Bydgoszcz jest miastem położonym w północnej Polsce, największym w obrębie województwa kujawsko-pomorskiego. Historyczne centrum miasta (Stary Rynek) znajduje się dokładnie na 18. południku długości geograficznej wschodniej. Miasto w 2011 r. zajmowało powierzchnię 17 598 ha i liczyło około 363 tys. mieszkańców[1]. Pod względem liczby mieszkańców zajmuje 8 miejsce, zaś pod względem powierzchni 9 miejsce na liście polskich miast[2].
Akcentem budowy geologicznej rejonu Bydgoszczy są dwie doliny kopalne. Północna, płytsza, wcięta w utwory mioceńskie, ma przebieg Jachcice – Bielawy – Siernieczek. Wypełniona jest osadami fluwioglacjalnymi. Jej głębokość sięga 66 m i odpowiada rzędnej dna około -11 m n.p.m. Druga dolina wcina się w utwory mezozoiczne (dno – 105 m n.p.m.) i przebiega z Kapuścisk na północny wschód[5].
Osady górnej jury wykształcone są w formie wapienia muszlowego, mułowców piaszczystych, piaskowców z wkładkami anhydrytów i soli kamiennej. Dolna kreda reprezentowana jest m.in. przez piaskowce wapniste. Osady starszego trzeciorzędu (oligocenu) występują w postaci iłów i piasków ilastych o grubości ok. 30 m, nad którymi zalega seria mioceńska (10–30 m n.p.m.)[6] w postaci brunatnych piasków drobnoziarnistych z domieszką węgla brunatnego w postaci pokładów o grubości do 10 m[7]. W nadkładzie warstwy mioceńskiej zalegają iły pstre z młodszego trzeciorzędu (pliocenu 5,3–2,5 mln lat temu), których pierwotna miąższość ok. 100 m została w rejonie dolin Wisły i Brdy poważnie ograniczona do kilku metrów[6]. Strop iłów występuje na rzędnej 40–50 m n.p.m. i w środkowej części miasta zalega płytko pod powierzchnią terenu. Na niektórych obszarach działalność wód roztopowych spowodowała usunięcie iłów plioceńskich (poznańskich), a niekiedy nawet osadów mioceńskich[4].
Czwartorzęd (od 2,5 mln lat temu do dziś) w rejonie Bydgoszczy występuje w postaci osadów wodno-lodowcowych: glin zwałowych i piasków ze żwirami, pochodzących ze starszych faz zlodowacenia bałtyckiego: faz leszczyńskiej i poznańskiej[4]. Miąższość tych osadów waha się od ok. 100 m (w rejonie dolin kopalnych) do kilku metrów w osadach teras Brdy. Gliny zwałowe tworzą ciągłe, wydłużone struktury, rozcinające osady czwartorzędowe[6]. W obrębie górnego tarasu Bydgoszczy występują dwie warstwy glin zwałowych, a ich wychodne na Skarpie Południowej podkreślone są wpływami wód podziemnych. Podobną budowę geologiczną mają wysoczyzny na północy miasta z tą różnicą, że ilość warstw glin lokalnie wzrasta do trzech[5]. Mniejszą miąższość posiadają najmłodsze osady holoceńskie (od 11,5 tys. lat do dziś), będące efektem działalności rzecznej, eolicznej i procesów zarastania zbiorników wodnych[4]. Są to piaski rzeczne, mady, torfy, wydmy oraz utwory denudacyjne. Posiadają on miąższość od 2 m (torfy) do 40 m (wydmy).
W wielu rejonach miasta, zwłaszcza w północnej jego części występuje płytkie występowanie ekspansywnych iłówtrzeciorzędowych, pokrytych cienką warstwą piasków pochodzenia lodowcowego (Czyżkówko, Okole, Śródmieście, Bartodzieje, Brdyujście), co jest skutkiem erozji dawnych rzek, wcinających się głęboko w podłoże. Iły te należą do tzw. serii poznańskiej i są barwy szarozielonej i niebieskawej[4]. Lokalnie występują na powierzchni (terasy Brdy, strefy krawędziowe teras pradolinnych)[6]. Grunty te z uwagi na ekspansywność (zmiana objętości pod wpływem wilgoci) są trudnym podłożem budowlanym.
W niektórych rejonach miasta występują grunty słabonośne powiązane z płytkim poziomem wód gruntowych. Obszary te spotykane są w dolinach rzecznych (Brdy, Wisły, Kanału Bydgoskiego), w lokalnych zagłębieniach i dolinkach prowadzących wody niewielkich cieków powierzchniowych oraz w pradolinie Noteci-Warty. Tereny te są wykorzystywane z reguły jako użytki rolne[6].
Czwartorzędowa historia geologiczna
W czwartorzędzie rejon Bydgoszczy pokrywał kilkakrotnie lądolód, który topniejąc pozostawił warstwy glin zwałowych i piasków w postaci moren dennych. Równocześnie nastąpiło żłobienie rynien przez wody roztopowe[8]. W starszej epoce czwartorzędu, od ok. 1,8 mln do 11 tys. lat temu powstała Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, która w pomorskiej fazie ostatniego zlodowacenia stanowiła drogę odpływu mas wód glacjalnych na zachód. W kierunku Morza Północnego płynęła tędy pra-Wisła, łącząc się na obszarze Brandenburgii i Dolnej Saksonii z wodami pra-Łaby[9]. Do tych złączonych wód roztopowych wpadały rzeki z południa Polski. Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka wcięła się głęboko w utwory morenowe a częściowo nawet w trzeciorzęd[8]. Odpływ wód w rejonie Bydgoszczy przebiegał początkowo na szerokości ok. 25 km na poziomie powyżej terasy X (72 m n.p.m.) – od Zbocza Fordońskiego (Kruszyn – Myślęcinek – Fordon) na północy po linię Rojewo – Tarkowo – Łabiszyn na południu.
W czasie postoju lądolodu na linii moren pomorskich ok. 15 tys. lat temu, utworzył się szlak odpływu wód roztopowych z północy na południe do Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej, tzw. Sandr Brdy, szczególnie rozległy w rejonie Borów Tucholskich, zaś w pobliżu Bydgoszczy przebiegający wzdłuż obecnej południkowej Doliny Brdy. Wody wypływające z lądolodu niosły osady, akumulowane na jego przedpolu, tworząc równinną pokrywę piaszczystą. W ten sposób powstała Dolina Sandrowa Brdy w północno-zachodniej części miasta. W jej obrębie znalazły się również ostańce erozyjne w postaci rozmytych kęp morenowych, np. w podbydgoskim Janowie[10]. Kolejna tego typu forma sandrowa miała miejsce prawdopodobnie na linii Fordon – Chełmno; została później wykorzystana przez wody pra-Wisły po dokonaniu przełomu pod Fordonem.
W miarę wycofywania się lodowca, gdy ilość wód roztopowych malała, w pradolinie Noteci-Warty w rejonie Bydgoszczy utworzył się wtórny, węższy szlak odpływu wód na zachód ograniczony z północy Zboczem Fordońskim, a z południa Zboczem Bydgoskim (Skarpą Południową). Jego dno znajdowało się początkowo na poziomie ok. 60 m n.p.m., a docelowo w poziomie terasy VI – 52–55 m n.p.m.; szerokość doliny wynosiła ok. 8 km. Gdy ok. 14–12 tys. lat temu lądolód wycofywał się z terenu północnej Polski, w sandrową dolinę Wdy i Mątawy na linii Fordon – Chełmno wdarła się Wisła, znajdując krótszy odpływ w kierunku Bałtyckiego Jeziora Lodowego. Inicjalny przepływ wód rzecznych na północ nastąpił się w poziomie terasy wznoszącej się 30–32 m ponad obecny poziom Wisły (58–60 m n.p.m.)[11]. Przez około 2 tys. lat odpływ następował w obu kierunkach (faza bifurkacji). Wskutek niskiego poziomu wód kształtującego się Bałtyku, następowało szybkie erozyjne pogłębianieDoliny Dolnej Wisły i zaniknięcie odpływu na zachód na rzecz krótszego odpływu bezpośrednio ku Bałtykowi[12].
Po zaniknięciu spływu wód pra-Wisły na zachód, rzeka Brda spływała odtąd ku Wiśle, wykorzystując na odcinku ok. 10 km od Jachcic po Brdyujście dno pradoliny. Poziom jej wód był skorelowany z obniżającym się poziomem rzeki Wisły. W ten sposób w ciągu kilku tysięcy lat na odcinku bydgoskim utworzyła się holoceńska dolina Brdy, wcięta ok. 10–20 m w podłoże terasy VI. Podobna sytuacja nastąpiła w obrębie Doliny Sandrowej Brdy w północno-zachodniej części miasta, gdzie zbocza wtórnej doliny osiągnęły wysokość 35 m. Od około 8 tys. lat temu, po podwyższeniu poziomu wód w Bałtyku (Morze Litorynowe), przeważała akumulacja rzeczna, w następstwie której narosła pokrywa aluwialna wyścielająca dna holoceńskich dolin Wisły i Brdy[13]. Rzeki zmniejszyły swe spadki oraz zaczęły meandrować, przyczyniając się do powstania nowych załomów teras I-IV, widocznych dzisiaj w zakolach tych rzek.
Podczas wycofywania się lądolodu w okresie 14–10 tys. lat temu miały miejsce intensywne procesy eoliczne na obszarach akumulacji piasków, przede wszystkim terasach pradolinnych i obszarach akumulacji fluwioglacjalnej. Największe nasilenie tworzenia wydm miało miejsce podczas chłodnych stadiałów późnego glacjału (12–11,8 tys. lat temu). W rezultacie tych procesów na południe od Bydgoszczy, na terasie X Kotliny Toruńskiej powstało jedno z większych kompleksów wydm śródlądowych w Polsce, usypywanych przez wiatry, utrwalonych następnie przez Puszczę Bydgoską[14]. Na pozostałych osuszonych już terasach, powstały pola przewianych piasków, miejscami zwydmionych. Do innych form powstałych w tym okresie należały m.in. zbiorniki wodne w obniżeniach wytopiskowych, np. Jezioro Jezuickie, czy Jezioro Borówno. Natomiast w holocenie oprócz młodych dolin Brdy i Wisły powstały m.in. rynny subglacjalne, wcięcia, parowy i dolinki erozyjne w obrębie załomów wysoczyzn i teras, spływy i zsuwiska na stokach, stożki napływowe i inne zjawiska niszczenia pierwotnych form[8]. W słabo odwodnionych miejscach utworzyły się torfowiska. Procesy rzeźbotwórcze zostały zahamowane wskutek sukcesji roślinności i wykształceniu się dużych kompleksów leśnych[15].
Położenie geograficzne
Bydgoszcz położona jest w strefie krzyżowania się wielkich dolin rzecznych, otoczonych wysoczyznami o rzeźbie młodoglacjalnej, na styku jednostek fizycznogeograficznych. Znajdują się tu doliny, równiny, pola wydm śródlądowych, wzgórza, strome zbocza krawędzi wysoczyzn, parowy, wielkie i małe rzeki, strumienie, stawy i jeziora.
W niedalekiej odległości po południowej stronie pradoliny Noteci-Warty znajduje się kolejny makroregion Pojezierze Wielkopolskie (315.5). Położenie w zasięgu tak wielu jednostek wysokiego szczebla stanowi osobliwość położenia geograficznego miasta i determinuje zróżnicowanie krajobrazowe i geobotaniczne jego okolic[16].
Położenie Bydgoszczy na tle makro-, mezo- i mikroregionów fizycznogeograficznych I i II stopnia
Obszar administracyjny Bydgoszczy znajduje się w obrębie sześciu mezoregionów. Są to[16]:
Kotlina Toruńska (315.35) – zajmuje większość obszaru miasta; centrum, zachodnie i wschodnie dzielnice położone są na dolnych terasach, zaś południowe dzielnice to tereny położone na wysokim tarasie pradolinnym, który w rejonie Puszczy Bydgoskiej uległ zwydmieniu;
Piaszczysta równina, będącą najniższym poziomem pradolinnego odpływu wód. Zajmuje terasę VI w północnej części miasta. Z powodu rozdzielenia doliną Brdy, wydziela się Terasę Czyżkówka (315.352.01) oraz Las Gdański (315.352.02). W mikroregionie występują przekształcenia eoliczne, w wyniku których powstały niewielkie wydmy piaszczyste (wys. 2–3 m). Dużą powierzchnię zajmują bory sosnowe o charakterze boru świeżego.
Pradolinne i holoceńskie terasy objęte zabudową miejską Bydgoszczy. Z powodu rozdzielenia doliną Brdy oraz krawędzią wysokiej terasy pradolinnej (Zbocze Bydgoskie), wydziela się Miasto Bydgoszcz Północne (315.353.01, dolny taras), Miasto Bydgoszcz Południowe (315.353.02, górny taras) oraz Dolinę Miejską Brdy (315.353.03, strefa przybrzeżna). Główną cechą obszaru jest jego przekształcenie antropogeniczne.
Teren równinny, z niewielkimi pagórkami wydmowymi, położony na południowy zachód od Bydgoszczy w obrębie terasy IX Kotliny Toruńskiej. Z powodu różnic w użytkowaniu terenu, wydziela się Lasy Zamojskie (315.355.01) i Równinę Łochowską (315.355.02). Występuje tu wysoki poziom wód gruntowych, miejscami tereny są zabagnione. Mikroregion użytkowany jest rolniczo oraz zalesiony borami sosnowymi na siedliskach boru świeżego i mieszanego.
Dolina Wisły od Solca Kujawskiego po Fordon (bydgoskie zakole Wisły). Z powodu rozdzielenia Wisłą oraz krawędziami teras, wydziela się: Równinę Łęgnowską (315.356.01), Łęgi Ostromeckie (315.356.02), Terasę Czarnowa (315.356.03) i Terasę Solecką (315.356.04). Mikroregion obejmuje terasy zalewowe i nadzalewowe, z żyznymi glebami użytkowanymi rolniczo oraz porośniętymi zaroślami wierzbowymi i łęgami wierzbowo-topolowymi. Miejscami występują pagórki eoliczne porośnięte borami sosnowymi.
Fragment Kotliny Toruńskiej, położony na jej południowo-zachodnim obrzeżu, odwadniany przez Noteć i Kanał Górnonotecki. Z powodów morfologicznych i krajobrazowych wydziela się: Równinę Lipnicką (315.358.01), Dolinę Kanału Noteckiego (315.358.02) i Dolinę Noteci (315.358.03). Dominuje krajobraz rolniczo-leśny oraz rozległe, zmeliorowane łąki na podłożu torfowym, zwane Bydgoskimi Łąkami Nadnoteckimi.
Dolina Brdy to szeroka dolina sandrowa powstała w wyniku odpływu do Kotliny Toruńskiej (na południu) wód roztopowych lodowca. Jest ona rozcięta niewielkiej szerokości doliną rzeki Brdy. W ten sposób powstały charakterystyczne dla tego obszaru poziomy sandrowe (XI – 80 m n.p.m.; X – 75–77 m n.p.m.), jak i rozwinięty system teras rzecznych (VIII – 66 m n.p.m., VI – 53–60 m n.p.m., V – 58 m n.p.m., IV – 53–54 m n.p.m.)
Mikroregiony Doliny Brdy w Bydgoszczy i okolicy[16]:
Wysoczyzna Świecka położona na północ od miasta to morena denna falista i płaska (90–105 m n.p.m.) z rozległymi płytkimi obniżeniami wytopiskowymi i wysokim poziomem wód gruntowych. Urozmaicona jest niewielkimi morenowymi wzgórzami i dolinami. Wzbogacają ją mozaikowo występujące pośród pól i łąk lasy, a także obecność kilkudziesięciu jezior. Na wysoczyźnie dobrze rozwinięta jest gospodarka rolna, a bielicoziemy zajmują lasy.
Mikroregiony Wysoczyzny Świeckiej w Bydgoszczy i okolicy[16]:
Płaska i falista morena denna stanowiąca południowy fragment Wysoczyzny Świeckiej, położona na poziomie 93–95 m n.p.m., przy czym najwyższe wysokości osiągają 103–105 m n.p.m. Charakterystyczne jest występowanie dużej liczby obniżeń: oczek wytopiskowych i mis deflacyjnych o niewielkiej głębokości (2–3 m). Na obszarach piaszczystych występują niewielkie wydmy śródlądowe pochodzenia eolicznego.
Dolina Fordońska to mezoregion stanowiący południową część Doliny Dolnej Wisły. Powstała w związku ze zmianą kierunku spływu Pra-Wisły z zachodniego na północno-wschodni, około 12 tys. lat temu. Inicjalną formą doliny i przełomu fordońskiego Wisły była dolina sandrowaWdy i Mątawy, przekształcona następnie w dolinę proglacjalną i wykorzystana ostatecznie jako szlak odpływu dla wód w kierunku Bałtyku[19]. Dolina ma zmienną szerokość: 3 km w przewężeniu fordońskim do 9 km w Basenie Unisławskim[13]. Na jej obszarze zachowały się czytelne fragmenty systemu tarasowego, który umożliwia ich powiązanie terasami w Kotlinie Toruńskiej. Najniższe tj. zalewowa 28–30 m n.p.m. i nadzalewowa ok. 34 m n.p.m. są zbudowane z piaskówakumulacji rzecznej, a wszystkie wyższe terasy 37–50 m n.p.m. mają charakter erozyjny.
Mikroregiony Doliny Fordońskiej w Bydgoszczy i okolicy[16]:
Brama odcinka przełomowego dolnej Wisły, w którym rzeka po długim przebiegu w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej, gwałtownie zmienia kierunek i wcina się w wysoczyznę Pojezierzy Południowobałtyckich. Obejmuje dno doliny Wisły na długości ok. 12 km od Fordonu po Basen Unisławski (linia Kozielec-Czarże), wraz z zachowanym poziomami terasowymi. Lewobrzeże doliny stanowi Równinę Strzelecką (314.831.01, nazwa od wsi Strzelce Dolne), a prawobrzeże Równinę Rafy (314.831.02, nazwa od wsi Rafa).
Południowo-wschodnia część Doliny Fordońskiej. Obejmuje trzy erozyjne i erozyjno-akumulacyjne poziomy terasowe (II, IV i V), w większości zalesione. Występuje tu kilka wałów wydmowych o wysokości względnej 4 – 6 m, rozdzielonych obniżeniami deflacyjnymi. W obrębie mikroregionu występuje wytopiskowe jezioro Skrzynka (12 ha).
Pojezierze Chełmińskie to obszar wysoczyzny morenowej falistej i płaskiej położonej na wschód od Wisły, z licznymi pagórkami morenowymi (5–10 m wysokości względnej). Od zachodu poprzez Zbocze Mariańskie opada do Doliny Wisły. Jest regionem słabo zalesionym z przeważającą obecnością pól uprawnych. Na Pojezierzu występuje ok. 100 jezior.
Mikroregiony Pojezierza Chełmińskiego w Bydgoszczy i okolicy[16]:
Wschodnia strefa zboczowa Doliny Fordońskiej i Pojezierza Chełmińskiego. Granice morfologiczne tworzą: krawędź i podnóże wysoczyzny oraz górne odcinki dolinek erozyjnych i wąwozów. Wysokości względne osiągają 55–60 m. W zboczu na północ od Ostromecka od 1894 r. eksploatowane są ujęcia wody mineralnej „Ostromecka”[20]. Występuje tu duża różnorodność biotopów (od suchych do podmokłych).
Falista wysoczyzna morenowa z pagórkami do 10 m wysokości względnej. Przeważają uprawy rolne, a na słabszych glebach kompleksy leśne na siedliskach grądu oraz boru mieszanego.
Regionalizacja geobotaniczno-krajobrazowa
Położenie Bydgoszczy na tle krain krajobrazowych
Według podziału przyjętego w 1956 r. przez Stafana Jarosza, Bydgoszcz leży w zasięgu siedmiu krain geobotaniczno-krajobrazowych, podczas gdy większość dużych miast w Polsce pozostaje w zasięgu 1 ÷ 4 krain. Te warunki świadczą o dużym zróżnicowaniu środowiska Bydgoszczy, sprzyjającym turystyce wędrówkowej i rekreacji. Zasadnicza część aglomeracji leży w Kotlinie Toruńskiej stanowiącej duże rozszerzenie pradolinne, z dwoma tarasami: wydmowym i zalewowym[6]. Od północy przylega do niej Sandr Brdy oraz Wysoczyzna Świecka, zaś na północnym wschodzie Dolina Dolnej Wisły. Stanowi ona głęboko wciętą dolinę, w formie przełomu. Większość terenów stanowi doskonałą bazę dla szlaków wędrówkowych wśród wzgórz, wąwozów, łąk i lasów. Na prawym brzegu Wisły leży Wysoczyzna Chełmińska. Reprezentuje ona krajobraz moreny pagórkowatej i czołowej z głębokimi rynnami polodowcowymi, częściowo porośniętej lasem mieszanym (sosna, grab, lipa, klon, dąb). Od południowego wschodu do Kotliny przylega Wysoczyzna Kujawska, reprezentująca równinę moreny dennej. Z kolei na południowym zachodzie leży Wysoczyzna Gnieźnieńska, będąca moreną denną pagórkowatą, ze strefami moren czołowych. Występują tu pola uprawne i zagajniki leśne z udziałem sosny, dębu, grabu i lipy drobnolistnej. Z północnego zachodu do Kotliny Toruńskiej przylega Wysoczyzna Krajeńska, stanowiąca równinę moreny dennej i czołowej z pagórkami i rynnami jeziornymi[6]. W obrębie Kotliny Toruńskiej występują tarasy oddzielone wyraźnymi zboczami, na których występuje zróżnicowana szata roślinna: od borów sosnowych na wydmach po lasy łęgowe z olchą, topolą, wiązem, dębem, jesionem, wierzbą. Między Bydgoszczą, a Nakłem występuje szeroka, zatorfionapradolina; podobne krajobrazy występują na południowym jej obrzeżu, gdzie swe koryto ma Noteć i Kanał Górnonotecki.
Główną jednostką determinującą krajobraz miasta i jego okolic jest Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka. Jej powstanie związane jest z odpływem wód roztopowych w kierunku zachodnim w czasie stadium pomorskiego zlodowacenia bałtyckiego[5]. Szerokość pradoliny w rejonie Bydgoszczy wynosi około 20 km. Jej zbocze południowe przebiega około 10 km od granic miasta, na linii Łabiszyn – Rynarzewo – Paterek, natomiast zbocze północne znajduje się w obrębie Bydgoszczy. Zarówno pradolina, jak i wcięta w nią dolina Brdy wykazują system teras erozyjno-akumulacyjnych. Terasy pradolinne cechuje niewielki spadek w kierunku zachodnim zgodnie z pierwotnym odpływem wód, natomiast terasy doliny Brdy nachylone są na wschód ku Wiśle[5].
Dane dotyczące rozmieszczenia i ilości poziomów terasowych zawierają prace Rajmunda Galona[22], który dla ujściowego odcinka Brdy podał system 11 teras[5]. Z datowań osadów organicznych wynika, że wszystkie poziomy oraz terasy rzeczne Wisły i Brdy leżące powyżej terasy nadzalewowej powstały w bardzo krótkim geologicznie czasie 15–10 tys. lat temu. Tylko dwie najniższe terasy zbudowane są z piasków akumulacji rzecznej, wyższe mają charakter erozyjny, a na wielu z nich powstały wydmy śródlądowe[4].
Holoceńskie terasy dolinne
Pięć najniższych teras należy do holoceńskiej doliny Brdy, powstałej wskutek wcinania się wód rzeki w dno pradoliny. Zajmują one odpowiednio poziomy: 37, 40, 45, 48 i 50 m n.p.m. i towarzyszą Brdzie w postaci nieciągłych listew. Zbudowane są głównie z piaszczystych utworów fluwioglacjalnych. Załomy teras zostały częściowo spłaszczone wskutek erozji i zabudowy miasta, wyraźniejsze zachowały się m.in. na Jachcicach, w Bydgoszczy Wschodzie, Siernieczku, Brdyujściu, Fordonie. Wysokościowo odpowiada im 6 teras zalewowych i nadzalewowych doliny Wisły[5]. Najszersze są: terasa V – na Siernieczku, w Brdyujściu i Fordonie, IV – na Czyżkówku i w Starym Fordonie oraz III – w centrum miasta osiągająca szerokość do 1,2 km[23]. Terasa nadzalewowa II wznosi się do 5 m ponad poziom rzeki i zbudowana jest z piasku drobnoziarnistego lub ilastego. Najniższa z teras – równina zalewowa obniża się od 32 m n.p.m. w Łęgnowie do 30 m n.p.m. w rejonie Strzelec Dolnych[4]. Pokrywające ją namuły rzeczne wykorzystywane są do upraw rolnych. Część równin zalewowych jest chroniona wałami przeciwpowodziowymi (Łęgnowo, Fordon). W rejonie Wisły występują dawne starorzecza oraz pomennonickie rowy melioracyjne[9].
Terasy pradolinne
Terasy VI-X powstały w czasie odpływu wód roztopowych na zachód Pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką. Zajmują one odpowiednio poziomy: 56, 63, 66, 69 i 71 m n.p.m. Największe powierzchnie zajmują terasy: VI (środkowa wyższa) i IX-X (górna). Piaszczysta terasa VI rozciąga się pasem w północnej części miasta i jest w większości zalesiona (Las Czyżkówko, Las Gdański). Zajmuje ją również zabudowa miejska (dolna Osowa Góra, część Czyżkówka, Jachcice, północne Śródmieście, Leśne, Bielawy, część Bartodziejów i Bydgoszczy Wschód). Tam, gdzie płytko zalegają iłyplioceńskie, gleby nadają się pod uprawy rolne. Terasa VI koresponduje z dnem pradoliny Noteci-Warty na zachód od Bydgoszczy oraz z fragmentami na południe od Ostromecka. Na tym poziomie Wisła przestała płynąć wyłącznie na zachód i skierowała się pod Fordonem na północ[4]. W Dolinie Kanału Bydgoskiego powierzchnię terasy VI budują torfy, których miąższość dochodzi do 5 m.
Z kolei terasa X występuje w południowej części miasta, stanowiąc tzw. Górny Taras Bydgoszczy i rozciąga się aż do południowych rubieży pradoliny. Stanowi ona pierwszy, najbardziej rozległy poziom, którymi spływały wody roztopowe lodowca na zachód. Miąższość osadów piaszczystych, osadzonych przez wody sięga 10 m. Na poziomie tym w obrębie Puszczy Bydgoskiej występują kompleksy okazałych wydm śródlądowych, które utworzyły się w klimacie peryglacjalnym, po czym formy te zostały utrwalone przez szatę roślinną[5]. Między Lisim Ogonem, a Łochowicami, od Wzgórza Wolności po Wypaleniska oraz na wschód od Ostromecka występuje nieco niższa terasa IX o podobnym charakterze. Północną krawędź teras IX-X stanowi pocięte parowami i dolinkami Zbocze Bydgoskie o deniwelacjach 15–40 m przebiegające przez całe miasto, równolegle do Kanału Bydgoskiego, Brdy i Wisły.
Sandr Brdy
W północno-zachodniej części miasta (Smukała, Opławiec, Janowo, Piaski, Osowa Góra) występuje Dolina Sandrowa Brdy, powstała w czasie odpływu wód roztopowych z północy ku Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej podczas postoju lądolodu na linii moren fazy pomorskiej, ok. 15 tys. lat temu[4]. Tworzy ona piaszczystą równinę (terasa XI) obniżającą z północy na południe od 83 do 75 m n.p.m., przeważnie zalesioną, miejscami zabudowaną (górny taras Osowej Góry). Osady wykształcone są głównie w postaci warstw piasków, zalegających na osadach gliniastych, miejscami na iłachtrzeciorzędowych. Równinny krajobraz urozmaicają liczne formy rzeźby: obniżenia wytopiskowe, płytkie dolinki wód roztopowych oraz pagórki eoliczne[10]. Na Sandrze Brdy powstały w późniejszym okresie niewielkie fragmenty niższych teras: X-IV, w obrębie Smukały Dolnej, Piasków i Jachcic. Ich wyrazistość jest największa w zakolach rzeki.
Na terenie Bydgoszczy i okolicach powszechnym elementem krajobrazu są wydmy śródlądowe o różnych kształtach i formach. Występują one na tarasach pradolinnych Kotliny Toruńskiej od V do X, na Sandrze Brdy (XI), a także miejscami na wysoczyznach morenowych[14]. Największy kompleks wydm, objęty Obszarem Chronionego Krajobrazu występuje w Puszczy Bydgoskiej. Procesy eoliczne rozpoczęły się w najstarszym dryasie 14–13 tys. lat temu. Ich największe nasilenie miało miejsce podczas chłodnych stadiałów zlodowacenia bałtyckiego (12–11,8 tys. lat temu). Stabilizacja wydm nastąpiła w allerødzie (11,8–11 tys. lat temu), zaś koniec całego procesu 10 tys. lat temu[24]. Podczas kolejnych okresów wydmotwórczych utwory te były zasiedlane przez roślinność (bølling, allerød), a następnie nadbudowywane przez piaski. W holocenie wskutek ocieplenia klimatu wydmy zostały na stałe utrwalone przez roślinność. W okolicy Bydgoszczy mają przeciętną wysokość 15–20 m, a najwyższe z nich sięgają 30 m wysokości względnej. Towarzyszą im niecki deflacyjne z akumulacją materiału organicznego. Występują klasyczne wydmy paraboliczne z ramionami skierowanymi na zachód, jak również wały wydmowe, uznawane za fazę przekształcenia wydm parabolicznych. Długość tych utworów sięga do 3,5 km. Często spotykane są także nieregularne pagórki i wzgórza wydmowe, które zwykle osiągają mniejsze wymiary i wysokości[14]. W Kotlinie Toruńskiej ukształtowało się sześć kompleksów wydm, z których największe to: bydgoski, łabiszyński i solecko-chrośnieński i toruńsko-aleksandrowski. Kompleks bydgoski występuje na południe od miasta i sięga po Jezioro Jezuickie[14]. W rejonie Bydgoskiego Parku Przemysłowo-Technologicznego znajduje się wydma o wysokości 99 m n.p.m., zaś kulminacja tuż za rubieżami miasta osiąga 104 m n.p.m. (30 m wysokości względnej). Oprócz Puszczy Bydgoskiej, klasyczny kompleks wydm parabolicznych występuje w Lesie Ostromeckim, na wschód od zakola Wisły. Formy eoliczne w mniejszej skali (do 4 m wysokości) występują również na niższych poziomach terasowych, m.in. na Piaskach, w Lesie Gdańskim, Fordonie, między Czyżkówkiem, a Osową Górą, a także na Wysoczyźnie Osielskiej[14]. Obszary wydmowe są zalesione przez bory świeże, co zapobiega ich przewiewaniu.
Sieć hydrograficzna Bydgoszczy i okolic oparta jest o dorzecza Wisły, w mniejszym stopniu o dorzecze Odry, wykazując związek z geomorfologią miasta. Główną rzeką jest Wisła będąca naturalną, wschodnią granicą aglomeracji, zaś Brda osią miasta, jego głównym założeniem przestrzennym. Głównym ciekiem dorzecza Odry jest Noteć, zbliżająca się 13 km do centrum Bydgoszczy. Zwornikiem obu dorzeczy jest Kanał Bydgoski[25].
Jednostkami związanymi z Wisłą w Bydgoszczy jest jej wielkie zakole oraz przełom fordoński. Do głównych dopływów tej rzeki oprócz Brdy, zalicza się prawobrzeżne Górny Kanał i Dolny Kanał w okolicach Czarnowa oraz cieki spływające ze zboczy Doliny Fordońskiej. Dolina Wisły w rejonie Bydgoszczy wykazuje silne przekształcenia antropogeniczne teras lewobrzeżnych oraz przewagę siedlisk naturalnych na jej prawobrzeżu[25].
Brda na odcinku bydgoskim zasilana jest przez niewielkie cieki spływające z wysoczyzn oraz teras sandrowych i pradolinnych. W wielu przypadkach cieki te wsiąkają w piaski niższych teras i zasilają Brdę w postaci dopływu podziemnego. Wzdłuż Zbocza Bydgoskiego większość cieków jest skanalizowanych. Do większych zaliczają się: Struga Myślęcińska i Zacisze (18 l/s), struga Zamczysko (26 l/s), struga Czarnówczyn (29 l/s), strugi na Jachcicach (48 l/s), potok Niziny (36 l/s). Najbardziej zasobnym naturalnym dopływem dolnej Brdy jest struga Flis (przepływ 250 l/s), zaś największym – Kanał Bydgoski (486 l/s), zasilany wodą z Noteci doprowadzoną Kanałem Górnonoteckim. W miejscu styku Kanału Górnonoteckiego, woda w Kanale Bydgoskim uzyskuje dwa kierunki odpływu: w stronę Brdy (dorzecze Wisły) i w stronę Noteci (dorzecze Odry). Kanał zasilany jest również przez niewielkie cieki spływające z Wysoczyzny Krajeńskiej i Terasy Łochowskiej, m.in. Strugę Młyńską (143 l/s) i Potok Prądy (14 l/s)[25].
Dużą rzeką w okolicy Bydgoszczy jest także Noteć podążająca na południe od miasta. Kieruje się ona na północny wschód, szlakiem pradolinnym Kotliny Toruńskiej, charakteryzującym się rozległym, zatorfionym dnem. Dokonywane od XVIII wieku melioracje, w celu przekształcenia nadnoteckich terenów w łąki, spowodowały mineralizację materii organicznej i zmniejszenie miąższości warstwy torfu (nawet o 1 m)[25].
Między szlakami pradolinnymi, którymi spływają cieki (Brda, Noteć, Kanał Bydgoski) znajdują się zwydmione w holocenie, wyższe terasy pradolinne. Urozmaicona rzeźba wraz ze zdolnościami infiltracyjnymi piaszczystych wydm powoduje, że są to obszary częściowo bezodpływowe. Woda opadowa spływa do zagłębień śródwydmowych i wsiąka w podłoże, zasilając wody podziemne[25].
Teren administracyjny Bydgoszczy położony w większości w obrębie Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej charakteryzuje się małą jeziornością, gdyż potencjalne misy jeziorne zostały zniszczone podczas odpływu wód roztopowych lodowca[27]. Inna sytuacja panuje na wysoczyźnie Pojezierza Południowopomorskiego na północ od miasta. Występuje tam wiele oczek polodowcowych oraz rynny jezior wytopiskowych np. Borówno oraz Dobrcz. Drugim obszarem koncentracji jezior jest międzyrzecze Brdy i Noteci na południe od miasta. W Puszczy Bydgoskiej, ok. 10 km na południe od granic miasta znajduje się Jezioro Jezuickie (147 ha, głęb. 10,6 m), wraz z Jeziorem Jezuickim Małym (18 ha, głęb. 2,7 m). Na północ od niego znajduje się zarastające jezioro Piecki Jezuickie. Większa liczba jezior koncentruje się na niskich terasach doliny Wisły, będąc pozostałością dawnych starorzeczy Wisły. Na prawobrzeżu rzeki znajdują się akweny: Duże Reptowo, Wielka Łącka oraz szereg stawów na Wielkiej i Małej Kępie Ostromeckiej. Na Terasie Słończa znajduje się jezioro Skrzynka (12 ha, głęb. 2,6 m)[27]. Brakiem zbiorników wodnych charakteryzują się piaszczyste pola wydmowe na południe i wschód od miasta. Większość zbiorników wodnych w Bydgoszczy i okolicy jest pochodzenia antropogenicznego. Na obszarze wyznaczonym przez obecne granice miasta, w XVIII wieku znajdowało się kilkanaście akwenów, w połowie XIX wieku ok. 150, w latach 70. XX w. około 250, a na początku XXI wieku – ok. 200[27]. Są to zbiorniki naturalne, spiętrzone, poregulacyjne (związane z regulacją Wisły 1875-1920) oraz dawne wyrobiska iłów. Do stawów naturalnych zajmujących polodowcowe zagłębienia wytopiskowe należą m.in. akweny na Osowej Górze, Czersku Polskim i Fordonie. Z kolei największe stawy poeksploatacyjne (glinianki) występują w Fordonie (ul. Nad Wisłą, ul. Rejewskiego), Bartodziejach (Balaton), Okolu (ul. Nadrzeczna) i Łęgnowie (ul. Plątnowska). Przy największym z akwenów pozostałych po regulacji Wisły zlokalizowano oczyszczalnię ścieków Fordon. Największym zbiornikiem spiętrzonym na terenie miasta jest Zalew Smukalski (120 ha, pojemność 2,2 mln m³), kolejnym tor regatowy w Brdyujściu (ok. 60 ha). Od lat 80. XX w. władze miasta realizują program tworzenia miejskich parków w sąsiedztwie stawów. Do najbardziej udanych realizacji należy Jezioro Myślęcińskie wraz ze stawami kaskadowymi w Leśnym Parku Kultury i Wypoczynku w Myślęcinku, Balaton na Bartodziejach, Dolina Pięciu Stawów na Szwederowie, park im. Kazimierza Wielkiego w Śródmieściu, oraz park na Osowej Górze[28].
Wody podziemne
Na terenie Bydgoszczy rozpoznane i wykorzystywane gospodarczo są wody podziemne w utworach kredowych (kredy dolnej), trzeciorzędowych (miocenu) i czwartorzędowych (plejstocen)[6]. Wody czwartorzędowe są podatne na zanieczyszczenia antropogeniczne, natomiast wody mioceńskie są zabezpieczone częściowo poprzez warstwę iłówplioceńskich. Intensywne wykorzystanie zasobów tych wód na potrzeby przemysłowe doprowadziło do obniżenia lustra wody w rejonie Brdyujścia i Zimnych Wód. Dla zaopatrzenia miasta w wodę pitną najważniejszy jest dolnokredowy poziom wodonośny, który eksploatuje się od 1900 r. w ujęciu Las Gdański. W okolicach Bydgoszczy występują także wody geotermalne, związane z utworami dolnej jury, na głębokości ok. 1,5 km i temperaturze ok. 40 °C[6].
nr 138 – Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka (956 km², w tym ok. 35 km² obszaru Bydgoszczy, zasoby 193 tys. m³/dobę, średnia głębokość ujęć 20–60 m),
nr 140 – Subzbiornik Bydgoszcz (170 km², w tym ok. 95 km² obszaru Bydgoszczy, zasoby 25 tys. m³/dobę, średnia głębokość ujęć 65 m).
Zasoby dyspozycyjne na obszarze Bydgoszczy kształtują się na poziomie 4423 m³/h przy czym około 50% przypada na poziom dolnokredowy, a po 25% na poziom mioceńsko-plejstoceński i poziom plejstoceński na obszarze Lasu Gdańskiego[6]. W 2004 r. woda pitna pozyskiwana była w Bydgoszczy w ok. 50% z ujęć podziemnych, a reszta z ujęcia wody „Czyżkówko” na rzece Brdzie[29]. W 2006 r. ujęcie Las Gdański eksploatowało 13 głębokich studni dolnokredowych i 6 studni dolnoplejstoceńskich. Na terenie miasta zlokalizowane są także studnie awaryjne, m.in. ujęcie w byłych Zakładach Chemicznych Zachem (zasoby 300 m³/h), osiedlowe (zasoby 521 m³/h), zakładowe (zasoby 1309 m³/h), studnie publiczne (zasoby 708 m³/h) oraz studnie prywatne i ADM[30].
Z uwagi na położenie na styku czterech makroregionów fizycznogeograficznych Bydgoszcz charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem krajobrazów okolic. Z czterech stron świata styka się z dużymi kompleksami morfologicznymi, zaliczanymi do oryginalnych utworów natury na terenie Niżu Polskiego[6].
Od południa graniczy z jednym z największych obszarów wydm śródlądowych w Polsce tj. Wydm Puszczy Bydgoskiej. Puszcza stanowi duży kompleks leśny o urozmaiconej formie terenu[6]. Utwory eoliczne osiągają wysokość względną 10–25 m, maksymalnie – ponad 45 m. Najwyższe dochodzą do 115 m n.p.m.
Od północy teren administracyjny Bydgoszczy wznosi się na wysoczyznę Pojezierzy Południowopomorskich. Pas graniczny tego obszaru – Zbocze Fordońskie o deniwelacji dochodzącej do 60 m należy do najsilniej zróżnicowanych morfologicznie i ekologicznie utworów Niżu Polskiego.
Od północnego zachodu miasto wkracza na Sandr Brdy, którego górny poziom koresponduje w przybliżeniu z poziomem wysoczyzn morenowych Krajeńskiej i Świeckiej. Wcięta jest w nią głęboko holoceńska Dolina Smukalska, której strome zbocza osiągają wysokość względną 30 m.
Charakterystyczną cechą rzeźby na terenie miasta jest występowanie systemu płaskich poziomów tarasowych, rozdzielonych stromymi strefami krawędziowymi. Są one porozcinane systemem dolinek erozyjnych, których dnem często spływają niewielkie cieki wodne[6]. Tarasy są równinami zalewowymi, które powstawały etapami, gdy erozja wgłębna powodowała obniżenie dna koryta wód rzecznych (pra-Wisły, potem Brdy). U schyłku plejstocenu powstały terasy wyższe (VI-XI), zaś w holocenie terasy niższe (I-V).
Z kilkunastu poziomów, na których położone jest miasto, najistotniejsze są:
niska terasa zalewowa w dolinie Brdy i Wisły – 30–32 m n.p.m.,
terasy holoceńskie w Fordonie, Brdyujściu oraz wzdłuż Brdy – 37–45 m n.p.m.,
terasa pradolinna (VI) w północnej i zachodniej części miasta – 52–55 m n.p.m.,
wysoka terasa pradolinna (X) w południowej części miasta – 67–71 m n.p.m.,
terasa sandrowa (XI) w północno-zachodniej części miasta – 75–82 m n.p.m.,
wysoczyzna morenowa na północnych rubieżach miasta – 91–96 m n.p.m.
Zbocza
Na terytorium Bydgoszczy znajduje się kilkanaście stref krawędziowych, będących granicami poszczególnych teras i wysoczyzn. Wszystkie te utwory powstały w klimacie peryglacjalnym, u schyłku zlodowacenia bałtyckiego (ok. 14–12 tys. lat temu), gdy wskutek erozji bocznej i wgłębnej wód płynących utworzyły się wyraźne progi oddzielające poszczególne poziomy odpływu wód. Niektóre z krawędzi osiągnęły duże deniwelacje. Są porozcinane formami erozyjnymi powstałymi wskutek denudacji: dolinkami, wąwozami, parowami, wcięciami i bruzdami oraz odwadniane przez strumienie i wysięki wodne. Krawędzie w Bydgoszczy zwiększają swą wysokość względną ku wschodowi. Nad doliną Wisły osiągają największe wartości: 68 m w Fordonie i 40 m w Łęgnowie.
Ze względu na walory krajobrazowe oraz trudności techniczne przy inwestowaniu, tereny te najczęściej są zagospodarowane jako obszary zieleni (parki, zieleń ochronna, ogrody, sady)[6]. Strefy przyskarpowe (zwłaszcza Zbocze Bydgoskie) już w XIX wieku przeznaczono na główne promenady miasta z punktami widokowymi i obiektami o funkcji ogólnomiejskiej[6].
Strefy krawędziowe w Bydgoszczy i bliskiej okolicy[31]:
Krawędź oddzielająca najwyższy poziom odpływu wód w Kotlinie Toruńskiej (67–70 m n.p.m.) od dna pradoliny w rejonie Prądów, Miedzynia, Jarów i Wilczaka (55 m n.p.m.), dna holoceńskiej doliny Brdy na odcinku Stare Miasto – Czersko Polskie (35–40 m n.p.m.) oraz Doliny Łęgnowskiej (30 m n.p.m.) W rozcięciach erozyjnych poprowadzono arterie komunikacyjne łączące górny i dolny taras miasta (ul. Nasypowa, Szubińska, Kujawska, Jana Pawła II, Bełzy, Planu 6-letniego). Zbocze jest jednym z walorów krajobrazowych Bydgoszczy. Na niektórych jego odcinkach już w XIX wieku założono parki, a górną krawędzią poprowadzono aleje widokowe. W Czersku Polskim znajduje się pagór narożny zwany Wzgórzem Bolesława Krzywoustego, położony nad torem regatowym, dawnym ujściem Brdy oraz zakolem Wisły. U jego podnóża od X wieku istniała osada Siersko strzegąca przeprawy przez Brdę[35].
Oddziela górny poziom Sandru Brdy od dna pradoliny bydgosko-nakielskiej, m.in. dzieląc osiedle Osowa Góra na dwa poziomy. Tworzy także północną krawędź Doliny Kanału Bydgoskiego. Na krawędzi zbocza w Pawłówku do XII wieku istniało wczesnośredniowieczne grodzisko[36].
Stanowi przedłużenie Zbocza Fordońskiego w kierunku zachodnim oddzielając górny poziom Sandru Brdy od dna pradoliny. Rzędne naziomu wynoszą przeciętnie 77–80 m n.p.m., a dna około 55 m n.p.m. Zbocza stanowią piaszczyste stoki, zalesione borem sosnowym.
Zbocza stanowią wschodnie i zachodnie stoki Doliny Brdy. Naziom stanowi terasa sandrowa położona na wysokości 77–82 m n.p.m. Po stronie zachodniej występuje szereg teras pośrednich, z niskimi progami. Zbocze jest niemal w całości zalesione.
Wyraźne, przeważnie piaszczyste progi oddzielające niskie i średnie terasy pradolinne i holoceńskie. Mniej czytelne pod względem rzeźby są na terenach zabudowanych lub silnie przekształconych antropogenicznie (od Jachcic przez Bocianowo, Bielawy do Bydgoszczy Wschód)[6]. Największą wysokość względną (20 m) osiąga zbocze terasy IV w rejonie Brdyujścia-Wyszogrodu, gdzie Wisła podcina brzeg tworząc rodzaj klifu. Na jego krawędzi znajduje się częściowo rozmyte przez rzekę grodzisko Wyszogród, dawny gród książęcy z XI-XIV wieku[37].
Najniżej położonym miejscem w Bydgoszczy jest brzeg Wisły – 28 m n.p.m. Poziom wody w Brdzie na odcinku od jazu Czersko Polskie do centrum miasta wynosi około 32 m n.p.m., zaś Kanału Bydgoskiego na zachodnich rubieżach miasta dochodzi do 58 m n.p.m. Najwyższym punktem topograficznym w mieście jest Góra Myślęcińska 107 m n.p.m., gdzie funkcjonuje stok narciarski. Akcentem wysokościowym na południowych rubieżach miasta w rejonie Puszczy Bydgoskiej jest najwyższa w tym rejonie wydma śródlądowa, która osiąga wysokość 99,5 m n.p.m.[6] Do innych eksponowanych miejsc związanych m.in. z grodziskami należą:
Współczesną sieć wodną w rejonie Bydgoszczy, kształtowaną przez człowieka przez ostatnie 240 lat, tworzą trzy podstawowe elementy: Kanał Bydgoski zasilany wodami Noteci przez Kanał Górnonotecki, skanalizowana Brda oraz uregulowana Wisła. Bydgoski Węzeł Wodny stanowi wzajemnie połączony układ tych cieków wodnych o długości ok. 50 km z kilkunastoma czynnymi, posiadającymi liczące się wartości kulturowe urządzeniami hydrotechnicznymi, wyspami, mniejszymi kanałami i ciekami wodnymi oraz zabudową nadbrzeżną[6]. Węzeł wodny ma pierwszorzędne znaczenie dla tożsamości miasta, jego walorów krajobrazowych, rekreacyjnych, turystycznych, a dawniej także gospodarczych. Wokół nabrzeży Brdy i Kanału Bydgoskiego tworzy się specyficzny „salon miasta” – ze Starym Miastem i Wyspą Młyńską w jego centrum. Drugą potencjalną strefą nawodną o prestiżowym znaczeniu jest nabrzeże Wisły w Starym Fordonie, które jednak oczekuje dopiero na właściwe zagospodarowanie.
Węzeł wodny stanowi kręgosłup przestrzenny miasta, wzdłuż którego postępowała zabudowa mieszkalna i przemysłowa. Ciekiem, który zdeterminował rozwój Bydgoszczy była Brda, Kanał Bydgoski był wykorzystanym gospodarczo łącznikiem Wisły z systemem Odry, zaś naturalnym oparciem terytorium miasta jest Wisła, wzdłuż której rozlokowała się najmłodsza dzielnica mieszkaniowa. Miasto leży w miejscu styku dwóch środkowoeuropejskich szlaków wodnych: E-40 (Morze Bałtyckie – Morze Czarne poprzez Wisłę) i E-70 (Antwerpia – Królewiec poprzez drogę wodną Wisła-Odra)[6]. W BWW przecinają się ponadto krajowe szlaki turystyczne – żeglugowe i kajakowe: Szlak Brdy, Wielka Pętla Wielkopolski, Pętla Kujawska, Pętla Toruńska, Szlak Noteci, Szlak Wisły. Drogi wodne w obrębie BWW posiadają parametry klasy II przystosowane do ruchu barek o ładowności 400-500 ton. Utrudnienie dla żeglugi mogą stanowić niżówki na Wiśle oraz prześwity mostów na Brdzie sięgające min. 3,24 m[39].
Podstawowy układ hydrograficzny charakteryzuje się bliskością wododziału Wisła-Odra, obecnością kanałów (Bydgoskiego, Noteckiego, Górnonoteckiego). Jest on wzbogacony szeregiem mniejszych cieków wodnych, wysięków wypływających spod skarp oraz licznymi zbiornikami wodnymi: pochodzenia naturalnego i antropogenicznego. Brda na terenie miasta jest ujęta w system kaskad (stopnie: Tryszczyn, Smukała, Bydgoszcz, Czersko Polskie) i skanalizowana na odcinku od ujścia Kanału Bydgoskiego do Wisły. Kanał Bydgoski jest zabytkiem hydrotechnicznym, a jego obecność wraz z jazami i śluzami wpływa na podniesienie wartości krajobrazowych i turystycznych miasta[31].
Bydgoszcz przestrzennie i funkcjonalnie powiązana jest z doliną Wisły. Wschodnią granicę miasta na odcinku 14 km stanowi zakole dolnej Wisły, które stanowi zachodnią kulminację rzeki w skali całego kraju. Zakole ograniczają krawędzie wysoczyzn ze wzgórzami narożnymi: Zbocze Fordońskie z Górą Szybowników, Zbocze Łęgnowskie ze Wzgórzem Bolesława Krzywoustego oraz Zbocze Mariańskie ze Wzgórzem Dębowym w Ostromecku. Na odcinku ok. 1 km rzeka podcina zbocze wysoczyzny, na której znajduje się grodzisko Wyszogród. Obecny przebieg koryta oraz stosunki wodne zostały ukształtowane w okresie prac regulacyjnych w latach 70. i 80. XIX w. Z początku XX wieku pochodzą wały przeciwpowodziowe na Równinie Łęgnowskiej, zaś wały w rejonie Pałcza-Łoskonia ukończono w 1996 roku. Przez zakole prowadzi zbudowany w 1893 r. drogowo-kolejowy most kratownicowy długości 1325 m, do 1945 r. najdłuższy w Niemczech i na ziemiach polskich, odbudowany w 1956 r. w skróconej formie (1005 m). Strefę przybrzeżną we wnętrzu zakola, porośniętą lasem łęgowym zajmuje rezerwat ornitologiczny Mała Kępa Ostromecka. Dolina Wisły w Bydgoszczy jest korytarzem ekologicznym rangi europejskiej i w związku z tym jest objęta wielorakimi formami ochrony przyrody: parkiem krajobrazowym, obszarem krajobrazu chronionego, rezerwatami przyrody, siecią Natura 2000[40].
W północno-wschodniej części Bydgoszczy Dolina Dolnej Wisły zwęża się do szerokości ok. 2,5 km. Jest to unikatowy w skali kraju nizinny przełom rzeki, która wcina się między wysoczyzny morenowe: Świecką i Chełmińską[41]. W krawędzi wzgórz morenowych ok. 12 tys. lat temu powstała wyrwa o szerokości 3 km i długości 7 km, którą wykorzystała Wisła po odblokowaniu przez lodowiec naturalnego spływu wód w kierunku północnym[41]. Uformowanie przełomu Wisły nastąpiło ok. 14 tys. lat temu. W pierwszej fazie przeważały procesy erozyjne, które spowodowały usunięcie większości osadów glacjalnych i wcięcie się rzeki w iłytrzeciorzędowe. Od ok. 7 tys. lat nastąpiło zahamowanie erozji, zaś większego znaczenia nabrały procesy akumulacyjne i następujące wskutek tego stopniowe wypełnianie doliny osadami. Rzeka nabrała charakteru roztokowego. Regulacja Wisły dokonana w okresie 1876-1900 doprowadziła do wyprostowania koryta rzeki i zlądowienia dużego obszaru starorzeczy pod Fordonem (Niecponie, Powiśle, Łoskoń)[42]. Przełom od zachodu ogranicza Zbocze Fordońskie, a od wschodu Zbocze Mariańskie z rezerwatami przyrody: Las Mariański i Wielka Kępa Ostromecka. Pagór narożny (97 m n.p.m.) na styku trzech makroregionów: Wysoczyzny Świeckiej, Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej i Doliny Dolnej Wisły nazywany jest Górą Szybowników. Rozpościera się z niego panorama dzielnicy Fordon.
Inne cechy środowiska
Profil glebowy na górnym tarasie BydgoszczyTorfowa gleba w dolince cieku Flis na osiedlu FlisyZałom piaszczystej terasy pradolinnej na Jachcicach – dawne wyrobisko piasku
Bogactwa naturalne
Na terenie miasta nie udokumentowano złóż kopalin podstawowych, występują natomiast pospolite bogactwa naturalne, których eksploatacja sięga czasów zamierzchłych, a na skalę przemysłową była prowadzona od XIX wieku. Są to m.in.[31]:
W przeszłości na stosunkowo szeroką skalę eksploatowane były torfy, zwłaszcza w Dolinie Kanału Bydgoskiego, a w latach 1950–1970 żwir i piasek. W latach 70. wyrobiska zajmowały łącznie powierzchnię ponad 120 ha, osiągając maksymalny zasięg w historii miasta. Od początku lat 80. XX w. zaprzestano odkrywkowego pozyskiwania surowców na terenie miasta, z wyjątkiem cegielni w Fordonie, którą wygaszono w 2012 r.[44]
Gleby
Większość gleb w granicach miasta powstała z lekkich utworów piaszczystych i piaszczysto-gliniastych. Przeważają gleby przemyte pseudobielicowe, wytworzone z wydmowych piasków luźnych lub słabogliniastych. Gleby gliniaste występują na niewielkich, rozproszonych fragmentach terenu, głównie w dolinie Brdy oraz w centrum (Bartodzieje, Bielawy). Charakteryzują się tendencją do pęcznienia i kurczu oraz oglejeniem (iły poznańskie)[45]. Dużą powierzchnię zajmują gleby przekształcone antropogenicznie[31]. Na obszarze parków, zieleńców, ogrodów działkowych i cmentarzy występują gleby sztucznie uformowane, wzbogacone w próchnicę[45].
Wśród gleb w stanie naturalnym największą powierzchnię zajmują gleby bielicowe i rdzawe skrytobielicowe, które stanowią podłoże terenów leśnych i zabudowanych. Tam, gdzie pod cienką pokrywą piasków dolinnych występuje podłoże w postaci gliny morenowej lub iłów poznańskich, gleba jest lepsza, gdyż woda gruntowa powoduje tworzenie się warstwy humusowej. Użytki rolne na terenie miasta zajmują gleby płowe, będące odmianą gleb brunatnych, z silniej wymytymi związkami ilastymi i żelazistymi. W dolinie Wisły – w Fordonie (Łoskoń, Zofin, Strzelce) i Brdyujściu występują żyzne mady, będące utworami aluwialnymi. Około 20% użytków rolnych stanowią czarne ziemie, występujące fragmentarycznie m.in. na Czyżkówku, Jachcicach, Wzgórzu Wolności i Glinkach. Pewne znaczenie posiadają również gleby organiczne: murszowe, torfowe i mineralno-murszowe, występujące zwłaszcza w dolinie Wisły i Kanału Bydgoskiego oraz w zakolach Brdy i zagłębieniach (rejon Białych Błót, dna dolinek denudacyjnych, oczka na Wysoczyźnie Osielskiej) wykorzystane pod użytki zielone[31].
Gleby przeważnie mają odczyn od kwaśnego do obojętnego i charakteryzują się wysoką zawartością fosforu, średnią – potasu, natomiast niską zawartością magnezu[31].
Najważniejsze elementy struktury przyrodniczej kształtującej krajobraz Bydgoszczy to: warunki wynikające z położenia w krzyżujących się dolinach rzecznych, rzeźba terenu oraz duży udział terenów zieleni, a zwłaszcza rozległe obszary leśne w granicach miasta i w jego otoczeniu oraz parki miejskie, zieleńce, tereny zieleni krajobrazowej[29].
Powierzchnia miasta Bydgoszczy wynosi 175,98 km². Zagospodarowanie terenu miasta jest następujące[46]:
Zieleń stanowi jeden z najważniejszych elementów krajobrazu Bydgoszczy. Uwzględniając tereny zieleni urządzonej, nieurządzonej, ochronnej, lasów gminnych i państwowych, ogrodów działkowych, tereny naturalne użytkowane rolniczo oraz nieużytki poddane sukcesji wtórnej – obszary pokryte zielenią zajmują w Bydgoszczy około 60% powierzchni. Natomiast tereny zieleni bez uwzględnienia obszarów rolnych i nieużytków obejmują ponad 60 km² i stanowią 35% powierzchni miasta. Wśród nich około 1000 ha stanowi zieleń urządzona, utrzymywana przez służby miejskie. Wśród niej można wyróżnić[6]:
parki powyżej 2 ha (31 szt.), których łączna powierzchnia wynosi 879 ha, a utrzymywana przez zieleń miejską – 372 ha,
skwery i zieleńce poniżej 2 ha (92 obiektów) o łącznej powierzchni 59 ha,
Największym zwartym kompleksem zieleni miejskiej na terenie Bydgoszczy i zarazem największym parkiem miejskim w Polsce jest Leśny Park Kultury i Wypoczynku (830 ha) zlokalizowany w północnej części miasta[17].
Podstawowym komponentem sieci ekologicznej Bydgoszczy są kompleksy leśne otaczające aglomerację. Najważniejszą strukturą wewnątrzmiejską jest Brda oraz ciąg Kanału Bydgoskiego i towarzyszące im zespoły zieleni parkowej, zadrzewień nadrzecznych, łąk oraz ogrodów działkowych. Ważnym składnikiem systemu są także zbocza wysoczyzn i teras, np. Zbocze Bydgoskie, Zbocze Kruszyńskie oraz Zbocze Fordońskie z zespołami zadrzewień, muraw i zarośli kserotermicznych. Na wschodzie miasta duże znaczenie posiada dolina Wisły z łąkami i zadrzewieniami. System przyrodniczy ukształtowany jest spójnie w kierunku wschód-zachód, natomiast w kierunku południkowym tworzą go, oprócz dolin Brdy i Wisły: płaty zieleni parkowej, cmentarnej i osiedlowej. System związany jest z układem korytarzy ekologicznych Econet o znaczeniu międzynarodowym (Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, Dolina Dolnej Wisły) i krajowym (Dolina Sandrowa Brdy)[51].
„(…) Miasto leży pośród najgłębszych lasów, które aż po dzień dzisiejszy zewsząd je otaczają, ciągnąc się miejscami na dwie, trzy mile, miejscami zaś na cztery i więcej, gdzie obfitość dzikiej zwierzyny. (...)”
Pierwsze lasy po ustąpieniu lodowca na tym terenie pojawiły się w Allerødzie ok. 12–11 tys. lat temu. Były to rzadkie lasy brzozowo-sosnowe. W późniejszym okresie wzrósł udział sosny (okres borealny 9–7 tys. lat temu), zaś w ciepłym okresie atlantyckim (7–4 tys. lat temu) rozprzestrzeniły się masowo gatunki liściaste jak: dąb, lipa, a na wilgotnych siedliskach jesion i olcha. W okresie subatlantyckim ok. 500 r. p.n.e. rozprzestrzenił się buk. Od schyłku średniowiecza najważniejszym czynnikiem kształtującym szatę roślinną była działalność człowieka, w wyniku czego większość lasów rosnących na żyznych siedliskach (grądy) wycięto, a w zachowanych kompleksach leśnych zwiększył się udział gatunków iglastych. Większość terenów, na których rosną zachowane obecnie lasy w okolicy Bydgoszczy nigdy nie była użytkowana rolniczo. W XIX wieku wskutek sztucznych nasadzeń zmienił się ich skład gatunkowy z borów mieszanych na monokultury sosnowe[6]. Dopiero pod koniec XX w. przystąpiono do odtworzenia dawnego składu drzewostanów. Pierwotny bór sosnowy z połowy XIX wieku zachowano w rezerwacie przyrody Łażyn w Puszczy Bydgoskiej, dąbrowę świetlistą w rezerwacie Dziki Ostrów, a las łęgowy w rezerwacie Wielka Kępa Ostromecka[20].
Najpospolitszym siedliskiem leśnym w okolicy Bydgoszczy są bory sosnowe. Występują z reguły na wyższych tarasach pradolinnych oraz na obszarach wydmowych. Są to głównie południowe i północne tereny miasta: Puszcza Bydgoska, Sandr Brdy oraz Terasa Bydgoska. Przeważający udział mają bory świeże. Są to zbiorowiska z bezwzględną dominacją sosny, często z domieszką brzóz, dębu, świerku. Bory mieszane, nawiązujące florystycznie do uboższych postaci grądu występują w rejonie Osowej Góry, Myślęcinka, w strefach zboczowych skarp. Charakteryzują się równorzędnym udziałem gatunków iglastych i liściastych, lecz z przewagą sosny[6].
Grądy w okolicy Bydgoszczy występują fragmentarycznie na wyższych tarasach doliny Brdy i Wisły, na zboczach je oddzielających (grądy zboczowe), w Smukale i Opławcu, a także w miejscach płytkiego zalegania iłów (obszary centralne miasta, Czyżkówko, Brdyujście). Charakter podłoża i jego wilgotność determinuje występowanie siedlisk od ubogich grądów borowych do bogatych zbliżonych do łęgów. Generalnie na obszarach płaskich występują siedliska grądu środkowoeuropejskiego – lasy dębowo-grabowe z domieszką różnych drzew liściastych, natomiast strefy zboczowe charakteryzują się występowaniem siedlisk grądu subkontynentalnego – lasy lipowo-dębowo-grabowe[6]. Większe kompleksy grądów w Bydgoszczy z przewagą dębu szypułkowego znajdują się w rejonie Opławca i Smukały, Rynkowa, Myślęcinka, na północy Lasu Gdańskiego, w Brdyujściu, Lesie Jarużyńskim, lesie między Osową Górą, a Czyżkówkiem oraz miejscami na zboczach wysoczyzn[6].
Wśród gatunków drzew w lasach bydgoskich najpospolitsze to[29]: sosna, brzoza i dąb i olsza, zaś w domieszkach występuje m.in.: jesion, buk, modrzew, klon, jawor, grab, akacja. Nie występuje jodła, zaś świerk i modrzew nasadzane są sztucznie. Na granicy zasięgu występują: buk, jawor, olsza szara. Mikroregionem, w którym występuje mozaika siedlisk na stosunkowo niewielkim obszarze jest Zbocze Fordońskie. Występują tu bory sosnowe, grądy typowe i zboczowe, zbiorowiska zaroślowe, murawy kserotermiczne, a w wilgotnych dolinkach łęgi olszowo-jesionowe, wiązowo-jesionowe oraz grądy niskie[6].
Lasy okolic Bydgoszczy charakteryzują się w stosunku do lasów w kraju większym udziałem stanowisk borowych (sosnowych), w tym zwłaszcza boru świeżego i suchego, zaś mniejszym – wilgotnych siedlisk leśnych, z wyłączeniem lasów łęgowych, których kompleksy w zakolu Wisły należą do większych w Dolinie Dolnej Wisły.
Znaczenie warunków naturalnych dla Bydgoszczy
Warunki naturalne mają zasadniczy wpływ na osadnictwo w Bydgoszczy, rekreację, a także rozwój miasta.
Osadnictwo
Układ przestrzenny Bydgoszczy jest uwarunkowany odległością od rzek i bliskością zwartych terenów leśnych. Zabudowa miasta ma charakter zwarty, skoncentrowany wzdłuż rzeki Brdy i Kanału Bydgoskiego z satelitarną dzielnicą Fordon na lewym brzegu Wisły. Niemal ze wszystkich stron zabudowę okalają powierzchnie leśne[17]. W istniejącej strukturze istnieją obszary o następującej typologii architektury mieszkaniowej:
niska intensywność zabudowy z dominującym budownictwem jednorodzinnym – w północnej i południowo-zachodniej części miasta – Prądy, Opławiec, Smukała, górny taras Fordonu, Myślęcinek. Ze względu na bliskość obszarów atrakcyjnych przyrodniczo w północnej (Myślęcinek, Zamczysko) i północno-zachodniej (Opławiec, Smukała) części miasta obok zabudowy mieszkaniowej występuje zabudowa letniskowa.
dostępność do form wypoczynku w ośrodkach rekreacyjno-sportowych[17].
Bydgoszcz położona jest na pograniczu trzech największych obszarów pojeziernych w Polsce: Pomorskiego, Wielkopolskiego i Chełmińsko-Dobrzyńskiego. Pojezierza te mają duże znaczenie dla wypoczynku świątecznego i urlopowego mieszkańców Bydgoszczy[49].
Najważniejszym dużym obszarem rekreacyjnym Bydgoszczy jest Leśny Park Kultury i Wypoczynku w Myślęcinku. Najintensywniej zagospodarowana jest jego część wschodnia, w której zlokalizowano lunapark i jurapark, ZOO i Ośrodek Rekreacji Konnej. W części północnej duży obszar zajmuje malowniczy Ogród Botaniczny z kaskadowo spiętrzonymi stawami i licznymi utwardzonymi ścieżkami spacerowymi. Najliczniej uczęszczanym ciągiem spacerowym jest tzw. promenada parkowa, za którą w części zachodniej parku znajduje się strefa ciszy ze ścieżką zdrowia i wytyczonymi dróżkami dojazdy konnej. W LPKiW znaleźć można tereny i urządzenia służące różnym formom rekreacji. Organizuje się tu również imprezy masowe. Szacuje się, że przez tereny Parku przewija się w ciągu roku około 1 mln osób[49]. Również pozostałe tereny leśne, znajdujące się w granicach administracyjnych miasta, wykorzystywane są jako tereny spacerowe. Największym takim obszarem jest Las Gdański, położony na wschód od LPKiW, a na południe od miasta Puszcza Bydgoska.
Wśród form wykorzystywania rekreacyjnego wód powierzchniowych w Bydgoszczy znajdują się: wędkarstwo, wioślarstwo i kajakarstwo, żeglarstwo (tor regatowy) oraz kąpiele, zwłaszcza w górnym odcinku Brdy, która posiada czyste wody (II klasa). Rekreacji i sportowi wyczynowemu służy także ponad 100 obiektów sportowych, rozmieszczonych na wszystkich osiedlach miasta[49].
Atrakcyjne walory rekreacyjne posiada także strefa podmiejska Bydgoszczy. Poza zasobami występującymi w granicach miasta, takimi jak: rzeki, zbocza dolin i wysoczyzn oraz lasy, w strefie tej położonych jest kilkadziesiąt jezior. Największą popularnością wśród mieszkańców Bydgoszczy cieszą dwa położone w odległości kilkunastu kilometrów od miasta jeziora: Jezuickie (147 ha) i Borówno (44 ha), gdzie urządzono kąpieliska, ośrodki wypoczynkowe, campingi oraz zespoły domków letniskowych. Podobne znaczenie posiada Jezioro Koronowskie (1600 ha), które dodatkowo jest cenionym w kraju akwenem żeglarskim. Przez mieszkańców Bydgoszczy odwiedzane dość często są również takie akweny jak: Jezioro Wąsoskie k. Szubina, Smerzyn w pobliżu Łabiszyna, rynna jezior byszewskich na północny zachód od miasta, jeziora Bagno i Meszno w pobliżu Rynarzewa oraz tereny nad Brdą i Wisłą[49].
Równomiernie w ciągu całego roku odwiedzane są również podmiejskie lasy. Najwięcej osób spotyka się w lasach jesienią w okresie grzybobrania. Pozytywnym zjawiskiem jest występowanie dużych kompleksów leśnych w sąsiedztwie rekreacyjnie wykorzystywanych wód powierzchniowych. Dotyczy to zwłaszcza doliny Brdy wraz z Jeziorem Koronowskim oraz Puszczy Bydgoskiej w rejonie Jeziora Jezuickiego. Na terenach podmiejskich znajduje się również ok. 8,5 tys. ogrodów działkowych. Największy kompleks ogrodów (ponad 1000) zlokalizowano w Bożenkowie[49].
Warunki naturalne wpłynęły też pośrednio na powstanie atrakcyjnych dla krajoznawstwa obiektów zabytkowych, kulturowych i tranzytowych dróg turystycznych. Do najatrakcyjniejszych w kraju należy pobliski Szlak Piastowski, łączący miejsca związane z początkami państwa polskiego. Zasobna w miejscowości i obiekty zabytkowe, związane zwłaszcza z panowaniem na tych ziemiach krzyżaków, jest też ziemia chełmińska[49]. W poznawaniu walorów krajoznawczych pomagają piesze, rowerowe i wodne szlaki turystyczne, wychodzące promieniście z Bydgoszczy.
Rozwój miasta
Wpływ czynników geograficznych na założenie i rozwój Bydgoszczy był bardzo istotny, być może większy niż wpływ zjawisk politycznych. Wyrażał się w oddziaływaniu najbliższego terenu na charakter i wielkość miasta, rodzaj zajęć jego mieszkańców, uzależnieniu rozwoju od położenia nad szlakami komunikacyjnymi i gospodarczymi. Do istotnych czynników tego typu należały przede wszystkim[8]:
Położenie między zakolem Wisły, a bagnami nadnoteckimi, gdzie przez względnie suchy teren, z brodami przez Brdę prowadziła odnoga szlaku bursztynowego. Było to najdogodniejsze miejsce do założenia grodu, co też nastąpiło w XI wieku.
Hydrografia okolic Bydgoszczy, znaczna zasobność wodna Brdy, stabilność jej przepływów oraz połączenie z Wisłą, umożliwiające już w XIV wieku rozwój transportu wodnego. Brda umożliwiała spław drewna i towarów leśnych z Borów Tucholskich, a łącząc się z Wisłą udostępniała główny polski szlak komunikacyjny dla szyprów bydgoskich. Dodatkowo położenie miasta nad zakolem Wisły, gdzie rzeka ta dociera najbardziej na zachód, premiowało to miejsce dla handlu, przeładunku i magazynowania towarów rolnych z Wielkopolski – prowincji znanej z rozwiniętej gospodarki zbożowej.
Układ cieków wodnych i krzyżujących się dolin w sposób naturalny ukształtował system przestrzenny miasta wydłużony równoleżnikowo, ze wschodnią dzielnicą składowo-przemysłową położoną wzdłuż Brdy, z oparciem na zakolu Wisły.
System przestrzenny załomów teras pradolinnych w rejonie Bydgoszczy, a zwłaszcza wysokie Zbocze Bydgoskie wpłynął na rozwój Śródmieścia na północ od Brdy, gdzie ze względów terenowych mógł powstać dworzec kolejowy.
Dogodne warunki wodne (długa spławna rzeka, najstarszy w Polsce tor regatowy) sprzyjały uprawianiu sportów wodnych, zwłaszcza wioślarstwa i kajakarstwa – stąd w dwudziestoleciu międzywojennym Bydgoszcz uznawano za „stolicę polskiego wioślarstwa”, stąd wywodzili się m.in. pierwsi polscy medaliści olimpijscy w tych dyscyplinach.
Obecność iłów poznańskich płytko w podłożu była przyczyną powstania od XVIII wieku kilkunastu cegielni w Bydgoszczy, po których obecnie pozostały zbiorniki poeksploatacyjne, częściowo zagospodarowane rekreacyjnie.
Do powyższych czynników dochodziły zjawiska polityczne, z których najważniejsze do XV wieku było położenie Bydgoszczy na rubieży Królestwa Polskiego w pobliżu granicy krzyżackiej, co zadecydowało o budowie zamku i nadaniu Bydgoszczy praw miejskich. Z uwagi na uwarunkowania geograficzne, do czasów rewolucji przemysłowej Bydgoszcz była miastem uzależnionym od handlu i jego koniunktury. W czasie pokoju rozwijała się bardziej od sąsiednich ośrodków, zaś w czasie wojen jej dziedzictwo materialne było wielokrotnie niszczone, a ciągłość pokoleń przerywana. Położenie Bydgoszczy na mapie kraju było motorem rozwoju w czasach koniunktury, a w okresach wojen i rozruchów było przyczyną jej upadku.
↑Encyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 287–290.
↑ abcdefghiGeologia, geomorfologia regionu bydgoskiego. [w:] Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy. Praca pod red. Józefa Banaszaka. Wydawnictwo TANNAN. Bydgoszcz 1996.
↑ abcdefghHistoria Bydgoszczy. Tom I do roku 1920. red. Marian Biskup: Bydgoszcz: Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa-Poznań 1991. ISBN 83-01-06667-9, s. 28–48.
↑ abcdefghijklmnopqrstuvwxyzaaabacadaeStudium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Bydgoszczy. Miejska Pracownia Urbanistyczna w Bydgoszczy. Część I – Uwarunkowania rozwoju – Bydgoszcz 2009.
↑Eksploatację węgla utrudnia hydrostatyczny nacisk wody podziemnej, krążącej w piaskach mioceńskich.
↑ abcdGalon Rajmund: Z geografji Bydgoszczy. [w:] Przegląd Bydgoski. Rocznik 1. R. 1933. Zeszyt IV. Komitet Wydawniczy Bydgoszcz.
↑ abEncyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 319.
↑ abEncyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 325.
↑Mojski Józef Edward. Geologiczne warunki powstania i rozwoju Doliny Dolnej Wisły. [w:] Dolina Dolnej Wisły. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1982. ISBN 83-04-00699-5.
↑ abcAugustowski Bolesław. Charakterystyka geomorfologiczna. [w:] Dolina Dolnej Wisły. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1982. Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, s. 61–79. ISBN 83-04-00699-5.
↑ abcdeEncyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 336.
↑Encyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 333.
↑ abcdefgPołożenie miasta na tle regionów fizycznogeograficznych. [w:] Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy. Praca pod red. Józefa Banaszaka. Wydawnictwo TANNAN. Bydgoszcz 1996.
↑Encyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 315–316.
↑JerzyJ.KondrackiJerzyJ., Geografia regionalna Polski, wyd. 3 uzup., 1 dodr, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, ISBN 978-83-01-16022-7, OCLC750580903. Brak numerów stron w książce
↑ abMarcysiak Katarzyna: Ochrona przyrody – Bydgoszcz i okolice. [w:] Banaszak Józef red.: Przyroda Bydgoszczy. Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004. ISBN 83-7096-531-8.
↑ abEncyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 288–290.
↑Doliny Dolnej Wisły, jej kształt i rozwój na tle budowy dolnego Powiśla. [w:] Prace Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Poznańskiego. Poznań 1934.
↑Encyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 298–299.
↑Procesy i formy wydmowe w Polsce. Prace Geograficzne Nr 75, red. Rajmund Galon, Warszawa 1969.
↑ abcdeJankowski A.T.: Stosunki hydrograficzne Bydgoskiego Węzła Wodnego i ich zmiany spowodowane gospodarczą działalnością człowieka, Stud. Soc. Scient. Tor. Toruń-Polonia, Supl. VII, Warszawa-Poznań-Toruń 1975.
↑Encyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 326–327.
↑ abcGorączko Marcin: Analiza zmian hydrograficznych na obszarze Bydgoszczy w ujęciu historycznym, rozprawa doktorska, UAM Poznań 2003.
↑ abGorączko Marcin: Zbiorniki wodne na obszarze Bydgoszczy w ujęciu historycznym. [w:] Kronika Bydgoska XXV. Bydgoszcz 2004.
↑Encyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 334.
↑ abcdefghijProgram Ochrony Środowiska dla miasta Bydgoszczy na lata 2013–2016 z perspektywą do 2020 roku. Uchwała nr XXXV/721/12 Rady Miasta Bydgoszczy z dnia 28 listopada 2012 r. Bydgoszcz. czerwiec 2012.
↑Chudziak W.: Wczesnośredniowieczne grodzisko w Zamczysku – mit, czy rzeczywistość?. Komunikaty archeologiczne tom VI. Państwowa Służba Ochrony Zabytków w Bydgoszczy: 1994.
↑Potemski C.: Wyniki badań wykopaliskowych na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Strzelcach Dolnych pow. Bydgoszcz. Komunikaty archeologiczne. Biuro Badań i dokumentacji zabytków w Bydgoszczy: 1978.
↑Banaszak Józef red.: Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy. Wydawnictwo Tannan. Bydgoszcz 1996.
↑Wilke Gerard, Potemski Czesław: Źródła archeologiczne do studiów nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym z terenu Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. [w:] Prace Komisji Historii t. VII.: Bydgoszcz: 1970.
↑Wilke Gerard, Potemski Czesław: Źródła archeologiczne do studiów nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym z terenu Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego część II: Prace Komisji Historii t. XV.: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C: 1985.
↑Rauhut Lechosław, Rauhut Jadwiga, Potemski Czesław. Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w Fordonie na grodzisku Wyszogród pow. Bydgoszcz w roku 1958. [w:] Wiadomości Archeologiczne. Tom XXVI/3-4, 1959-1960.
↑Raszeja Zdzisław: Ostromecko i okolice: Bydgoszcz 2002.
↑Babiński Zygmunt: Charakterystyka równiny zalewowej dolnej Wisły, „Przegląd Geograficzny”, t. LXII, z. 1-2,1990.
↑ abEncyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 319–320.
↑Encyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 296–297.
↑Kuczma Rajmund: Mała encyklopedia Bydgoszczy – hasło „C”. [w:] Kalendarz Bydgoski 1994.
↑Gorączko M., Gorączko A.: Zarys antropogenicznych przekształceń rzeźby terenu Bydgoszczy, Kronika Bydgoska, t. XXV, Bydgoszcz 2004.
↑ abEncyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6.
↑Encyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 341–342.
↑Encyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 299–300.
↑Tereny wypoczynku i rekreacji w Bydgoszczy. Diagnoza stanu istniejącego i kierunki rozwoju. Miejska Pracownia Urbanistyczna. Bydgoszcz 2012.
↑ abcdefghijWarunki rekreacyjne Bydgoszczy i okolic. [w:] Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy. Praca pod red. Józefa Banaszaka. Wydawnictwo TANNAN. Bydgoszcz 1996.
↑Encyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 308.
↑ abcEncyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 303.
↑Kantak Kamil. Kronika bernardynów bydgoskich. [w:] Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego. t. XXXIII. Poznań 1907.
↑Encyklopedia Bydgoszczy, t. 1. praca zbiorowa pod red. Włodzimierza Jastrzębskiego. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011. ISBN 978-83-926423-3-6, s. 320–321.
Rajmund Galon: Z geografji Bydgoszczy. [w:] Przegląd Bydgoski. Rocznik 1. R. 1933. Zeszyt IV. Komitet Wydawniczy Bydgoszcz.
Jerzy Kondracki: Geografia regionalna Polski, Warszawa 2002.
Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy. Praca zbiorowa pod red. Józefa Banaszaka. Wydawnictwo TANNAN. Bydgoszcz 1996
Przyroda Bydgoszczy, JózefJ.Banaszak (red.), Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, 2004, ISBN 83-7096-531-8, OCLC749637427. Brak numerów stron w książce
