Zniszczenie Wyszogrodu w 1330 spowodowało translokację ośrodka osadniczego 2 km na wschód w rejon dzisiejszego Fordonu. Późniejsze lokacje Władysława Opolczyka i Władysława Jagiełły utwierdziły ten stan.
W latach 30. XV wieku centrum życia parafialnego zostało przeniesione z Wyszogrodu do Fordonu. Skutkowało to opuszczeniem i stopniowym upadkiem kościoła wyszogrodzkiego, natomiast budową nowej świątyni w Fordonie.
Z wizytacji kościelnych wynika, że kościół wyszogrodzki w spełnianiu funkcji duszpasterskich i parafialnych został zastąpiony przez kościół w Fordonie między 1375 a 1430. Obecna parafia św. Mikołaja stanowi kontynuację średniowiecznej parafii wyszogrodzkiej. Pierwszy ksiądz w Fordonie został wymieniony pod datą 1435. Parafia fordońska obejmowała miasto, a także wsie: Łoskoń, Pałcz, Wyszogród oraz wsie dawnej parafii wyszogrodzkiej: Siersko (Siernieczek), Jarużyn, Miedzyń, i Strzelce.
Nie jest znana data erekcji pierwszego kościoła fordońskiego, natomiast patronem świątyni był już wtedy św. Mikołaj – biskup. Wewnątrz świątyni znajdowały się trzy ołtarze. W ołtarzu głównym umieszczono figurę przedstawiającą Przemienienie Pańskie. Proboszcz miał do pomocy zwykle dwóch wikariuszy.
Pierwsza świątynia drewniana spełniała swoją funkcję do końca XVI wieku.
W 1598sufragan włocławski, a równocześnie proboszcz fordońskiej parafii Baltazar Miaskowski, rozpoczął budowę murowanego kościoła pw. św. Mikołaja, którą zakończono w I połowie XVII wieku. Wzniesiono wówczas jednonawowy, orientowany i bezwieżowy późnogotycki kościół, który w swojej formie z niewielkimi zmianami, przetrwał do początku 1927 roku. Kościół został postawiony poza zwartą zabudową miasta, przy placu, na którym w tamtych czasach oczekiwano na przeprawę przez Wisłę. W 1632 r. w krypcie pod prezbiterium pochowano rodzinę szlachcica Łukasza Wybranowskiego herbu Poraj.
W 1691 w miejscu spalonego kościoła został postawiony nowy budynek, różniący się od poprzedniego dobudowaną od północy kaplicą pw. św. Anny. W I połowie XVIII wieku świątynia została gruntownie odnowiona. Dobudowano m.in. murowaną kruchtę oraz wieżyczkę - sygnaturkę.
Od 1765 parafia i kościół był siedzibą dekanatu fordońskiego, natomiast od 1824 zmienił przynależność diecezjalną[2]. W latach zaboru pruskiego, z powodu trudnej sytuacji materialnej społeczności polskiej w Fordonie, kościół parafialny był dość zaniedbany. Jedyne inwestycje wykonano w połowie XIX wieku: do ściany północnej nawy kościoła dobudowano małą kaplicę a od strony południowej dostawiono kruchtę z dodatkowym wejściem.
Po odzyskaniu niepodległości w 1920 Fordon ujednolicił się narodowościowo. Podczas gdy zmniejszające się społeczności ewangelików i żydów posiadały okazałe obiekty kultu religijnego: zbór oraz synagogę, miejscowych katolików nie satysfakcjonował niewielki obiekt sakralny, za mały jak na potrzeby społeczności. Wobec tego w 1923 rozpoczęto starania o rozbudowę kościoła. Projekt świątyni wykonał w 1923 architekt Stefan Cybichowski. Przewidywał on wykorzystanie murów pierwotnego kościoła przy budowie neobarokowej, jednonawowej, trzyprzęsłowej świątyni z wieżą nakrytą barokowymhełmem.
Prace rozpoczęto w 1926 od rozbiórki nawy i kaplicy starej świątyni. Wznoszenie nowej części kościoła wykonano w latach 1927–1928. Podczas budowy świątynię przedłużono w kierunku północnym dodatkowo o jedno przęsło, zwiększając w ten sposób długość nawy z ok. 30 na 38 metrów oraz powiększono okna, które doświetliły wnętrze.
Wieżę wzniesiono w 1929, zawieszając w niej trzy dzwony z rozebranej wcześniej drewnianej dzwonnicy. Prace wykończeniowe trwały jeszcze do początku lat 30., kiedy to dostarczono niezbędne wyposażenie kościoła, a bryłę nowej świątyni wraz z pozostałością dawnej, ujednolicono nowymi tynkami.
Rozbudowa świątyni zmieniła radykalnie formę budowli z małego późnogotyckiego kościółka na majestatyczną, neobarokową budowlę dominującą nad starym Fordonem.
We wrześniu 1939 kościół został uszkodzony podczas bombardowań i następnie zamknięty przez niemieckie władze okupacyjne do stycznia 1940 r. 2 października 1939 r. przed frontem kościoła odbyła się publiczna egzekucja, w której zginęli m.in. ks. prał. Henryk Szuman i ks. Herbert Raszkowski.
Po wojnie, mimo wielu trudności kontynuowano prace remontowe i drobne inwestycje. Wystawiony został nowy ołtarz św. Barbary, wyposażono kościół w nowoczesne oświetlenie i megafonizację, wymieniono i wyremontowano organy. W 1959 prof. Konrad Dargiewicz z Torunia wykonał freski na sklepieniu kościoła.
12 czerwca 1980 w wyniku uderzenia pioruna, spłonęła wieża kościelna. W efekcie przeprowadzonego remontu w 1982 zmieniono barokowy hełm wieży i obito go blachą miedzianą.
Obecna bryła kościoła została zbudowana w stylu neobaroku. Świątynia jest jednonawowa, murowana, otynkowana, z zamkniętym prezbiterium skierowanym na północ i wieżą w południowo-wschodnim narożniku[3]. Pierwotnie orientowana, obecnie jest rozwinięta na osi północ-południe. Przy elewacji wschodniej znajduje się kaplica (prezbiterium dawnej świątyni) zamknięta trójbocznie, a od północy prostokątna zakrystia. Fasada jest dwukondygnacyjna z górną kondygnacją ograniczoną po bokach spływami wolutowymi i obeliskami, zdobiona parami kolumn, w przyziemiu toskańskimi, w górnej części jońskimi. Wieżę o wysokości 48,8 m zdobią pilastry o korynckichkapitelach i wydatne gzymsy. Pokrywa ją masywny hełm miedziany z lat 80. XX wieku.
Wyposażenie wnętrza
Wnętrze kościoła jest nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach, wsparte na przyściennych kolumnach. W kaplicy zastosowano drewniany strop kasetonowy. W podziemiu znajduje się krypta grobowa rodziny Wybranowskich z 1639, a płytę nagrobną umieszczono na północnej ścianie kaplicy.
Obecnie we wnętrzu kościoła znajduje się nie tylko wyposażenie z lat 20. i 30. XX w., ale także pozostałości barokowego wyposażenia, pochodzącego ze starej świątyni. Na szczególną uwagę zasługują ołtarze, freski sufitowe, witraże, obrazy w ołtarzach, figury oraz feretrony.
Ołtarze
Obecnie w kościele znajduje się siedem ołtarzy:
ołtarz główny w prezbiterium projektu Stefana Cybichowskiego; do 1937 mieścił obraz „Zdjęcie z krzyża” Antoniego Michalaka, a od 1947 obraz „Najświętsza Maryja Panna” namalowany przez Stanisława Wojciechowskiego,
ołtarz boczny w prezbiterium z rzeźbą św. Józefa[4],
barokowy ołtarz w kaplicy akademickiej - dawny ołtarz główny starej, XVII-wiecznej świątyni,
ołtarz boczny św. Barbary, polichromowany, usytuowany naprzeciw kaplicy akademickiej; po podniesieniu do góry obrazu św. Barbary odsłania się drugi obraz św. Anny Samotrzeć z połowy XIX w. ufundowany przez A. Kryskę,
współczesny ołtarz modlitewny z ok. 1960 z obrazem „Jezu ufam Tobie”, usytuowany z przodu nawy po prawej stronie prezbiterium,
Najstarszą częścią świątyni, zachowaną z końca XVI wieku jest kaplica przylegająca od wschodu. Jest to trójbocznie zamknięte prezbiterium starej świątyni, które pierwotnie oddzielone było od nawy łukiem tęczowym. W kaplicy zachowały się dwa okna o zaokrąglonych łukach. Obecnie są wypełnione witrażami[5]:
Obecnie miejsce to pełni rolę kaplicy akademickiej oraz siedziby Duszpasterstwa Akademickiego „Emaus”[6].
Kaplica posiada ołtarz stanowiący najcenniejszy zabytek sztuki sakralnej dawnego kościoła, wykonany w stylu barokowym, z połowy XVII wieku. Zwieńczenie ołtarza wykonano w połowie XVIII wiek w stylu rokoko. W ołtarzu umieszczony jest obraz namalowany w połowie XVII w. przez nieznanego artystę. Przedstawia on, na tle krajobrazu, adorację Najświętszej Marii Panny przez św. Mikołaja i św. Marcina.
Ponadto od strony północno-wschodniej, zarówno do dawnego prezbiterium, jak i obecnej nawy kościoła przylega pierwotna niska zakrystia z oryginalnym sklepieniem kolebkowym z lunetami.
We wnętrzu kościoła zachowały się trzy feretrony pochodzące ze starego kościoła:
feretron w oprawie gotyckiej z wizerunkami: św. Anny Samotrzeć (jedna strona) i zakonnika franciszkańskiego (druga strona),
Na wyposażeniu kościoła znajdował się również dzwon z 1643 o średnicy dolnej 96 cm z napisem Laudate Dominum in cymbylis bene sonantibus i z medalionem św. Mikołaja[10]. Dzwon ten służył parafii do dnia 12 czerwca 1980, czyli do dnia pożaru wieży kościoła, kiedy to w wyniku upadku na ziemię pękł. Na początku lat dziewięćdziesiątych został on przetopiony na dzwon dla nowo powstałej parafii św. Jana w Fordonie.
↑Fordon do 1821 należał do diecezji włocławskiej, następnie w latach 1821-1992 do chełmińskiej z siedzibą w Pelplinie, w latach 1992-2004 do archidiecezji gnieźnieńskiej i od 2004 r. do diecezji bydgoskiej
↑Krystyna Parucka: Zabytki Bydgoszczy – minikatalog. Bydgoszcz: „Tifen” Krystyna Parucka, 2008. Brak numerów stron w książce
↑Jest własnością parafii do dzisiaj, lecz nie jest już używana
↑Odlany w pracowni ludwisarza gdańskiego Gerharda Benningka. Zawarta na nim inskrypcja głosiła, że powstał dzięki trosce Mateusza Judyckiego, archidiakona pomorskiego, kanonika gnieźnieńskiego, proboszcza gdańskiego i fordońskiego
Bibliografia
Zdzisław Biegański (red.): Dzieje Fordonu i okolic. Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, 1997. Brak numerów stron w książce
Marian Biskup (red.): Historia Bydgoszczy. Tom I do roku 1920. Warszawa-Poznań: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1991. Brak numerów stron w książce
Jerzy Derenda: Piękna stara Bydgoszcz – tom I z serii Bydgoszcz miasto na Kujawach. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy], 2006. Brak numerów stron w książce
Krzysztof Bartowski. Zabytki Fordonu – kościół parafialny pw. św. Mikołaja. „Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu”, 1996. Bydgoszcz.brak numeru strony
Tomasz Nowicki. Kościół, duchowieństwo i parafianie fordońscy według wizytacji kanonicznej z 25 października 1781 r. „Kronika Bydgoska”. XIX (1998). Bydgoszcz.brak numeru strony
Zbigniew Zyglewski. Materiały do dziejów bractwa św. Anny przy kościele św. Mikołaja w Fordonie. „Kronika Bydgoska – tom specjalny wydany z okazji wizyty papieża Jana Pawła II w Bydgoszczy”. s. 1999. Bydgoszcz.
