawnych zadrzewień[4].
W wyniku tych prac powierzchnia plant zmniejszyła się o jedną trzecią: z 74 do 47 ha, a Stary Kanał stał się ślepą odnogą, skróconą i oderwaną od Wyspy Młyńskiej. W kolejnych latach park zaniedbano, a zabytkowe śluzy niszczały.
Rewitalizacja parku
W latach 80. XX w. ważyły się losy zachowanego odcinka Starego Kanału – od śluzy IV do VI. Rozważano wówczas kilka rozwiązań, w tym także całkowitą likwidację cieku. Na początku lat 90. wybrano jednak do realizacji wariant rekonstrukcji śluz oraz oczyszczenia kanału z osadów.
Wyrazem dążenia do lepszego wykorzystania systemu hydrotechnicznego jakim jest Kanał Bydgoski oraz funkcjonalnego zagospodarowania terenów nadbrzeżnych było opracowanie i stopniowa realizacja programu zagospodarowania Starego Kanału Bydgoskiego. Przewidywał on remont i ekspozycję urządzeń hydrotechnicznych, odbudowę alejek spacerowych, ustawienie ławek, budowę placów zabaw, konserwację zieleni.
Pierwsze prace polegające na remoncie śluz: IV i V przeprowadzono w latach 1992-1994. Kolejną śluzę VI wyremontowano w 1995 r. W tych latach oczyszczono również Kanał z osadów i zanieczyszczeń oraz przeprowadzono remont brzegów na odcinku od ul. Wrocławskiej do ul. Czarna Droga. W 1995 r. powstało Stowarzyszenie Miłośników Kanału Bydgoskiego, które prowadziło dalsze prace nad rewaloryzacją Starego Kanału.
Od 2000 jednym z głównych strategicznych zamierzeń rozwoju Bydgoszczy uznano wykorzystanie miejscowych walorów przyrodniczo-krajobrazowych. Ekspozycja rzek i kanałów, wraz z zielenią nadrzeczną tworzy niepowtarzalny, pozytywny wyróżnik Bydgoszczy w Polsce, jako miasta zielonego, związanego z Brdą, Wisłą i Kanałem Bydgoskim. W tym kontekście co roku upiększano i uatrakcyjniano planty nad Kanałem Bydgoskim, wykorzystując jego walory przyrodnicze. Systematycznie odcinano spusty ścieków, założono fontanny tryskające z nurtu, ustawiono ławki, zbudowano ścieżkę rowerową o długości 4 km i ekologiczną ścieżkę edukacyjną[9].
W 2004 na terenie Liceum Ogólnokształcącego nr III, którego gmach znajduje się w sąsiedztwie parku, powstało Muzeum Kanału Bydgoskiego, natomiast od 8 grudnia 2005 r. cały zespół Kanału Bydgoskiego (Nowego i Starego) wraz z towarzyszącą zabudową został wpisany do rejestru zabytków. Od tego czasu władze Bydgoszczy podjęły również starania o wpisanie go na listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody UNESCO ze względu na unikatowy w skali europejskiej przykład XVIII-wiecznej myśli technicznej i wielkie znaczenie dla rozwoju miasta.
W latach 2008-2011 kosztem 3,8 mln zł zrealizowano unijny projekt Reuris, dotyczący zaaranżowania rekreacyjnego części zasypanego odcinka Kanału na wschód od śluzy IV. W jego ramach dokonano nasadzeń nowych roślin, dobudowano nowe schody i tarasy, a nad nurtem przerzucono trzy niewielkie kładki, których balustrady wypełniono początkowo hartowanym szkłem (po dewastacjach zastąpiono je metalową siatką).
Planowana jest rewaloryzacja dalszej części parku o powierzchni 65 ha, w ramach której nastąpi przebudowa ciągów pieszych, wyposażenie plantów w elementy małej architektury oraz realizacja tematycznych placów zabaw dla dzieci. Przewiduje się również powstanie nowych kładek dla pieszych[12].
W latach 2015-2016 między ul. Wrocławską a Cmentarzem Starofarnym powstał nowy budynek mieszkalny[13]. W 2017 rozpoczęto realizację 2 kolejnych, położonych na południe od IV śluzy[14]. Ośmiokondygnacyjne budynki (w tym 2 podziemne kondygnacje garażowe), wyróżniać się mają dużymi balkonami i tarasami oraz elewacją z materiałów imitujących cegłę i szkło, tynkowaną w odcieniach bieli i szarości. Mniejszy budynek od strony zachodniej będzie zwężać się w kierunku parku, natomiast budynek od strony Wrocławskiej powstaje na planie litery „L”. Planowany termin zakończenia inwestycji to rok 2020[15]. W 2019 zaczęto ralizować kolejną inwestycję mieszkaniową, tym razem między parkiem a ul. Nakielską.
W 2018 rewitalizacja nabrzeża Starego Kanału Bydgoskiego pomiędzy śluzą nr 4 a śluzą nr 5 (na odcinku pomiędzy ul. Wrocławską a ul. Czarna Droga) uzyskała najwięcej głosów (blisko 4,3 tysiąca) spośród projektów ponadosiedlowych zgłoszonych do głosowania w Bydgoskim Budżecie Obywatelskim. Zwycięski projekt zakładał m.in. wykonanie nowej nawierzchni ścieżki spacerowej oraz wytyczenie i wykonanie ścieżki rowerowej wzdłuż kanału, nasadzenie nowych drzew i krzewów, wzmocnienie nabrzeża, stworzenie wypożyczalni kajaków i rowerów wodnych, oraz zaprojektowanie i wykonanie trzech nowych fontann na wodzie[16][17]. Rozpoczęcie umacniania obu brzegów pomiędzy ulicami Wrocławską i Czarna Droga drewnianą palisadą, niezależnie od wyników głosowania budżetu obywatelskiego, już wcześniej planowane było w roku 2019[18]. W marcu 2020 kosztem 1,652 mln zł przystąpiono do realizacji planowanych od dawna ciągów spacerowych pomiędzy śluzami przy ul. Wrocławskiej i Czarnej Drodze po obydwu stronach kanału (po południowej stronie kanału o szerokości 2 m, a po stronie północnej, gdzie dopuszczony zostanie ruch rowerowy, o szerokości 3,5 metra)[19].
Plany
Zamierzeniem władz miasta jest przekształcenie Plant nad Kanałem w Bydgoski Central Park[9]. Zgodnie z Programem Rozwoju Lokalnego Bydgoszczy na Okolu ma powstać miasteczko naukowe z interaktywnymi wystawami. Natomiast w obrębie plant mają powstać przystanie dla łodzi, kajaków, nowe ścieżki rowerowe, punkty gastronomii oraz hotele.
Charakterystyka
Park składa się z trzech części o różnym stopniu zagospodarowania, połączonych ze sobą w naturalny sposób poprzez zabytkowe śluzy.
Część wschodnia – parkowa. Znajduje się między rondem Grunwaldzkim a śluzą IV. Istnieje tu reliktowe koryto Kanału, którego dnem płynie strumień. Na zasypanym odcinku Kanału ciek ten wprowadzono w podziemny kolektor o średnicy 1,8 m, który wiedzie przez zachowane fragmenty zasypanych śluz nr II i III do Brdy, poniżej śluzy miejskiej. Od północy z parkiem sąsiaduje cmentarz starofarny – najstarszy zachowany w mieście, z pocz. XIX wieku. W latach 2010–2011 ten fragment parku odrestaurowano z udziałem funduszy europejskich (pilotażowy projekt REURIS zrealizowany we współpracy międzynarodowej ośmiu partnerów z Niemiec, Polski i Czech).
Część środkowa – rozrywkowa. Znajduje się między śluzą IV a V. Najbardziej popularny odcinek parku. Znajduje się tu dużo okazałych drzew oraz liczne ławki. Oprócz spaceru można skorzystać z bazy sportowej TKKF Świt oraz amatorsko uprawiać kajakarstwo. Atrakcją tego odcinka są również fontanny zamontowane w nurcie kanału, orzeźwiające powietrze w letnie upały.
Część zachodnia – naturalna. Znajduje się między śluzą V a VI. Najdłuższy odcinek, na którym Kanał zachował całkowicie naturalny charakter. Wzdłuż porośniętych roślinnością wodną brzegów wiodą dwie ścieżki a dookoła rozciąga się park. Jest to odcinek uczęszczany przez wędkarzy, miłośników przyrody i wszystkich, którzy chcą odpocząć nad wodą w ciszy z dala od wielkomiejskiego zgiełku. W południowej części płynie strumień, nad którym aleja wiedzie poprzez mostki.
Kolejnym obszarem zieleni parkowej, będącym kontynuacją Plant nad Kanałem Bydgoskim w kierunku zachodnim są pasy zieleni i starodrzewu na północnym i południowym nabrzeżu Kanału Bydgoskiego o długości 3 km. Wzdłuż obu brzegów kanału aż do rubieży miasta ciągną się aleje spacerowe i ścieżki rowerowe, zaś na brzegu północnym zlokalizowano ławki i plac zabaw dla dzieci.
Obiekty na terenie parku
Stary kanał – zabytek hydrotechniki
Najważniejszym obiektem w parku jest niewątpliwie najstarszy w Polsce sztuczny ciek żeglugowy z trzema zabytkowymi, odrestaurowanymi śluzami:
Śluzy posiadają oryginalne drewniane wrota oraz żelazne urządzenia służące do ich ręcznego otwierania i zamykania. Posiadają również upusty dla zrzutu wody, które umożliwiają naturalny jej spływ do Brdy. Każda ze śluz spiętrza wodę na wysokość ok. 2,5 m. Umożliwiają one śluzowanie barek o ładowności do 200 ton.
Stary Kanał Bydgoski jest skansenem i zabytkiem techniki rodem z XVIII wieku[20].
Funkcjonował prawie przez 150 lat, do roku 1915, kiedy to został zastąpiony nowym odcinkiem.
Tereny rekreacyjno-sportowe
Na obszarze parku znajdują się m.in. alejki, plac zabaw dla dzieci, ścieżki rowerowe, korty tenisowe oraz stanowiska dla wędkarzy.
Część gastronomiczna i hotelowa
W części wschodniej parku znajduje się trzygwiazdkowy „Park Hotel”. Został on urządzony w budynku historycznym, posiada salę restauracyjną z mozaiką przedstawiającą historię miasta. Do romantycznych tradycji przedwojennej Bydgoszczy nawiązuje restauracja „Przy IV śluzie” mieszcząca się w „Park Hotelu”.
Na północ od IV śluzy znajduje się dawny budynek restauracyjny z końca XIX wieku z zachowanymi wewnątrz secesyjnymi zdobieniami, sztukateriami i pomieszczeniami dawnych garderób. W 1972 obiekt zajęła i użytkowała na cele produkcyjne jako filię firma Pasamon, po czym funkcjonował tu komis meblowy[21]. Od 2013 trwa przebudowa na prywatne centrum teatralno-kulturalne z salą o powierzchni 780 m kw. na 600-650 miejsc (po 150 na balkonach i przynajmniej 300 na dole)[22]. Budowa „Teatru Rozmaitości IV Śluza” miała się zakończyć w 2015 r.[23], a następnie, ze względów finansowych, w 2018 roku. W nawiązaniu do XIX-wiecznej tradycji (w latach 1882-1910 funkcjonował tu teatr rewiowy)[15], teatr ma mieć wodewilowy charakter[24][25].
W 2009 r. w sąsiedztwie śluzy VI oraz śluzy Czyżkówko (połączenia starego i nowego odcinka kanału) zbudowano przystań z pełnym wyposażeniem dla jednostek pływających.
Przyroda
Na terenie parku znajduje się bogaty starodrzew m.in. kilkanaście największych i najstarszych w mieście okazów topoli czarnej o obwodach w pierśnicy od 285 do 500 cm sadzonych głównie w okresie przynależności miasta do Księstwa Warszawskiego oraz sosny pospolitej, a także wiązy, kasztanowce i sędziwe dęby. W każdej porze roku park wygląda inaczej, ale najpiękniej jest wiosną oraz jesienią.
Planty nad Kanałem są miejscem występowania 26 drzew – pomników przyrody, co daje mu pierwsze miejsce wśród bydgoskich parków[27]. Wzdłuż brzegów Kanału znajduje się kilkaset okazałych drzew, ale spośród nich opatrzone tabliczką „pomnika przyrody” są zwłaszcza topole czarne (4) i olsze czarne (14). Status pomnika przyrody topole uzyskały 8 lutego 1955 roku, było ich wtedy 40 sztuk, a olsze 10 grudnia 1987 roku. Są to drzewa 100-160 letnie o pierśnicach powyżej 400 cm[28]. Ciekawe są również inne drzewa o rozmiarach kwalifikujących do objęcia ich ochroną pomnikową: wiąz szypułkowy, dęby szypułkowe, klony srebrzystolistne, lipa drobnolistna.
Pomniki przyrody w parku „nad starym Kanałem Bydgoskim” i jego najbliższym otoczeniu:
Dodatkowo w pasie zieleni parkowej, rozciągającej w kierunku zachodnim wzdłuż Kanału Bydgoskiego (kontynuacja Plant nad Kanałem) znajduje się 13 okazów pomników przyrody. Największe ich zgrupowanie występuje po stronie południowej kanału na osiedlu Prądy.
↑Wykorzystano go przynajmniej dwa razy – w 1939 roku, gdy cofające się wojsko polskie uszkodziło śluzę Czyżkówko i krótko po II wojnie światowej, podczas awarii śluzy Okole.
↑Kuczma Rajmund. Zieleń w dawnej Bydgoszczy. Instytut Wydawniczy „Świadectwo”. Bydgoszcz 1995, s. 82.
↑ abcdEncyklopedia Bydgoszczy. t.1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, str. 314-315
↑Kamiennym mostem im. Władysława IV w ciągu ul. św. Trójcy.
↑Najwięcej pomników przyrody w Bydgoszczy skupionych jest: w alei jarzębów szwedzkich przy ul. Szymanowskiego (46), poza tym w parku im. J. Kochanowskiego wraz z okolicą Filharmonii (24), w dawnym Ogrodzie Botanicznym (arboretum), w okolicy kartodromu (9 dębów szypułkowych), na Wzgórzu Dąbrowskiego (7) i w parku im. Kazimierza Wielkiego (6).
↑Pierśnica – obwód drzewa na wysokości 130 cm nad ziemią.
Bydgoska Gospodarka Komunalna. Praca zbiorowa, StefanS.Pastuszewski, Bydgoszcz: Instytut Wydawniczy „Świadectwo”, 1996, ISBN 83-85860-37-1. Brak numerów stron w książce
Bydgoszcz w stronę Okola. Praca zbiorowa. Bydgoszcz 2004.
RenataR.KajaRenataR., Bydgoskie pomniki przyrody, Bydgoszcz: Instytut Wydawniczy „Świadectwo”, 1995, ISBN 83-85860-32-0, OCLC749523197. Brak numerów stron w książce
Kuczma Rajmund. Zieleń w dawnej Bydgoszczy. Instytut Wydawniczy „Świadectwo”. Bydgoszcz 1995.
Kuczma Rajmund. Słowiczy raj. [w:] Kalendarz Bydgoski 1993.
Przybylak Zbigniew. Park XXI wieku przy starym kanale bydgoskim. [w:] Kalendarz Bydgoski 1991.
Winid Walenty: Kanał Bydgoski: Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Popierania Nauki, 1928.