Historia kultu religijnego w Bydgoszczy w przeważającej części dotyczy Kościoła katolickiego. Kościół ten we wszystkich okresach dziejów Bydgoszczy odgrywał znaczącą rolę. Pewien wpływ na obraz religijny miasta miała również reformacja w XVI i XVII wieku oraz kolonizacja niemiecka w wieku XIX, która doprowadziła do wzrostu znaczenia kościoła ewangelicko-unijnego.
Najstarszym obiektem kultu chrześcijańskiego na terenie administracyjnym obecnego miasta Bydgoszczy jest obecnie nieistniejący kościół pw. św. Marii Magdaleny. Nie był on położony bezpośrednio przy grodzie bydgoskim, lecz przy warowni zwanej Wyszogród, położonej na urwistym brzegu Wisły[1]. Był to jeden z najstarszych w regionie kościołów parafialnych, istniejący dowodnie w 1198 r., a datowany przez historyków co najmniej na połowę XII wieku. Być może świątynia istniała jeszcze wcześniej, gdyż istnieje głęboko zakorzenione w historii podanie o konsekracji przez biskupa św. Wojciecha kaplicy grodowej pw. Marii Magdaleny w Wyszogrodzie w 997 r., podczas jego podróży misyjnej do Prus[2].
Kościół wyszogrodzki stracił znaczenie w XV wieku, ale istniał jeszcze do końca XVIII wieku[3].
Najstarszym znanym dziś ośrodkiem kultu religijnego, służącym bezpośrednio mieszkańcom grodu bydgoskiego jest kościół pw. św. Idziego (rozebrany w 1879 r.) Został on wybudowany prawdopodobnie w I połowie XIII wieku, jeszcze w przedlokacyjnym okresie historii miasta. Stał on w pobliżu traktu komunikacyjnego wiodącego do przeprawy przez Brdę. Nowsze opracowania historyków wskazują, że był on prawdopodobnie świątynią filialną parafii św. Marii Magdaleny w Wyszogrodzie.
Nowy etap w historii kultu religijnego w Bydgoszczy przyniosła lokacja miasta przez Kazimierza Wielkiego w 1346 r. Biskup włocławski[4] erygował wtedy parafię bydgoską[5], zaś w budującym się zamku znalazła się kaplica służąca garnizonowi i dostojnikom. Na miejscu tej świątyni, spalonej w 1425 r. w pożarze miasta, wzniesiono wyróżniający się gotycką architekturą kościół pw. św. Marcina i Mikołaja. Budowę fary zakończono w 1466 r, lecz prace wykończeniowe i wyposażanie wnętrz trwało do 1502 r. W 2004 r. kościół ten stał się katedrądiecezji bydgoskiej.
Od 1466 r. w kościele znajduje się gotycki obraz maryjny, obecnie zwany Matką Bożą Pięknej Miłości, który stał się szczególnym obiektem kultu.
Bydgoskie zakony
Od czasów średniowiecza duży wpływ na poziom religijny miasta miały zakony. Pierwszy z nich został sprowadzony w końcu XIV wieku. Do końca okresu średniowiecznego znalazły się w Bydgoszczy dwa zakony, natomiast w XVII i XVIII wieku istniały cztery.
Zakony w Bydgoszczy istniejące w okresie staropolskim:
Okres staropolski był bogaty jeśli chodzi o fundacje kościołów. Do 1772 r. istniało na terenie miasta lokacyjnego oraz przedmieść, dziesięć świątyń[6]. Spośród nich można wymienić cztery kościoły zakonne, oraz trzy przedmiejskie służące również pensjonariuszom przytułków dla chorych i ubogich. Ciekawym obiektem sakralnym był również domek loretański, wzniesiony w 1685 r. jako kaplica przy kościele bernardynów.
Kościoły Bydgoszczy i Fordonu istniejące w okresie staropolskim:
W połowie XVI wieku rozpoczęła się w Polsce epoka innowierstwa. W Bydgoszczy i okolicy wpływy reformacji były nieco mniejsze, niż w macierzystym regionie kujawskim[10] ze względu na mniejsze zaludnienie przez szlachtę zagrodową.
Pierwszym odłamem reformacji, jaki znalazł zwolenników w Bydgoszczy byli Bracia czescy. Później pewną popularność zdobył kalwinizm[11]. Natomiast luteranizm nie zdobył popularności w Bydgoszczy, ani na Kujawach ze względu na swoje niemieckie korzenie i popieranie władzy monarszej, co stało w niezgodzie z indywidualizmem szlachty.
Rozwój reformacji w Bydgoszczy nie trwał zbyt długo. Do 1575 r. powstały na przedmieściach dwa zbory: czesko-braterski w podmiejskim Miedzyniu Wielkim i kalwiński.
W Bydgoszczy dość duże znaczenie posiadali przede wszystkim kalwini, rekrutujący się głównie wśród sfer wyższych[12]. Sprzyjała temu neutralna postawa biskupów włocławskich, którzy widzieli potrzebę reformy kościoła i nie upierali się przy zbyt sztywnych ramach doktrynalnych.
Kontrreformacja na Kujawach zyskała znaczenie od ok. 1575 r. Jako że Bydgoszcz była miastem królewskim, nakazy „strzeżenia miasta przed heretykami” kierowali kolejni monarchowie – zwolennicy katolicyzmu: Stefan Batory, a po nim Zygmunt III Waza.
Do 1582 r. zamknięto zbór kalwiński, a w 1625 r. został zamknięty na żądanie jezuitów zbór czesko-braterski na Miedzyniu Wielkim. Od 1627 r. obowiązywał zakaz sprowadzania innowierców do miasta, który wydał król Zygmunt III Waza. Odtąd wyznawcy protestantyzmu w Bydgoszczy stanowili margines życia religijnego, a ci którzy przetrwali – kult odprawiali w zborze w Łobżenicy, bądź prywatnie w domach. W okresie potopu szwedzkiego protestanccy mieszkańcy pomogli we wkroczeniu wojsk szwedzkich do miasta, co dodatkowo zraziło do nich katolików.
Począwszy od II połowy XVII wieku, oraz przez cały XVIII wiek postępowała kolonizacja okolic Bydgoszczy przez ludność niemiecką wyznania luterańskiego oraz Holendrów – mennonitów. Założono wtedy ok. 40 wsi na prawie „olęderskim” w otoczeniu miasta, które zasiedlone były mieszaną wyznaniowo ludnością. Jednakże ludność w murach miasta Bydgoszczy aż do końca okresu staropolskiego zachowała niemal jednorodny katolicki charakter wyznaniowy.
Zmiana oblicza wyznaniowego w latach zaboru 1772-1920
Od 1772 r. Bydgoszcz została zaanektowana przez państwo pruskie w ramach I rozbioru Polski. Od początku prowadzona była ożywiona niemiecka akcja kolonizacyjna, która doprowadziła do generalnej zmiany struktury wyznaniowej mieszkańców. O ile w 1772 r. zamieszkiwały Bydgoszcz tylko 2 rodziny wyznania ewangelickiego, to w 1815 r. katolicy stanowili ok. 40% ludności, tj. ok. 1,7 tys. osób, a w okresie 1850-1920 ok. 25%. Dopiero pod koniec XIX wieku dzięki osiedlającej się na przedmieściach miasta (Wilczak, Szwederowo) ludności polskiej katolicy zwiększyli swą liczebność.
Przez cały okres władzy pruskiej w Bydgoszczy urzędowo popierany był kościół luterański, szczególnie po 1817 r., kiedy powstał państwowy kościół ewangelicko-unijny. Kościół katolicki skupiony był w jednej parafii farnej, do której oprócz miasta należało 58 miejscowości. Dla opanowania tak dużego rejonu, w parafii posługiwało od 1827 r. zwykle trzech wikariuszy.
Pierwsza połowa XIX wieku to okres kasaty zakonów oraz burzenia świątyń katolickich w mieście. W 1853 r. nastąpił natomiast awans administracyjny w hierarchii kościelnej, gdyż odtworzono bydgoski dekanat.
Staropolskie świątynie katolickie rozebrane w okresie zaboru w Bydgoszczy.
Dwa kościoły zakonne władze przeznaczyły na cele świeckie, z czego kościół pobernardyński w 1838 r. przekształcono w świątynię garnizonową, zaś kościół pojezuicki przyznano katolikom niemieckim.
Począwszy od połowy XIX wieku nasiliły się działania germanizacyjne, które związane były z kulturkampfem, działalnością Hakaty oraz Komisji Kolonizacyjnej. W tym czasie ostoją polskości był w Bydgoszczy kościół rzymskokatolicki skupiony wokół jedynej parafii farnej i jedynego kościoła, w którym dopuszczone było głoszenie kazań w języku polskim. Mimo że od 1874 r. władze pruskie wprowadziły m.in. obowiązek składania przez duchowieństwo przysięgi na wierność państwu niemieckiemu, w kościele bydgoskim pracowało wielu oddanych sprawie narodowej kapłanów.
W okresie zaboru pruskiego gwałtowny rozwój zanotował kościół ewangelicki. Pierwsza miejska świątynia farna tego wyznania powstała w 1787 r. do obsługi coraz liczniej przybywających Niemców i żołnierzy pruskich stacjonujących w koszarach. Kolejny duży kościół powstał dopiero w 1876 r., ale później tempo budowy świątyń znacznie się zwiększyło. W latach 1879–1914 r. na terenie obecnego obszaru miasta Bydgoszczy zbudowano dziewięć świątyń ewangelicko-unijnych, nie licząc kilkunastu w okolicy miasta.
Kościoły ewangelickie powstałe w okresie zaboru na terenie obecnego miasta Bydgoszczy:
Kult religijny w dawnej Bydgoszczy dotyczył również wyznania mojżeszowego. Jego wyznawcy – Żydzi zamieszkiwali na terenie miasta od XIV wieku. Jednak konflikty z miejscową ludnością doprowadziły do wysiedlenia ich z miasta po 1555 r. na mocy dekretu królewskiego Zygmunta Augusta. W XVII i XVIII wieku zamieszkiwali oni sąsiedni Fordon, gdzie zbudowali dużą synagogę. W Bydgoszczy Żydzi pojawili się w większej liczbie ponownie po 1772 r. W 1815 r. powstał pierwszy dom modlitwy, a w 1834 r. synagoga z 400 miejscami. Najwięcej Żydów w Bydgoszczy stwierdzono w 1871 r., kiedy stanowili oni 8% ogółu mieszkańców (blisko 2 tys. osób). Wtedy właśnie radny miejski pochodzenia żydowskiego Lewin Louis Aronsohn ufundował nową, okazałą synagogę największą w prowincji. Istniała ona do 1940 r., kiedy została zburzona przez hitlerowców, a Żydzi wywiezieni do Generalnego Gubernatorstwa, gdzie zostali wymordowani. Przetrwała jedynie synagoga w Fordonie, która jest remontowana i przeznaczona na cele kulturalne.
Po odzyskaniu niepodległości Bydgoszcz ośmiokrotnie zwiększyła swoje terytorium i posiadała blisko 80 tys. mieszkańców, a mimo tego posiadała tylko jedną parafię katolicką. Starały się temu zaradzić władze duchowne erygując nowe parafie oraz mieszkańcy wznosząc społecznie nowe kościoły.
Już w 1920 r. wyodrębniono cztery okręgi duszpasterskie oraz dwa dekanaty: bydgoski miejski i podmiejski. 10 kwietnia 1924 r. kard. Edmund Dalbor z dotychczasowej parafii farnej erygował pięć nowych parafii:
Do celów kultu religijnego przywrócono kościół Klarysek. Rozpoczęto również budowę nowych świątyń, z których największą była pw. św. Wincentego a' Paulo budowana w formie panteonu rzymskiego jako wotum wdzięczności Polaków za odzyskanie niepodległości.
Ostatecznie do 1939 r. zdołano zbudować pięć dużych kościołów i kaplic[16].
Kościoły katolickie wybudowane w latach 1920-1939 na terenie Bydgoszczy:
W 1939 r. 91% mieszkańców miasta wyznawało katolicyzm. Tylko 8,5% deklarowało wyznanie ewangelickie, a 0,1% mojżeszowe. Mimo tak dużej proporcji – w mieście nadal brakowało świątyń katolickich. W przededniu II wojny światowej w 140-tysięcznej Bydgoszczy było 6 kościołów parafialnych, 2 kościoły sukursalne, jeden kościół garnizonowy, 2 kaplice publiczne i 12 kaplic półpublicznych. Opiekę duszpasterską sprawowało w nich 52 kapłanów świeckich i zakonnych[17].
Obraz dopełniało 8 świątyń ewangelicko-unijnych (siedem parafii i superintendentura podległa konsystorzowi w Poznaniu), kaplica baptystów, dom modlitwy zboru adwentystów dnia siódmego, zbór metodystów, parafia ewangelicko-augsburska oraz staroluteranie, zielonoświątkowcy i irwingianie.
W okresie międzywojennym Bydgoszcz stanowiła największą w Polsce placówkę kościoła ewangelicko-unijnego[18] i obok Poznania najbardziej dynamiczny ośrodek działalności niemieckich ewangelików[19]. Bydgoska społeczność protestancka licząca ok. 10 tys. osób była w 92% narodowości niemieckiej. W 1921 r. polscy ewangelicy wyznania luterańskiego utworzyli własną parafię w Bydgoszczy, która w odróżnieniu od parafii ewangelicko-unijnych cechowała się lojalnością wobec państwa polskiego.
Aktywne życie religijne przerwał najazd Niemiec na Polskę we wrześniu 1939 r. Okupant poddał eksterminacji mniejszość żydowską, tysiące polskich mieszkańców i całe instytucje. Spośród 52 duchownych katolickich śmierć poniosło 17 (34%). Wśród ofiar znalazły się osoby duchowne związane z Bydgoszczą, które papież Jan Paweł II w 1999 r. uznał za błogosławionych kościoła katolickiego: ks. Antoni Świadek, ks. Narcyz Putz, ks. Franciszek Dachtera, ks. Bronisław Kostkowski, bp. Michał Kozal. Tragiczne losy dotknęły również polskich duchownych ewangelickich związanych z Bydgoszczą[21].
9 i 10 września 1939 r. na Starym Rynku pod murami kościoła pojezuickiego hitlerowcy rozstrzelali ok. 40 polskich zakładników, w tym kilku księży. Odciśnięty na murze ślad krwawej ręki umierającego księdza, którego Niemcy nie potrafili zetrzeć stał się przyczyną legendy, która podtrzymywała na duchu Polaków. W odwecie Niemcy rozebrali całą zachodnią pierzeję Starego Rynku wraz z kościołem pojezuickim oraz dokonali wyburzenia synagogi żydowskiej oraz budynków na ul. Mostowej.
Ostatecznie II wojny światowej nie przetrwały w Bydgoszczy dwa kościoły ewangelickie, jeden katolicki oraz synagoga żydowska. Podczas walk w 1945 r. uszkodzeniu uległy kolejne kościoły: fara, bazylika, kościół św. Pawła, kościół św. Antoniego. Wszystkie z nich udało się uratować, chociaż kościół św. Piotra i Pawła uniknął rozbiórki w 1946 r. jedynie dzięki zdecydowanej postawie władz kościelnych i społeczeństwa Bydgoszczy.
Okres PRL 1945-1989
Po II wojnie światowej, w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej kościół mógł w ograniczonym zakresie spełniać swoją funkcję ewangelizacyjną, ponieważ władze komunistyczne prowadziły mniej lub bardziej otwartą walkę z Kościołem. Duchownych inwigilowano, nie zatwierdzano na stanowiska kościelne, niektórych więziono. Przestały istnieć zrzeszenia religijne oraz szkoły katolickie, wyrugowano naukę religii ze szkół państwowych. Sytuacja na lepsze zmieniła się dopiero w latach 70., a ustabilizowała pod koniec lat 80. XX w.
Rozwój duszpasterstwa katolickiego był zauważalny jeszcze w okresie 1945–1948, kiedy nowa władza nie ugruntowała jeszcze dobitnie swej linii politycznej. W rozwijającej się przestrzennie i ludnościowo Bydgoszczy erygowano wtedy nowe parafie i prowadzono w nich ożywioną działalność duszpasterską. Tylko w 1946 roku utworzono kolejnych 6 parafii, których bazą stały się m.in. cztery dawne świątynie ewangelicko-unijne. Z pozostałych dwu kościołów poewangelickich, jeden przekazano jezuitom, zaś drugiparafii ewangelicko-augsburskiej, która skupiła ok. 1,4 tys. polskich ewangelików[22].
podniesiono do rangi świątyni parafialnej kościół na Siernieczku
W 1946 w Bydgoszczy działało 12 parafii, które dysponowały 11 kościołami i zrzeszały ponad 142 tys. wiernych, tj. około 96% ogółu mieszkańców. Najtrudniejsze lata dla kościoła przypadły w 5. i 6. dekadzie XX wieku. Mimo tego w 1958 r., dzięki determinacji mieszkańców osiedla Jachcice i sprzyjającym okolicznościom (m.in. odwilży politycznej po październiku 1956 r.) udało się uzyskać zgodę władz państwowych na erygowanie nowej parafii pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny i budowę kaplicy na Jachcicach. W 1952 r. podzielono również bydgoski dekanat miejski na dwie części, z których każdy obejmował po 6 parafii.
W latach 60. XX w. z uwagi na nieprzychylną postawę władz państwowych nie nastąpił rozwój administracyjny kościoła katolickiego w Bydgoszczy, z wyjątkiem erygowania dwóch parafii, których świątyniami zostały kościoły poewangelickie:
Na przełomie lat 60. i 70. władze duchowne przystąpiły do organizacji nowych ośrodków duszpasterskich, które miały zaspokoić potrzeby duchowe mieszkańców nowych, budujących się osiedli domów wielorodzinnych na Błoniu, Wyżynach, Bartodziejach, Szwederowie, Osiedlu Leśnym, Miedzyniu i Osowej Górze.
Władze państwowe nie zgadzały się na erygowanie nowych parafii i budowę świątyń, wobec czego powstawały jednostki zwane duszpasterstwami, zabezpieczające jednak zwykle pełnię posług parafialnych. Na kaplice publiczne adaptowano istniejące kostnice cmentarne, kaplice zakonne, a nawet mieszkania prywatne.
W II połowie lat 70. zaznaczyło się pewne złagodzenie polityki wyznaniowej państwa, których owocem była zgoda władz na budowę nowego kościoła św. polskich Braci Męczenników na Wyżynach. Zgodę po wielu staraniach uzyskał osobiście prymas Stefan Wyszyński. Kościół ten budowano od 1976 r. społecznie przez samych mieszkańców.
W latach 1976–1981 z dotychczasowych ośrodków duszpasterskich wyłoniło się 10 nowych parafii. Dokonano również podziału dekanatów, wśród których wyodrębniono cztery obejmujące parafie bydgoskie (1970)[24].
Parafie wyłonione z ośrodków duszpasterskich z lat 70.:
Nowy, korzystniejszy dla kościoła okres przypadł po 1981 r. Władze nie sprzeciwiały się erygowaniu nowych parafii, budowano nowe świątynie. W celu wspierania wspólnych dla całego miasta inicjatyw duszpasterskich prymas Polski kard. Józef Glemp powołał w 1982 roku wikariusza biskupiego dla miasta Bydgoszczy, którym został ks. bp Jan Nowak (godność tę pełnił do 1996 roku). W czasie 14 lat swojej działalności „biskup miasta Bydgoszczy” przyczynił się do rozwoju szeregu inicjatyw[26]:
ustanowienia stałej posługi spowiedniczej w kościele farnym,
utworzenia miejskiego hospicjum im. ks. Jerzego Popiełuszki, poradni rodzinnych, katolickiego liceum ogólnokształcącego (1985),
organizacja Tygodni Kultury Chrześcijańskiej oraz Bydgoskich Dni Społecznych.
W latach 80. nadal dostosowywano sieć parafii do potrzeb rozbudowującego się miasta, niwelując przy tym zaległości z poprzednich dekad wymuszone niechętnym stanowiskiem władz.
Parafie w Bydgoszczy ustanowione w latach 1981–1989 r. :
W okresie 1945–1989 do Bydgoszczy sprowadzono również kilka zgromadzeń zakonnych, które pomagały w rozwoju nowych parafii, ewangelizacji mieszkańców i edukacji dzieci i młodzieży.
Zakony przybyłe do Bydgoszczy w okresie 1945-1989 r.:
W okresie PRL-u kościół bydgoski mimo rozlicznych trudności zdołał umocnić swoją strukturę. U schyłku tego okresu działały cztery dekanaty, które obejmowały 35 parafii[27]. W latach 1975–1990 zbudowano w mieście czternaście świątyń katolickich, z których połowa miała charakter monumentalny.
Na uwagę zasługuje również rozwój wyznań poza strukturami kościoła katolickiego. Oprócz istniejących po okresie międzywojennym kilku zborów ewangelickich[28] oraz parafii: polskokatolickiej i prawosławnej, rozwinęły się kolejne:
Po przełomie politycznym w 1989 r. kościół odzyskał swobodę w głoszeniu ewangelii, w rozwoju administracji kościelnej i edukacji. Lata 90. to czas budowy nowych świątyń, wykańczania i upiększania istniejących.
Po 1989 r. utworzono 6 nowych parafii: w Fordonie, na Wyżynach, Miedzyniu i Osowej Górze, które dokończyły dzieło dopasowania sieci parafii do rzeczywistych potrzeb duszpasterskich mieszkańców.
Po 1980 r. wiele nowych parafii powstało również w okolicy miasta. Gminy podmiejskie Bydgoszczy po 2000 r. szczególnie zwiększyły liczbę mieszkańców, co wymusiło odpowiednie działania na polu duszpasterskim.
Parafie w okolicy Bydgoszczy ustanowione po 1980 r. :
W 1992 r. po wielkiej reformie administracyjnej kościoła katolickiego, przeprowadzonej przez papieża Jana Pawła II, cały obszar terytorialny Bydgoszczy włączono do archidiecezji gnieźnieńskiej. 38 parafii bydgoskich przyporządkowano wówczas do pięciu miejskich dekanatów.
2002 – na uroczystość obchodów 500-lecia fary, papież Jan Paweł II wystosował specjalny list do bydgoszczan, a rok później poświęcono Drzwi Jubileuszowe, które wykonał bydgoski rzeźbiarz Michał Kubiak.
Największym wydarzeniem religijnym okresu po 1989 r. była wizyta w Bydgoszczy 7 czerwca 1999 r. papieża Jana Pawła II. W mszy na bydgoskim lotnisku uczestniczyło 500 tys. wiernych. Papież ukoronował koronami papieskimi obraz Matki Bożej Pięknej Miłości[29]. W papieskiej pielgrzymce Bydgoszcz otrzymała miano Stacji Nowych Męczenników. W homilii papież nawiązał do martyrologii Bydgoszczy, którą symbolizuje bydgoska „Krwawa Niedziela”, rozstrzeliwania na Starym Rynku, Dolina Śmierci oraz do symboliki, którą reprezentuje wezwanie kościoła Świętych Polskich Braci Męczenników, skąd w ostatnią drogę wyruszył w 1984 r. ks. Jerzy Popiełuszko. Papież wezwał do upamiętnienia męczenników, którzy oddali życie za wiarę.
W odpowiedzi na ten apel papieski, w Bydgoszczy powstały dwa sanktuaria nawiązujące do martyrologii Polaków.
Ukoronowaniem dziejów kościoła bydgoskiego jest dekret papieża Jana Pawła II z 25 marca 2004 o powstaniu diecezji bydgoskiej. Katedrą został ustanowiony najstarszy zachowany kościół w mieście i zarazem prastare sanktuarium maryjne. Do diecezji włączono miasto Bydgoszcz, jego okolice oraz część regionów historycznych: Krajny i Pałuk.
Rozwój administracji kościoła katolickiego w Bydgoszczy w XX wieku (nie uwzględniono parafii garnizonowej):
Rok
Parafie
Dekanaty
1918
1
1
1924
5
1
1933
6
1
1946
12
1
1958
13
2
1973
15
4
1982
27
4
1992
38
5
2004
40
6
W latach 90. XX wieku Świadkowie Jehowy rozpoczęli budowę Sal Królestwa. Dla potrzeb 14 zborów (Błonie, Fordon, Leśne (w tym grupa języka angielskiego) Mariampol, Miedzyń, Migowy, Nowy Fordon, Północ, Prądy, Rosyjski, Śródmieście, Szwederowo, Ukraiński, Wyżyny) funkcjonuje ich 4 (ul. Dworcowa 81A, ul. Jana Brzechwy 4, ul. Kubusia Puchatka 2A, ul. Planty 28)[30][31].
↑podanie wymienione w1588 r. podczas wizytacji biskupiej w Fordonie
↑W latach 30. XV wieku powstała parafia pw. św. Mikołaja w Fordonie, podczas gdy świątynia w Wyszogrodzie pozostała kaplicą publiczną. Kościół murowany zbudowano w Fordonie ok. 1600 r.
↑W 1939 r. zawiązał się komitet budowy kościoła na Kapuściskach. Nowa świątynia miała być podobna do tej, która została postawiona na Siernieczku, ale ostatecznie do budowy nie doszło z powodu wybuchu wojny
↑Alabrudzińska Elżbieta. Protestanci w Bydgoszczy w latach 1920-1956. [w.] Bydgoszcz – 650 lat praw miejskich. Bydgoszcz 1996
↑KrzysztofK.BilińskiKrzysztofK., Hiobowie XX wieku, Wydawnictwo A Propos, 2012, s. 128–141, ISBN 978-83-63306-15-1.
↑więzieni w obozach koncentracyjnych byli prawie wszyscy bydgoscy duchowni ewangeliccy, z których trzech zmarło z wycieńczenia
↑w 1945 r. rozgorzał w Bydgoszczy spór ewangelików i katolików o własność kościoła przy Placu Kościeleckich. Kościół ten 27 września 1945 r. został oddany parafii ewangelicko-augsburskiej, na co nie chcieli zgodzić się katolicy. Ostatecznie parafia ewangelicka zrezygnowała z tego kościoła w zamian za kościół Chrystusa Zbawiciela przy ul. Warszawskiej – Alabrudzińska Elżbieta. Protestanci w Bydgoszczy w latach 1920-1956. [w.] Bydgoszcz – 650 lat praw miejskich. Bydgoszcz 1996
↑teren, na którym stoi kościół włączono w obszar administracyjny Bydgoszczy w 1978 r.
↑Pastuszewski Stefan. Rozkwit bydgoskiego kościoła. [w.] Kalendarz Bydgoski 2006
↑Kutta Janusz. Wikariusz biskupi prymasa Polski w Bydgoszczy. [w.] Kronika Bydgoska – tom specjalny wydany z okazji wizyty papieża Jana Pawła II w Bydgoszczy. Bydgoszcz 1999
Alabrudzińska Elżbieta. Protestanci w Bydgoszczy w latach 1920-1956. [w.] Bydgoszcz – 650 lat praw miejskich. Bydgoszcz 1996
Chamot Marek. Kościół katolicki w Bydgoszczy w czasie zaborów. [w.] Kalendarz Bydgoski 2000
Derenda Jerzy. Piękna stara Bydgoszcz – tom I z serii Bydgoszcz miasto na Kujawach. Praca zbiorowa. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2006
Derenda Jerzy. Bydgoszcz w blasku symboli – tom II z serii Bydgoszcz miasto na Kujawach. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2008
Kutta Janusz. Rola kościoła katolickiego w dziejach Bydgoszczy. [w.] Kronika Bydgoska XIX (1998). Bydgoszcz 1998
Grzybowski Michał Marian. Z dziejów kościoła katolickiego w Bydgoszczy. [w.] Bydgoszcz – 650 lat praw miejskich. Bydgoszcz 1996
Kutta Janusz. Wikariusz biskupi prymasa Polski w Bydgoszczy. [w.] Kronika Bydgoska – tom specjalny wydany z okazji wizyty papieża Jana Pawła II w Bydgoszczy. Bydgoszcz 1999
Łbik Lech. Narodziny bydgoskiej parafii, średniowieczne świątynie, parafialny laikat, dekanat. [w.] Kronika Bydgoska – tom specjalny wydany z okazji wizyty papieża Jana Pawła II w Bydgoszczy. Bydgoszcz 1999
