Podział administracyjny Królestwa Polskiego w 1830 (województwa, obwody)Ziemie zaboru rosyjskiego w 1821, Królestwo Polskie i ziemie zabrane na tle granic Rzeczypospolitej z 1772Mapa fizyczna i administracyjna Królestwa Polskiego, 1815–1830Mapa Generalna Królestwa Polskiego, 1821Królestwo Polskie i zachodnie gubernie Rosji (1902)Sztandar wojsk polskich Królestwa Polskiego
Utworzone formalnie na mocy traktatu rosyjsko-austriacko-pruskiego z 3 maja 1815, w którym mocarstwa dokonały podziału ziem Księstwa Warszawskiego. Artykuł V tego traktatu głosił, że ziemie Księstwa Warszawskiego pozostające pod kontrolą rosyjską zostają połączone z Rosją nieodzownie przez swoją konstytucję i oddane na wieczne czasy w ręce Najjaśniejszego Cesarza Wszechrosji. Traktat podziałowy wszedł później do aktu końcowego postanowień kongresu wiedeńskiego z 9 czerwca 1815.
To skłania historiografię współczesną do uznania jego postanowień za faktyczną cesję terytorium okupowanego Księstwa Warszawskiego, co polscy historycy Stefan Kieniewicz i Władysław Zajewski nazywają IV rozbiorem Polski[3][4], z czym nie zgadza się Mieczysław Żywczyński twierdząc, że termin „rozbiory” odnosił się do całego państwa polskiego w granicach z roku 1772[5], ponadto najczęściej termin IV rozbiór Polski jest odnoszony do utraty suwerenności w roku 1939 po skoordynowanej pomiędzy III Rzeszą i ZSRR agresji na Polskę.
W latach 1815–1832 królestwo posiadało własną konstytucję, Sejm, wojsko, monetę i szkolnictwo z Królewskim Uniwersytetem Warszawskim na czele, a czynności urzędowe odbywały się w języku polskim. Polskę łączyły z Rosją – osoba monarchy[b] (każdy imperator Rosji był jednocześnie królem Polski i pod takim tytułem występował w Królestwie) oraz polityka zagraniczna, należąca do prerogatyw królewskich. Koroną królestwa była polska korona cesarska. W wyniku powstania listopadowego król Mikołaj I Romanow 26 lutego 1832 roku zniósł konstytucję Królestwa, zastępując ją Statutem Organicznym, który likwidował Sejm i samodzielną armię, włączał Królestwo do Imperium Rosyjskiego na zasadzie autonomii administracyjnej, a ponadto przywrócił urząd namiestnika sprawującego władzę cywilną i wojskową[6][7][8]. Postanowienia Statutu Organicznego nie zostały dotrzymane. W 1833 postanowieniem ukazu cara Mikołaja I w Królestwie Polskim wprowadzono stan wojenny[9].
Później następowało stopniowe ograniczanie autonomii Królestwa Polskiego, zwłaszcza po stłumieniu powstania listopadowego w roku 1831[6] i powstania styczniowego w 1864 roku aż do formalnego zniesienia autonomii polityczno-administracyjnej tego terytorium w 1867 roku[6]. Wciąż jednak zachowało się wiele odrębności prawno-ustrojowych (m.in. kodeks cywilny, ustrój wsi, status ludności żydowskiej, status jęz. polskiego), które odróżniały Królestwo Polskie od Cesarstwa Rosyjskiego[10].
W latach 1832–1918 Królestwo Polskie zostało silniej zintegrowane z Cesarstwem Rosyjskim (choć cesarze rosyjscy nosili tytuł króla Polski i reprezentowali ich namiestnicy)[6]. Posiadało stopniowo ograniczaną, a następnie zlikwidowaną autonomię; po jej likwidacji w roku 1874 zaczęto używać półoficjalnie na określenie ziem królestwa nazwę Kraj Nadwiślański (ros. Привислинский край), choć nazwa „Królestwo Polskie” nadal funkcjonowała. W roku 1912 oderwano gubernię chełmską[11].
27 listopada 1815 Królestwu została oktrojowana przez cesarza Rosji konstytucja, opracowana przez zespół z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim na czele, która była kompilacją Konstytucji Księstwa Warszawskiego (1807) i Konstytucji 3 maja (1791). Utrzymywała uprzywilejowaną pozycję szlachty zarówno we władzach (sejm, urzędy, sądownictwo), jak i w gospodarce. Gwarantowała prywatną własność oraz wolność słowa i druku, wolność osobistą, wyznania i wiary. Na mocy konstytucji Królestwo Polskie miało zagwarantowane: własne terytorium, władze, system monetarny i oświatowy. Konstytucja uznawana jest za dość liberalną w tamtych czasach, jej zasady były jednak z czasem lekceważone przez Rosjan.
Warstwy arystokratyczne i większość społeczeństwa polskiego z entuzjazmem poparły powstanie Królestwa Kongresowego w 1815 roku i potraktowały ten moment jako przywrócenie niepodległości. Jednak wobec łamania zasad konstytucji przez cesarzy Rosji narastało niezadowolenie, które doprowadziło do wybuchu powstania listopadowego. Powstanie formalnie miało na celu obronę Konstytucji Królestwa Polskiego. 25 stycznia 1831 roku Sejm Królestwa Polskiego dokonał detronizacjiMikołaja I jako króla Polski.
Królestwo Polskie miało być monarchią konstytucyjną.
Był to początek wiecznejunii personalnej Królestwa Polskiego z Cesarstwem Rosyjskim (na wzór wcześniejszych unii: polsko-litewskiej i polsko-saskiej) – każdy kolejny cesarz rosyjski miał być królem polskim na mocy wiążącej go konstytucji. Do rozległych prerogatyw króla należały: polityka zagraniczna, wyłączna inicjatywa ustawodawcza, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, mianowanie wyższych urzędników, prawo weta wobec uchwał Sejmu itp. W jego imieniu działał obecny stale w królestwie namiestnik; pierwszym namiestnikiem został w 1815 gen. Wasilij Łanskoj, w tym samym roku król mianował na namiestnika gen. Józefa Zajączka; po jego śmierci w 1826 król nie mianował kolejnego namiestnika a kompetencje namiestnika przekazał Radzie Administracyjnej. Jednak po stłumieniu powstania listopadowego (1830–1831) car (zdetronizowany król) Mikołaj I Romanow mianował nowego namiestnika, którym został gen. Iwan Paskiewicz.
Królestwo Polskie zostało utworzone na terytorium Księstwa Warszawskiego, od którego oderwano zachodnią część Wielkopolski (Poznańskie) i Bydgoszcz, z których utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie, włączone do Królestwa Prus, oraz bez ziemi chełmińskiej z Toruniem, Chełmnem i Brodnicą, włączonej bezpośrednio do rejencji kwidzyńskiej w Prusach Zachodnich. Ponadto z lewobrzeżnych okolic Krakowa utworzono Wolne Miasto Kraków, nad którym kontrolę sprawować mieli wszyscy trzej zaborcy, zaś Cesarstwo Austrii zagarnęło prawobrzeżny okręg Wieliczki i Podgórza. Książę warszawski Fryderyk August I, dotychczasowy monarcha Księstwa Warszawskiego, został zmuszony do zrzeczenia się wszelkich praw do Królestwa Polskiego i zwolnienia wojska ze złożonej przysięgi.
Królestwo Polskie objęło terytorium 128,5 tys. km² z 3,2 mln ludności (1815)[12], na którym w 1816 utworzono osiem województw.
Według rosyjskiego spisu powszechnego z 1897 roku ludność obecnych ziem polskich należących do Cesarstwa Rosyjskiego, tj. ziemie Królestwa Polskiego z okręgiem białostockim, ale bez części guberni suwalskiej (pierwsza statystyka), oraz ludność ówczesnego Królestwa Polskiego (ostatnie dwie kolumny) przedstawiała się następująco:
Narodowości (1897 rok)
Ziemie Cesarstwa Rosyjskiego, obecnie wchodzące w skład Polski[13]
Katolicy stanowili w 1827 roku 84% ludności Królestwa Polskiego, wyznawcy obrządku greckiego 1,9%, protestanci 4,4%, Żydzi 9,1%[15].
W 1871 roku obszar Królestwa Polskiego zamieszkiwało 6 026 421 mieszkańców, z czego 4 596 956 (76,28%) stanowili katolicy rytu łacińskiego, a 327 845 (5,44%) – protestanci[16].
Ewangelicy-reformowani (kalwiniści) zamieszkujący Królestwo początkowo należeli do trzech różnych prowincji kościelnych sięgających I Rzeczypospolitej: parafie w Żychlinie i Woli Tłumakowej, podlegały Jednocie Wielkopolskiej; 5 parafii należało do Jednoty Małopolskiej, zaś parafia w Serejach do Jednoty Litewskiej. Osobno funkcjonowały parafie w Warszawie i Zelowie. W 1817 r. powołano konsystorz ewangelicko-reformowany w Warszawie, któremu podlegały wszystkie parafie poza małopolskimi i na czele którego stanął energiczny ks. Karol Bogumił Diehl. Szacuje się, ze liczba ewangelików-reformowanych sięgała wtedy ok. 2500 wiernych[17]. W l. 1829-1849 weszli oni w skład Generalnego Konsystorza Wyznań Ewangelickich. Po jego likwidacji ukazem cara-króla Mikołaja I powołano Synod Ewangelicko-Reformowany zwany popularnie Jednotą Warszawską i obejmujący pięć parafii: w Warszawie, Serejach, Sielcu, Zelowie i Żychlinie i skupiający około 4500 wiernych. Z czasem utworzono kolejne parafie w Kucowie (1850), Lublinie i Starowicznej (1852), Żyrardowie (1874), Suwałkach (1877), Nowosolnej (1881) i Łodzi (1904). Według spisu z 1897 r. na terytorium Królestwa mieszkało 5503 ewangelików-reformowanych. Najliczniejszymi parafiami były parafie w Warszawie i Zelowie. Wśród władz kościoła dominowali Polacy i polski był językiem liturgicznym, choć nabożeństwa odprawiano po polsku, niemiecku i francusku. Według spisu z 1897 r. liczebnie przeważali Czesi (48%), Niemcy (27%) a Polacy mieli stanowić zaledwie 21% wiernych[18].
Królestwo Polskie istniało w początkowym kształcie przez 15 lat. W tym okresie miał miejsce znaczny rozwój gospodarczy, dotyczył zwłaszcza tworzących się przemysłów metalurgicznego, górniczego i włókienniczego. Przemysł metalurgiczny to głównie hutnictwo żelaza i cynku, które rozwijało się w rejonie Dąbrowy Górniczej i Starachowic. Wydobycie węgla, cynku i miedzi koncentrowało się w Zagłębiu Dąbrowskim. Przemysł włókienniczy obejmował manufaktury sukiennicze i bawełniane w Łodzi oraz setki warsztatów sukienniczych, zlokalizowanych w Kaliszu, Sieradzu i Warszawie (kalisko-mazowiecki okręg przemysłowy). Rozwój tej dziedziny produkcji był możliwy głównie dzięki eksportowi na rynki rosyjskie, czemu sprzyjały niskie, preferencyjne cła na granicy z Rosją. Eksport zagraniczny zwiększył się w Królestwie trzykrotnie, a niektóre polskie wyroby zdobyły uznanie na rynkach światowych. Ojcem owej industrializacji Królestwa Polskiego był minister skarbu Rady Administracyjnej, książę Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki.
Rozwijały się miasta, głównie Warszawa, Kalisz, Lublin i Płock[19]. Warszawę uporządkowano urbanistycznie, rozpoczęto wielką przebudowę Kalisza[20]. Powstawały nowe miasta związane z rozwijającym się przemysłem w okolicach Łodzi. Znacznie rozwinęły się w Królestwie inwestycje komunikacyjne, obejmujące budowę sieci bitych dróg, uspławnienie rzek, rozpoczęto budowę Kanału Augustowskiego. Gorzej przedstawiał się rozwój produkcji rolniczej, głównie na skutek utrzymywania feudalnych struktur pańszczyźnianych na wsi. Rządząca szlachta nie zamierzała przeprowadzać uwłaszczenia chłopów, jakiego dokonano na zachodzie Europy z korzyścią dla koniunktury rolnej.
Po stłumieniu powstania listopadowego zamknięto Uniwersytet Warszawski, zlikwidowano Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk. W 1839 utworzono Okręg Naukowy Warszawski, bezpośrednio podporządkowany Ministerstwu Oświaty w Petersburgu. Ustawy oświatowe z 1833 i 1840 miały na celu obniżenie poziomu szkół w Królestwie Polskim i unifikację polskiego rządowego szkolnictwa średniego z systemem szkolnictwa w Imperium Rosyjskim[21].
W literaturze i sztuce nurty oświeceniowe i klasycystyczne wypierane były przez nowe idee romantyzmu, krzewiące bunt przeciwko cywilizacji feudalno-mieszczańskiej i sławiące kult ducha i wolność jednostki. W konkretnych realiach Królestwa Polskiego romantyzm sprzyjał i pobudzał do działań rewolucyjnych i niepodległościowych.
Na początku XIX wieku w Królestwie Polskim, a także na ziemiach zabranych, Galicji i w Poznańskiem, formowała się nowa, wyłoniona przez szlachtę, formacja społeczna: inteligencja. Stała się ona wnet elitą kulturalną społeczeństwa. W jej kręgach powstawały tajne związki młodzieżowe, zwłaszcza studenckie w miastach uniwersyteckich.
Elity były początkowo pozytywnie nastawione do króla, którym był cesarz rosyjski, w latach 1815–1825 Aleksander I, od 1829 roku Mikołaj I Romanow. Dopiero pod koniec panowania Aleksandra i za rządów Mikołaja dała się odczuć zmiana w stosunkach dworu z Polską. W wojsku głównodowodzącym był wielki książę Konstanty, brat Aleksandra I. Wprawdzie Konstanty spolonizował się w znacznym stopniu, zwłaszcza po zaślubieniu Polki Joanny Grudzińskiej, lecz znienawidzony był za ostrą pruską dyscyplinę, jaką zaprowadził w wojsku polskim. Przeciwko niemu zawiązało się w 1828 roku sprzysiężenie Wysockiego w Szkole Podchorążych Piechoty[22].
Jednocześnie wzmogły się prześladowania polskich organizacji niepodległościowych. W roku 1827 nastąpiły aresztowania członków Towarzystwa Patriotycznego. Sąd sejmowy, wydając łagodne wyroki na podejrzanych i oczyszczając ich z zarzutu zdrady stanu, pośrednio potwierdził, że występowali oni w dobrej wierze przywrócenia przestrzegania zapisów konstytucji 1815 roku[24].
Innym powodem niezadowolenia części polskiej opinii publicznej było odwlekanie przez cara tzw. rozszerzenia wewnętrznego. Rosja zobowiązała się w akcie końcowym kongresu wiedeńskiego do powiększenia Królestwa Polskiego o bliżej nieokreślone terytorium, „jakie [car] uzna za stosowne”[25]. Duża część polskich elit politycznych oczekiwała, że car wypełni to zobowiązanie, przyłączając do Królestwa część lub całość obszaru prowincji zabranych, a więc ziem utraconych na rzecz Rosji między 1772 a 1807 rokiem[26].
W lipcu i sierpniu 1830 roku wybuchły zwycięskie rewolucje we Francji i w Belgii, które doprowadziły do podważenia systemu Świętego Przymierza.
24 listopada Kongres Narodowy w Brukseli zdetronizował króla Niderlandów i ogłosił faktyczną niepodległość Belgii. 29 listopada wybuchło powstanie w Warszawie[27].
Sejm w czasie powstania listopadowego zdetronizował Mikołaja I 25 stycznia 1831, choć oktrojowana przez Aleksandra I konstytucja z 1815 uznawała unię Królestwa z Rosją za wieczystą i nierozerwalną. W lutym 1831 wojska rosyjskie dowodzone przez feldmarszałkaIwana Dybicza wkroczyły na terytorium Królestwa. Wojska polskie stoczyły kilka udanych bitew, jednak wobec niemożliwości rozbicia rosyjskich sił głównych zepchnięte zostały do głębokiej defensywy. Powstanie zaczęło wygasać po zdobyciu Warszawy 8 września 1831 przez feldmarszałka Iwana Paskiewicza. 21 października skapitulowała twierdza w Zamościu, ostatni punkt oporu powstańców. Po upadku powstania listopadowego Romanowowie zachowali tytuł króla Polski. Na podstawie porozumienia zawartego w 1833 w Münchengrätzu trzej zaborcy gwarantowali wzajemnie nienaruszalność swego stanu posiadania na terytorium polskim, współdziałanie w tropieniu konspiracji niepodległościowych i wydawanie zbiegów[28].
Po powstaniu listopadowym autonomia Królestwa Polskiego została znacznie ograniczona. W 1832 wprowadzony został tzw. Statut Organiczny dla Królestwa Polskiego, który na czas stanu wojennego miał zastępować zawieszoną konstytucję. Unia konstytucyjna łącząca Królestwo z Cesarstwem została przemianowana na unię realną. Zniesiono Sejm, Wojsko Polskie i odrębną koronację w Warszawie[28]. Królestwo Polskie włączono do Imperium Rosyjskiego[6].
Namiestnikiem Królestwa został Iwan Paskiewicz, otrzymał on także tytuł księcia Warszawy. Skazano zaocznie na śmierć uczestników powstania, którzy wyemigrowali. Masowo przeprowadzano także konfiskaty majątków, wcielano do wojska na 25 lat, zarządzano przesiedlenia. Mnożyły się kolejne wyroki zesłania i katorgi. Okres ten nosi nazwę „nocy paskiewiczowskiej”.
Ziemie Królestwa okupowane były przez stutysięczną armię rosyjską, w 1833 roku wprowadzono na wiele lat stan wojenny, który zniesiono dopiero w 1856 roku[9], po klęsce Rosji pod Sewastopolem w czasie wojny krymskiej. Ponadto Kongresówka musiała uiścić kontrybucję w wysokości 22 milionów rubli (budżet Królestwa nie przekraczał 10 mln). W 1834 roku wprowadzono granicę celną pomiędzy Królestwem a cesarstwem rosyjskim. Ponieważ głównym rynkiem zbytu polskich towarów była Rosja, spowodowało to zachwianie gospodarki Królestwa Kongresowego i wycofanie znacznych kapitałów i przeniesienie nierentownej w tych warunkach produkcji do Rosji. W 1837 roku zniesiono podział Królestwa Polskiego na województwa, wprowadzając w ich miejsce gubernie, wprowadzono rosyjski kodeks karny oraz zlikwidowano polskie szkolnictwo wyższe. Wzmożono rusyfikację.
Polacy wiązali z tym wielkie nadzieje na odzyskanie pełnej autonomii, takiej, jak w latach 1815–1830; jednakże car, nie chcąc składać tak daleko idących obietnic, podczas wizyty w Warszawie w 1856 powiedział do witających go: żadnych marzeń, panowie, żadnych marzeń.
Pomimo tego udało się uzyskać pewne zwiększenie zakresu autonomii: Aleksander Wielopolski, dyrektor Komisji Wyznań i Oświecenia Publicznego w rządzie Królestwa Polskiego, ukrócił samowolę urzędników carskich, zastępując ich Polakami, w 1862 utworzył w Warszawie na bazie Akademii Medyko-Chirurgicznej Szkołę Główną oraz przywrócił Radę Stanu, zaś w czerwcu 1862 został naczelnikiem nowo powołanego Rządu Cywilnego Królestwa Polskiego[31][32].
W lutym i kwietniu 1861 miały miejsce w Warszawie krwawe zamieszki, po których w październiku 1861 władze rosyjskie wprowadziły stan wojenny na obszarze całego kraju. Został on zniesiony w grudniu 1862[33].
Po powstaniu styczniowym zniesiono Radę Stanu[34] i Radę Administracyjną[35], zastępując Komitetem Urządzającym dla Królestwa Polskiego, działającym od 1864 do 1871. W 1868 namiestnik podporządkowany został, zamiast jak dotąd samemu cesarzowi, odpowiednim ministerstwom w Petersburgu, co oznaczało obniżenie znaczenia jego urzędu, zwanego odtąd głównym naczelnikiem[36]. W 1874 roku, po śmierci Fiodora Berga, stanowisko namiestnika nie zostało ponownie obsadzone, a większość jego kompetencji przeniesiono do nowego urzędu generał-gubernatora warszawskiego[37]. Z czasem samo Królestwo zaczęto też określać mianem Kraju Nadwiślańskiego (ros. Привислинский край, Priwislinskij kraj). W 1866 roku 10 guberni Królestwa Polskiego włączono bezpośrednio do cesarstwa rosyjskiego[potrzebny przypis], w 1867 zakazano używania języka polskiego w administracji i szkolnictwie. Miastom, które czynnie poparły powstanie, odebrano w ramach represji prawa miejskie, powodując ich upadek.
Po wprowadzeniu samorządów chłopskich, w wyniku przeprowadzonej przez Narodową Demokrację od stycznia do marca 1905 roku akcji składania wniosków o wprowadzenie języka polskiego do gmin, władze rosyjskie zmuszone zostały w czerwcu 1905 roku do dopuszczenia języka polskiego jako urzędowego na szczeblu gminnym[38]. W okresie tym powstawały również liczne polskie organizacje społeczne, jak np. gniazda Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”[39]. Po krwawym stłumieniu manifestacji w czasie rewolucji 1905 roku generał-gubernator warszawski Gieorgij Skałon wprowadził 10 listopada 1905 stan wojenny.
W roku 1912 okrojono Kongresówkę, przyłączając bezpośrednio do Rosji nowo utworzoną gubernię chełmską. Pomimo urządzenia administracji na wzór obowiązujący w pozostałej części imperium (w 1915 roku jedyną pozostałością odrębności Królestwa był urząd Prokuratorii Generalnej), Królestwo Polskie nigdy nie zostało przez Rosjan zniesione (nie miało to jednak większego znaczenia).
Podczas I wojny światowej (1914–1918), w wyniku ofensywy wojsk państw centralnych, przeprowadzonej od maja do sierpnia 1915, całe terytorium Królestwa Polskiego znalazło się pod okupacją Niemiec i Austro-Węgier. Ewakuowane zostały administracja, przemysł, instytucje finansowe wraz z ich zasobami oraz szkoły wyższe[d]. Duża część tych instytucji przez dłuższy czas przemieszczała się ze swoimi archiwami po różnych częściach Rosji, kontynuując swoje formalno-prawne, ale de facto tylko symboliczne działanie. Najpóźniej na początku 1918 większość z nich została rozwiązana dekretami bolszewickimi. W 1915 nastąpiła też wymuszona ewakuacja ludności. W celu utrzymania porządku na terytorium Królestwa, komitety obywatelskie zorganizowały straże i sądy obywatelskie. Natomiast w Rosji, w celu udzielania pomocy wygnańcom oraz reprezentowania interesów Polaków, utworzony został Centralny Komitet Obywatelski Królestwa Polskiego.
Jesienią 1916 roku okupanci rozpoczęli tworzenie na terenie Królestwa Polskiego zależnego od nich państwa polskiego. Miało to umożliwić wystawienie polskiej armii do walki z Ententą, w sytuacji, gdy zasoby mobilizacyjne państw centralnych w trzecim roku wojny ulegały wyczerpaniu. W wyniku klęski Niemiec na froncie zachodnim oraz rozpadu Austro-Węgier okupacja zakończyła się w listopadzie 1918 roku, a ustanowione przez okupantów Królestwo Polskie dało początek niepodległemu państwu polskiemu.
Bezkrólewie
W dniu 15 marca 1917 r. cesarz Rosji Mikołaj II abdykował w imieniu swoim i swojego syna. Następnego dnia miała miejsce warunkowa odmowa przyjęcia korony przez wielkiego księcia Michała. Fikcja prawna monarchii (w tym tronu rosyjsko-polskiego) istniała do 14 września 1917 r., kiedy to Rząd Tymczasowy Rosji proklamował republikę.
Likwidacja spraw
Od 28 marca 1917 r., przy rządzie Rosji istniała Komisja Likwidacyjna do spraw Królestwa Polskiego, powołana w celu przygotowania rozrachunków majątkowych pomiędzy Polską i Rosją, a także w celu rozwiązania aparatu administracyjnego Królestwa, ewakuowanego z jego terenu. Jej powstanie było związane z manifestem Rządu Tymczasowego w sprawie niepodległości Polski, wydanym 17/30 marca 1917 r.[40]
↑Wszystkie te uczelnie uległy likwidacji po upadku powstania listopadowego.
↑Przeniesiony do Rostowa nad DonemUniwersytet Warszawski działał tam pod nazwą „Cesarski Uniwersytet Warszawski w m. Rostowie nad Donem” do końca lipca 1917 roku.
↑Maciej Loret, Watykan a Polska (1815–1832), w: Biblioteka Warszawska, r. 1913, t. II, s. 210.
↑Stefan Zembrzuski, Rosja i Królestwo Polskie. Stosunki prawno-państwowe od r. 1815 do 1832, w: „Przegląd Prawa i administracji” R. 1904, t. XXIX, cz. I, s. 907.
↑Władysław Zajewski: Kongres wiedeński i Święte Przymierze, w: Europa i świat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji, 1815–1849, 1991, ISBN 83-214-0658-0.
↑Mieczysław Żywczyński: Historia Powszechna, 1789–1870, s. 192, ISBN 83-01-11992-6.
↑ abcdeDororaD.LewandowskaDororaD., MałgorzataM.OsieckaMałgorzataM., Królestwo Polskie [online] [dostęp 2024-04-05].
↑Słownik encyklopedyczny: Historia, pod. red. Wojciecha Głucha, Wrocław 1997/98, Wydawnictwo Europa, s. 377, ISBN 83-85336-69-9.
↑Lech Mażewski. Oblany egzamin z polityki. O narodzinach, istnieniu i upadku państwa polskiego w latach 1806–1874., Radzymin 2016, Wydawnictwo von Borowiecky, ISBN 83-60748-88-8.
↑Anna Maria Drexlerowa: Kultura miejska w Królestwie Polskim. Cz. 1: 1815–1875: Warszawa, Kalisz, Lublin, Płock. Warszawa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 2001, s. 7. ISBN 83-88372-18-1.
↑Iwona Barańska: Architektura Kalisza w dobie Królestwa Kongresowego. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 55–64. ISBN 83-85638-24-5.
↑Adam Massalski, Nauczyciele szkół średnich rządowych męskich w Królestwie Polskim 1833-1862, Warszawa 2007, s. 16–17.
↑K. Groniowski, J. Skowronek, Historia Polski 1795-1914, s. 68.
↑K. Groniowski, J. Skowronek, Historia Polski 1795-1914, s. 65.
↑K. Groniowski, J. Skowronek, Historia Polski 1795–1914, s. 66–67.
↑Malte Rolf: Rządy imperialne w Kraju Nadwiślańskim. Królestwo Polskie i cesarstwo rosyjskie (1864–1915). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2016, s. 79. ISBN 978-83-235-2572-1.
↑Roman Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa, t. I, Warszawa 1988, s. 102.
↑LechL.MażewskiLechL., Królestwo Polskie 1815–1874. Powstanie i upadek państwa., „Przegląd Sejmowy” (2(139)), Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2017, ISSN1230-5502. Brak numerów stron w czasopiśmie
↑Artur Korobowicz: Sądownictwo Królestwa Polskiego 1876-1915. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1995, s. 7–48. ISBN 83-227-0774-6.
Bibliografia
KazimierzK.BemKazimierzK., Słownik biograficzny duchownych ewangelicko-reformowanych. Pastorzy i diakonisy Jednoty Małopolskiej i Jednoty Warszawskiej 1815-1939, Warszawa 2015.
.svg)
.svg)
.png)
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.svg){kind=small}
.png){kind=small}
_(cropped).jpg)
