Bielsko-Biała pełni funkcję centrum administracyjnego, gospodarczego, akademickiego i kulturalnego dla obszaru śląsko-małopolskiego pogranicza nazywanego czasem potocznie Podbeskidziem[a]. Stanowi ważny ośrodek przemysłowy (ze szczególnym uwzględnieniem branży motoryzacyjnej, a w przeszłości włókiennictwa) i handlowo-usługowy, a także węzeł drogowy i kolejowy. Jest znaczącym celem turystycznym z uwagi na liczne zabytki architektury (czego ilustracją ma być slogan Mały Wiedeń[4][5][6]) oraz bezpośrednią bliskość gór (w granicach miasta leży czternaście szczytów górskich).
Według danych GUS z 30 czerwca 2024, miasto było zamieszkiwane przez 165 127 osób (21 miejsce w Polsce)[3]. Powierzchnia miasta wynosi 124,45 km² (21. miejsce w Polsce)[2] i dzieli się ono formalnie na 30 osiedli (jednostek pomocniczych gminy).
Nazwa miasta
Zapisywana z dywizem nazwa Bielsko-Biała powstała przez zestawienie nazw Bielska i Białej, które w 1951 utworzyły jeden organizm miejski. Odmienia się oba człony: D. Bielska-Białej, C. Bielsku-Białej, B. Bielsko-Białą, N. Bielskiem-Białą, M. wBielsku-Białej.
Czasopismo „Wieniec-Pszczółka” z 1909 z polską nazwą Bielsko-BiałaMapa dwumiasta z 1891 zatytułowana Bielitz-Biala
Złączona nazwa była już w XIX wieku używana w języku niemieckim: Bielitz-Biala na określenie zespołu dwóch miast oraz Bielitz-Bialaer Sprachinsel na określenie niemieckiej wyspy językowo-kulturowej. Występowała powszechnie w niemieckiej literaturze naukowej, kartografii i przewodnikach turystycznych. Najczęściej była używana przez towarzystwa skupiające członków z obydwu miast. Także w polskiej wersji językowej Bielsko-Biała była używana w XIX i na początku XX wieku, choć znacznie rzadziej niż niemiecka wersja. Najbardziej znanym tego przykładem była winieta polskiej gazety „Wieniec-Pszczółka“[7] redagowanej przez ks. Stanisława Stojałowskiego oraz liczne artykuły w Dzienniku Krakowskim czy Kurierze Lwowskim[8][9][10]. Pojawiała się też w reklamach wiedeńskich firm w polskojęzycznych czasopismach, np. wymieniając filie w Bielsku-Białej[11].
Bielitz / Bylitz w Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae (1650)
Nazwę Belsko wymienia niedawno odkryty odpis dokumentu księcia Mieszka I cieszyńskiego, którego zaginiony oryginał datowany jest na lata od 1290 do 1305 lub 1310 roku[12]. W XIV wieku częściej pojawiają się jednak formy odpowiadającej niemieckiej nazwie Bielitz: zu Bilitz (1312), Belicz (1420). Ma ona niemniej rodowód słowiański i wywodzi się od gleb bielicowych. Została przyjęta i przekształcona przez osadników niemieckich, podczas gdy ludność słowiańska wtórnie urobiła nazwę Bielsko/Bilsko, która pojawia się powszechnie w źródłach od XV wieku: w Bilsku (1420), na Bielsku (1465), miasta Byelska (1525), in oppido Bilsko (1652)[13]. Niektórzy wiążą nazwę miasta z bieleniem płótna[14], co jest jednak wątpliwe ze względu na to, że w XIII wieku Bielsko nie było jeszcze ośrodkiem tkackim ani sukienniczym. Istnieją też teorie wywodzące tę nazwę od rzeki Białej. Miałaby ona oddawać barwę wody – białą, czyli jasną, czystą[15]. W rzeczywistości jednak rzeka zaczęła tak być nazywana dopiero w początkach ery nowożytnej, wcześniej była to Bystra[13]. Już z nazwy rzeki ponowiona została pod koniec XVI wieku nazwa osady, która dała początek miastu Białej. Szwajcarski kartograf i geograf Mateusz Merian w swoim dziele Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae wydanym w roku 1650 podaje dwie formy nazwy miejscowości: Bielitz i Bylitz oraz nazwę rzeki Bila[16].
Symbole Bielska-Białej: herb, flagę, logo i hejnał oraz ich wygląd oficjalnie ustanowiono czterema uchwałami rady miejskiej z 7 grudnia 2004 roku.
Herb – składa się z dwóch gotyckich tarcz. Prawa (z punktu widzenia patrzącego na herb: lewa) to herb dawnego Bielska, natomiast lewa (z punktu widzenia patrzącego na herb: prawa) to herb dawnej Białej. Tarcza prawa jest dwudzielna w słup. W polu pierwszym błękitnym (niebieskim) pół złotego (żółtego) orła, bez korony, z głową zwróconą w prawo (połowa godła książąt cieszyńskich), natomiast w polu drugim czerwonym trzy białe (srebrne) lilie ułożone w słup (zmodyfikowana połowa herbu biskupów wrocławskich). Na tarczy lewej w polu zielonym dwie czerwone pięciopłatkowe róże ułożone w pas (symbol męczeństwa i krwi Chrystusa lub zapowiedź pomyślności i szczęścia „młodych” mieszczan).
Flaga – stanowi prostokątny płat tkaniny o stosunku wysokości do długości jak 5:8. Istnieją dwie wersje flagi: flaga miejska i flaga honorowa. Barwy obu są żółto-biało-czerwone, przy czym flaga miejska składa się z trzech poziomych pasów równej szerokości, a na fladze honorowej, na szerszym środkowym pasie (w kolorze białym) umieszczony jest herb miasta.
Logo – zostało stworzone w 1996 przez Wiesława Grzegorczyka – laureata konkursu rozpisanego przez władze miejskie[20]. Tworzą je dwie wypełnione zielenią, obrócone ku sobie brzuszkami litery B, symbolizujące przedzielone rzeką Bielsko i Białą, z umieszczoną nad nimi czerwoną kropką. Całość przypomina górski krajobraz, nad którym świeci słońce[21].
Hejnał – został skomponowany z okazji obchodów 700-lecia miasta przez Piotra Stachurę, ucznia bielskiej szkoły muzycznej. Po raz pierwszy został wykonany 1 maja 1964. Na stronie Urzędu Miejskiego czytamy: „Hejnał jest ściśle związany ze specyfiką regionu, oddaje cały urok Beskidów. Rytm maszyn włókienniczych i szum lasu łączy się w pieśń optymistyczną, pieśń zwycięską”[22]. Hejnał jest odtwarzany codziennie w południe z wieży ratuszowej.
Ukształtowanie powierzchni Bielska-Białej jest dość zróżnicowane. W granicach administracyjnych miasta znajdują się tereny wyżynne (Pogórze Śląskie), jak i górskie (Beskid Śląski, Beskid Mały). Centralnie położony plac Bolesława Chrobrego znajduje się na wysokości 313 m n.p.m. Najniższym punktem są Stawy Komorowickie leżące na wysokości 262 m n.p.m., natomiast najwyższym szczyt liczącego 1117 m n.p.m. Klimczoka w Beskidzie Śląskim.
Pogórze Śląskie zbudowane jest z mało odpornych na denudację serii fliszowych z wkładkami wapieni i cieszynitów. Złożona struktura podłoża geologicznego ścięta jest przez równinę denudacyjną obniżającą się od 400–450 m n.p.m. u podnóża progu Beskidu Małego i Beskidu Śląskiego do 280–300 m n.p.m. na granicy Kotliny Oświęcimskiej. Powierzchnię pogórza pokrywają gliny, na których rozwinęły się zespoły gleb o średniej produkcyjności[24]. Dominują gleby brunatnoziemne. Na ograniczonych powierzchniach występują gleby płowe. Do niewielkich powierzchni ogranicza się zasięg gleb bielicowych, rozwiniętych na bezwęglanowych i bardzo przepuszczalnych zwietrzelinach. Gleby deluwialne, związane z łagodnie nachylonymi podnóżami stoków, występują w wielu obszarach, których łączna powierzchnia jest niewielka. Podobną cechą odznaczają się gleby aluwialne w dnach dolin[26].
Wyżynna część Bielska-Białej składa się z kilkudziesięciu wzgórz, porozdzielanych dolinami rzek i potoków, z których centralną jest dolina Białej. Najwyższymi bielskimi wzgórzami są Drugi Kopiec Lipnicki (448 m n.p.m.), Hałcnowska Góra (404 m n.p.m.), Pierwszy Kopiec Lipnicki (393 m n.p.m.), Cieńciałowa Kępa (390 m n.p.m.), Malowany Dworek (390 m n.p.m.) i Trzy Lipki (386 m n.p.m.)[27].
Beskid Śląski zbudowany jest z masywnych piaskowcówgodulskich i istebniańskich. W części południowej góry zbudowane są z fliszu magurskiego. Występują tu złoża mineralne: piaskowce, wapienie i kruszywa naturalne. Duże znaczenie mają piaskowce godulskie, które występują tu w dwóch rodzajach: godulskie środkowe oraz godulskie dolne. Znajdują się tu również źródła wód mineralnych. Beskid Mały zbudowany jest z płaszczowin: podśląskiej i śląskiej. Składa się w 95% z piaskowców godulskich. Geologicznie jest jednorodny z Beskidem Śląskim[27].
Na południowo-zachodnich stokach Stołowa znajduje się Jaskinia w Stołowie, której korytarze liczą 21 m. W 2003 na stokach Stołowa odkryto również wejście do Jaskini Głębokiej w Stołowie. Z długością 554 m i głębokością 25 m jest jedną z największych jaskiń polskich Karpatfliszowych. Kilka mniejszych jaskiń znajduje się także w rejonie Klimczoka.
Zbiorniki i cieki wodne
Rzeka Biała w centrum miastaUjście skanalizowanej Niwki (po lewej) do BiałejStraconkaJezioro Wielka Łąka
Drugą ważną rzeką jest Wapienica, prawy dopływ Iłownicy o łącznej długości 20,6 km, z tego 9 km w granicach miasta. Powstaje z połączenia potoków Barbara, Rudawka i Żydowski Potok na terenie dzielnicy o tej samej nazwie. Prowadzi wody I klasy czystości i stanowi jedno z ujęć wody dla bielskich wodociągów. W 1932 w górnym biegu Wapienicy, przy połączeniu Barbary i Rudawki, zbudowano zaporę wodną im. Ignacego Mościckiego, a w wyniku spiętrzenia wód powstało sztuczne jezioro Wielka Łąka, które służy jako ujęcie wody pitnej dla celów komunalnych.
Inne rzeki i strumienie w Bielsku-Białej to m.in.:
Słonica i jej dopływ Suchy Potok, przepływające przez Hałcnów
Mraźnica, Zimny Potok i Pasternik w Straconce – dopływy Straconki
Wiele, głównie w górskiej części miasta, jest także niewielkich, bezimiennych cieków wodnych.
Największym skupiskiem stawów w Bielsku-Białej są Stawy Komorowickie położone w północnej części Komorowic, nad rzeką Białą. Sąsiadują ze Stawami Bestwińskimi, położonymi w gminie Bestwina. Mniejszymi skupiskami stawów są Stawy Barkowskie i Stawy Nyczowe nad Kromparkiem, Stawy Hałcnowskie nad Słonnicą oraz grupa stawów nad Rudawką w zachodniej Wapienicy.
Klimat
Klimat Bielska-Białej cechuje się dużym zróżnicowaniem, ponieważ obszar miasta znajduje się w obrębie dwóch dzielnic klimatycznych – podkarpackiej (pogórza) i karpackiej (gór). Klimat wykazuje wyraźną zależność od czynników cyrkulacyjnych. Wyraża się to m.in. dużą nieregularnością stanów pogody i znacznymi wahaniami temperatur w ciągu roku. Największy wpływ na kształtowanie się pogody w mieście wywierają masy powietrza znad Atlantyku. Najczęściej występują wiatry zachodnie oraz południowo-zachodnie. W zimie częściej występują wiatry południowo-zachodnie i południowe, natomiast latem zachodnie i północno-zachodnie. Spory odsetek wiatrów południowych stanowią wiatry halne, obserwowane najczęściej zimą. Największe zachmurzenie na terenie Bielska-Białej występuje w miesiącach od listopada do stycznia. Najmniejszym średnim zachmurzeniem oraz najczęstszym występowaniem dni słonecznych cechuje się koniec lata i początek jesieni[29].
Temperatura powietrza uwarunkowana jest przede wszystkim dopływem określonych mas powietrza, natomiast jej zróżnicowanie przestrzenne jest związane z rzeźbą terenu. Temperatura na obszarze miasta obniża się wraz ze wzrostem wysokości, stopniowo ku południu (średnio o 0,5 °C na 100 m). Wartość średniej temperatury powietrza zmienia się w granicach od 4 (w partiach grzbietowych Beskidów) do ok. 8 °C (w centrum)[30]. Okres bezprzymrozkowy trwa na pogórzu średnio 175 dni, w górach o ponad miesiąc krócej[29]. Mgły występują średnio przez 52 dni w roku[30]
Największą ilość opadów deszczu przynoszą wiatry zachodnie, północno-zachodnie i północne, najmniejszą – południowe. Najwyższe miesięczne sumy opadów notuje się w czerwcu, najniższe w styczniu i lutym. Opady śniegu występują od listopada do kwietnia, przy czym największą liczbę dni z opadem śniegu notuje się w styczniu Pokrywa śnieżna jest bardzo zróżnicowana, ponieważ w granicach administracyjnych miasta znajdują się tereny górskie. Roczna liczba dni z pokrywą śnieżną waha się w granicach od około 70 dni w dzielnicach północnych do ponad 200 w szczytowych partiach Beskidów. Maksymalną grubość pokrywy śnieżnej zanotowano w Bielsku-Białej w latach 60. i wynosiła ona 55 cm[29].
Źródło: Klimat Polski – Serwis IMGW-PIB. Dane za wielolecie 1991–2020[31]
Podział administracyjny
Podział Bielska-Białej na osiedla – jednostki pomocnicze gminy
Bielsko-Biała oficjalnie podzielone jest na 30 osiedli, które stanowią jednostki pomocnicze gminy. Osiedla te działają na podstawie statutów przyjętych w drodze uchwały LXVII/1093/2002 Rady Miejskiej w Bielsku-Białej z dnia 8 października 2002[32].
Aleksandrowice
Biała Krakowska
Biała Śródmieście
Biała Północ
Biała Wschód
Bielsko Południe
Dolne Przedmieście
Górne Przedmieście
Hałcnów
Kamienica
Komorowice Krakowskie
Komorowice Śląskie
Leszczyny
Lipnik
Mikuszowice Krakowskie
Mikuszowice Śląskie
Osiedle Beskidzkie
Osiedle Grunwaldzkie
Osiedle Karpackie
Osiedle Kopernika
Osiedle Mieszka I
Osiedle Piastowskie
Osiedle Polskich Skrzydeł
Osiedle Słoneczne
Osiedle Wojska Polskiego
Stare Bielsko
Straconka
Śródmieście Bielsko
Wapienica
Złote Łany
Podział Bielska-Białej na obręby ewidencyjne
Równolegle funkcjonuje podział na obręby ewidencyjne, których granice odzwierciedlają dawne granice miejscowości stopniowo przyłączanych do Bielska-Białej w XX wieku, a także granice historycznych dzielnic (przedmieść) Bielska. Są to[33]:
Ponadto niektóre peryferyjne obszary wchodzą w skład obrębów Bystra Śląska, Jaworze, Mazańcowice, Międzyrzecze Górne i Pisarzowice, co jest pokłosiem wcielenia do Bielska-Białej również fragmentów tychże wsi. W niektórych przypadkach (np. Mikuszowice Krakowskie, Stare Bielsko, Straconka) granice obrębów i osiedli samorządowych są do siebie zbliżone, w wielu innych (np. Aleksandrowice, Dolne Przedmieście, Lipnik, Mikuszowice Śląskie) obręby i osiedla o tych samych nazwach nie korespondują ze sobą terytorialnie.
Potoczne, zwyczajowe rozumienie „dzielnic” w Bielsku-Białej i przynależności do nich poszczególnych obszarów czerpie luźno z obu rodzajów podziału.
Według raportu Obserwatorium Polityki Miejskiej Instytutu Rozwoju Miast i Regionów z 2020 Bielsko-Biała było miastem o piątym najwyższym udziale zieleni wśród polskich miast powyżej stu tysięcy mieszkańców. Wynosił on 62,9%[34]. Na tak wysoki odsetek ma wpływ fakt, że w skład miasta wchodzą rozległe zalesione tereny górskie. Według studium uwarunkowań i kierunków rozwoju przestrzennego z 2012 do „strefy środowiska przyrodniczego” zaliczało się 42,12% terytorium miasta, z tego lasy stanowiły 24,47%, zieleń w dolinach rzek i potoków 6,58%, zieleń użytkowa (parki, skwery, ogrody itp.) 2,59%, cmentarze 0,65%, wody powierzchniowe i śródlądowe 1,32%, a do pozostałych terenów zielonych wliczono 6,55% powierzchni[25].
W obrębie historycznego centrum znajdują się trzy główne parki miejskie założone pod koniec XIX wieku:
Występują na nich liczne drzewa o wymiarach pomnikowych, oplecione dodatkowo przez bluszcz. Nagrobki, mury i alejki obrośnięte są wieloma gatunkami roślin, a z rzadka odwiedzane nekropolie stanowią oazę dla licznych ptaków. Pojawiają się również ślady bytowania drobnych ssaków[35].
Cennym elementem zieleni miejskiej są założenia parkowe i ogrodowe zlokalizowane w sąsiedztwie dawnych pałaców i willi fabrykanckich. Rosną w nich ciekawe okazy drzew, nierzadko egzotyczne[35]. Przykładem może być ogród przy willi Theodora Sixta, dworze lipnickim czy pałacyku Eduarda Zipsera.
Cygański Las (data założenia 1997, powierzchnia 593 ha)
Sarni Stok (data założenia 2002, powierzchnia 0,11 km²)
Gościnna Dolina (data założenia 2006, powierzchnia pierwotnie 39 ha, po czym zniesiono i powtórnie powołano w 2012 o powierzchni 30,61 ha)[37]
Dolina Wapienicy jest też pierwszym w Polsce miejscem, gdzie wprowadzono w życie ideę parku ekologicznego, czyli połączenia ochrony przyrody z edukacją ekologiczną opartą na jej bezpośrednim doświadczaniu i zaangażowaniu społecznym na jej rzecz[35].
Bielsko-Biała należy do miast o stosunkowo dużym zanieczyszczeniu środowiska. Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 zostało sklasyfikowane jako dwudzieste siódme najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej[40]. Z kolei w raporcie organizacji IQAir z 2020 znalazło się na miejscu trzydziestym ósmym w Europie i piątym w Polsce[41]. Liczba dni, gdy przekroczone było dopuszczalne dobowe stężenie pyłu zawieszonego PM10, wynosiła w latach 2018–2022 kolejno: 52, 30, 33, 41, 24[30].
Największy wpływ na zanieczyszczenie powietrza ma wpływ eksploatacja przestarzałych źródeł na paliwa stałe w gospodarstwach domowych, emisja pyłów i gazów z zakładów przemysłowych oraz ruch komunikacyjny. Utrzymanie na obszarze śródmieścia tradycyjnych rozwiązań z indywidualnymi kotłowniami węglowymi, koksowymi i gazowymi powoduje pogarszanie się stanu środowiska w tej części miasta i może być przyczyną przekraczania dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń powietrza, co grozi konsekwencjami w postaci negatywnego oddziaływania na ludzi i budowle, w szczególności na zabytki. Źródłami zanieczyszczenia powietrza w Bielsku-Białej są również komunikacja samochodowa oraz energetyka, szczególnie niska emisja z lokalnych systemów grzewczych. Zanieczyszczenia wynikające z ruchu motoryzacyjnego koncentrują się w rejonach zwartej, wysokiej zabudowy miejskiej (w tzw. kanionach ulicznych). Organizacja ruchu pojazdów samochodowych na terenie Bielska-Białej jest niekorzystna i sprzyja powstawaniu zjawiska smogu fotochemicznego. Nie bez znaczenia jest także emisja pochodzenia energetycznego z obszarów sąsiednich (GOP, ROW, Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie) oraz z procesów technologicznych realizowanych w zakładach przemysłowych[23].
Wody przepływających przez miasto rzek są silnie lub ponadnormatywnie zanieczyszczone szkodliwymi substancjami. Stan wód Białej, Wapienicy i Kromparku został w 2020 sklasyfikowany jako zły[42].
Sytuacja ekologiczna w mieście ulega w ostatnich latach stopniowej poprawie. Wpływ na to mają działania władz miejskich takie jak realizowany od 2015 „Plan Gospodarki Niskoemisyjnej”[43]. W 2020 wymienionych zostało z wykorzystaniem miejskich dotacji 454 pieców węglowych w budynkach mieszkalnych[42]. Już w 1997 powstało w Bielsku-Białej pierwsze w Polsce samorządowe Biuro Zarządzania Energią[44], obecnie funkcjonujące jako Wydział Ochrony Środowiska i Energii urzędu miejskiego[45]. W ramach systemu państwowego monitoringu jakości powietrza miasto tworzy strefę oznaczoną kodem PL2403. W 2020 działało na jej terenie trzydzieści sześć urządzeń pomiarowych[42].
Granice bielsko-bialskiej wyspy językowej pod koniec XIX wieku i wcześniejsze wzmianki powiązanych z nią miejscowości
Archeolodzy datują zaludnienie wzgórza staromiejskiego na XIII wiek[46], natomiast pierwsza pisemna wzmianka o Bielsku jako o mieście pochodzi z dnia 3 czerwca 1312. Pojawia się w dokumencie wydanym przez księcia cieszyńskiegoMieszka dotyczącym podarowania „wiernym mieszczanom bielskim” „niewyrąbanego lasu przy Mikuszowicach”, którego pozostałością jest zespół leśno-parkowy Cygański Las[47][48]. Nieco wcześniej jako ważną osadę Belsko wymienia niedawno odkryty XVII-wieczny odpis dokumentu roku tego samego księcia sprzed 1312. Nazwy nie poprzedzają zazwyczaj stosowane w ówczesnych dokumentach określenia oppidum (w stosunku do miast na prawie polskim) lub civitates (na prawie niemieckim), co może świadczyć o tym, że Belsko nie posiadało jeszcze praw miejskich[12]. Sporządzony około 1305 Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis nie wymienia jeszcze takiego miasta w księstwie cieszyńskim, choć wymienia np. właśnie zakładane na prawie niemieckim miasto (civitates) Frysztat i 70 nowo powstałych wsi, co poświadcza prowadzoną wówczas wielką akcję osadniczą w ramach kolonizacji na prawie niemieckim w księstwie cieszyńskim, głównie w oparciu o rodzimą ludność słowiańską[49]. Wyraźnie odróżniało się na tym tle osadnictwo wokół Bielska, gdzie powstała tzw. bielsko-bialska wyspa językowa (Bielitz-Bialaer Sprachinsel), która okazała się być największą i najbardziej zwartą strefą osadnictwa niemieckiego. Pomogło to przetrwać kulturze niemieckiej nieprzerwanie do 1945 roku, a jeszcze na początku XX wieku częścią Sprachinsel było oprócz Bielska i Białej dziesięć okolicznych wsi (większość obecnych dzielnic, a także Międzyrzecze Górne i Bystra Śląska)[50]. W średniowieczu wyspa ta mogła rozciągać się przynajmniej poza Kęty, jednak z czasem okolice tego miasta – poza Wilamowicami – uległy polonizacji[51]. Pamiątką starszego osadnictwa jest grodzisko z przełomu XII i XIII wieku w dzielnicy Stare Bielsko[52].
W chwili założenia miasta księstwo cieszyńskie znajdowało się od kilku lat w orbicie zainteresowania króla czeskiego Wacława II, który z sukcesem nawiązał sojusz z Mieszkiem cieszyńskim w 1292, co ułatwiło mu zdobycie krakowskiego tronu w 1300. Zwieńczeniem powstałych w ten sposób relacji Mieszka I i jego syna, księcia Kazimierza, z Królestwem Czech był hołd lenny tego ostatniego złożony w 1327 królowi Janowi Luksemburskiemu. Śląsk Cieszyński wraz z Bielskiem stał się na następne 600 lat częścią ziem Korony Czeskiej[53]. Zarazem około 1315 doszło do podziału księstwa na część cieszyńską i oświęcimską, granicę między którymi wyznaczała rzeka Biała[54]. Księstwo oświęcimskie zostało w 1457 sprzedane polskiemu królowi Kazimierzowi IV Jagiellończykowi i w ten sposób rzeka płynąca przez miasto stała się granicą dwóch monarchii[55]. Położone po wschodniej stronie rzeki miejscowości stały się częścią niegrodowego starostwa lipnickiego, wydzierżawianego prywatnym właścicielom jako tzw. tenuta[56]. Od 1564 leżały w granicach powiatu śląskiegowojewództwa krakowskiego[57].
W epoce wczesnonowożytnej dzieje Bielska zaczęły być związane były z wyrobem tekstyliów. W 1548 książę cieszyński Wacław III Adam zatwierdził statut miejscowemu cechowisukienników, nadając mu szereg przywilejów. Między innymi od tego czasu bielskie wyroby wyróżniały się znakiem „B.S.” (bielskie sukno). Z czasem cech uzyskiwał kolejne przywileje, rozwijając się szczególnie prężnie od połowy XVII wieku. W 1728 prawie dwie trzecie wszystkich bielskich warsztatów rzemieślniczych to były warsztaty sukiennicze (271 spośród 429)[58]. Do innych znaczących gałęzi gospodarki należały browarnictwo i handel rozkwitający dzięki przygranicznemu położeniu[59].
Bielsko na drzeworycie z 1801 – Bielski Syjon oznaczony nr 9 i 10
Bielsko było pierwszym miastem na terenie księstwa cieszyńskiego, w którym rozpowszechniły się nauki Marcina Lutra – już na przełomie lat 30. i 40. XVI wieku, jeszcze zanim książę Wacław III Adam przyjął luteranizm w 1545[60]. Również później w Bielsku znajdowała się najsilniejsza gmina protestancka na całym Śląsku Cieszyńskim, która w 1587 uzyskała przywilej gwarantujący, że w mieście będą odbywać się wyłącznie luterańskie nabożeństwa[61]. Na bielskim zamku działał Jerzy Trzanowski[62]. Protestancki charakter Bielsko zachowało również po wojnie trzydziestoletniej. Rozpoczęta w drugiej połowie XVII wieku akcja rekatolizacyjna nie odnosiła zbyt dużych sukcesów[63]. Przez cały okres kontrreformacji odbywały się nabożeństwa luterańskie – początkowo w kościele św. Trójcy za przyzwoleniem władzy zwierzchniej, później w domach czy w okolicznych beskidzkich lasach (tzw. leśne kościoły)[64][65] – a zaraz po wydaniu Patentu tolerancyjnego przez cesarza Józefa II w 1781 na północ od historycznego centrum powstała dzielnica ewangelicka z kościołem Zbawiciela, obecną siedzibą biskupa i szkołami, określana jako Bielski Syjon[66]. Do dzisiaj pozostaje ona centrum kultury protestanckiej o ponadregionalnym znaczeniu. W 1900 na Bielskim Syjonie odsłonięto pomnik Marcina Lutra – jeden z zaledwie dwóch w całych Austro-Węgrzech (drugi powstał w czeskim Aszu), a obecnie jedyny w granicach Polski[67].
Dzieje Białej sięgają drugiej połowy XVI wieku, pierwsza wzmianka pochodzi z 1564. Powstała ona jako mała osada rzemieślnicza z 13 domami na gruntach należących do wsi Lipnik[56]. Usamodzielniła się w 1613[74]. Pierwszymi osadnikami byli najprawdopodobniej mieszkańcy bielskich przedmieść, którzy przenieśli się na drugą stronę rzeki pod wpływem konfliktów z uprzywilejowanymi „wielkomieszczanami” z miasta lokacyjnego[75]. W XVII wieku Biała rozwinęła się na skutek napływu uchodźców z sąsiedniego Śląska uciekających przed kontrreformacją i poborami wojskowymi w czasie wojny trzydziestoletniej[76]. 9 stycznia 1723 uzyskała prawa miejskie[77].
Podobny charakter etniczny (przewaga ludności niemieckojęzycznej), religijny (luteranizm) i gospodarczy (handel i rzemiosło, w tym sukiennictwo) od początku sprzyjały bliskim związkom między Bielskiem i Białą niezależnie od odmiennej przynależności państwowej. Ponadto Biała powstała bezpośrednio na drugim brzegu niewielkiej rzeki, więc oba miasta stanowiły jedną całość urbanistyczną. W 1772 (I rozbiór Polski) Biała została włączona w skład monarchii habsburskiej. Rzeka stała się odtąd granicą między dwoma krajami koronnymi Austrii: Galicją oraz Śląskiem Austriackim, do którego należały ziemia cieszyńska, opawska, karniowska i pozostałe fragmenty Śląska pozostawione Habsburgom po I wojnie śląskiej (1740–1742)[78][79]. Układ urbanistyczny Białej został znacznie przekształcony w ostatnich dwóch dekadach XVIII wieku w związku z budową traktu środkowogalicyjskiego, którego częścią była obecna ulica 11 Listopada[80].
Od rewolucji przemysłowej do II wojny światowej
Bielsko i Biała na austriackiej mapie topograficznej z połowy XIX wiekuFabryki nad rzeką Białą na pocztówce około 1915Teatr miejski, gmach poczty i zamek Sułkowskich z tzw. Wysokim Trotuarem na pocztówce z około 1915
Rok 1806, kiedy w ośmiu bielsko-bialskich manufakturach uruchomiono przędzarki maszynowe, uważany jest za początek rozwoju przemysłu w dwumieście[81]. W ciągu XIX wieku region bielsko-bialski stał się jednym z trzech centrów przemysłu włókienniczego w Austro-Węgrzech, obok Brna i Liberca[82]. Drugą najważniejszą gałęzią był przemysł maszynowy. Hale fabryczne i kominy stały się nieodłącznym elementem krajobrazu Bielska i Białej. Zabudowa przemysłowa skupiła się w pobliżu rzeki Białej, przyczyniając się do rozwoju Dolnego i Żywieckiego Przedmieścia. Przemiany architektoniczne przyśpieszyły dwa wielkie pożary, do których doszło w 1808 i 1836[83].
Gwałtowny rozwój przemysłu nie szedł w parze z boomem demograficznym, a to za sprawą miejscowych elit sprzeciwiających się napływowi żywiołu robotniczego i nieniemieckiego. Według spisu powszechnego z 1900 Bielsko liczyło 16 597 mieszkańców[88], a Biała – 8257[89]. Większość pracujących w bielsko-bialskim przemyśle dojeżdżała czy dochodziła z okolicznych albo i odleglejszych wsi, spośród których te leżące w bezpośrednim sąsiedztwie obu miast (jak Lipnik czy Kamienica) z czasem same nabierały miejskiego charakteru[90][91]. Osiedla robotnicze typowe dla Ostrawy czy Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego praktycznie nie powstawały, do wyjątków należy osiedle w rejonie dzisiejszej ulicy Michałowicza na Żywieckim Przedmieściu budowane etapami w latach 1892–1911[92]. Nie odniosły sukcesu składane kilkukrotnie (po raz ostatni w 1917) petycje o przyłączenie Białej wraz z okolicą – jako niemieckiej enklawy w zdominowanej przez Polaków Galicji – do Śląska Austriackiego[93].
W obliczu rozpadu monarchii austro-węgierskiej władze zarówno Bielska, jak i Białej, zadeklarowały wolę przyłaczenia obu miast do tworzącej się w tym czasie Republiki Niemieckiej Austrii[94]. Do tego jednak nigdy nie doszło. Biała wraz z całą dawną Galicją stała się już od połowy listopada 1918 częścią II Rzeczypospolitej[95]. Magistrat Bielska uznał zwierzchność władz polskich w dniu 7 grudnia 1918[96]. Przynależność lewobrzeżnej części dwumiasta nie była jednak jeszcze przesądzona, ponieważ obszar Śląska Cieszyńskiego stał się przedmiotem konfliktu polsko-czechosłowackiego. Wielu mieszkańców Bielska opowiadało się za Czechosłowacją, ponieważ widzieli w niej z jednej strony jakiegoś rodzaju kontynuację realiów austro-węgierskich, z drugiej zamożniejszy kraj z wyraźnie większym odsetkiem narodowości niemieckiej[97]. Ostatecznie dopiero na mocy decyzji Rady Ambasadorów z 28 lipca 1920 Bielsko wraz z całą wschodnią częścią Śląska Cieszyńskiego włączone zostało do Polski i weszło w skład autonomicznego województwa śląskiego. Biała natomiast pozostawała w granicach województwa krakowskiego[98].
W okresie międzywojennym zrealizowano wiele nowych inwestycji, jak wprowadzenie komunikacji autobusowej w 1927[99] czy otwarcie lotniska Aleksandrowice w 1935[100], a także powstały liczne obiekty architektoniczne w duchu wczesnego modernizmu, m.in. nowa dzielnica mieszkalna Aleje Sułkowskiego wybudowana na miejscu dawnych ogrodów zamkowych (od 1934)[100] oraz gmach Gimnazjum Polskiego (1925–1927)[101]. Życie polityczne w dużej mierze kształtowane było przez tarcia narodowościowe. Napływ polskich urzędników i nauczycieli zwiększył odsetek ludności polskiej, niemniej w szczególności Bielsko zachowało swój przeważająco niemiecki charakter[102]. W latach 30. stało się ono głównym ośrodkiem nazizmu w ówczesnej Polsce. Miała tu swoją siedzibę prohitlerowska Partia Młodoniemiecka w Polsce (Jungdeutsche Partei in Polen), a jej lider Rudolf Wiesner był wieloletnim bielskim radnym i pełnił przez jedną kadencję funkcję wiceburmistrza[103][104]. W 1925 przyłączono do Białej (przemianowanej na „Białą Krakowską”) kilkukrotnie od niej większą miejscowość Lipnik[105], z kolei w 1938 granice Bielska poszerzyły się o Aleksandrowice[100].
Wkroczenie wojsk niemieckich do Bielska, 3 września 1939
W czasie agresji III Rzeszy na Polskę, w nocy z 2/3 września 1939 roku w Bielsku-Białej doszło do walk z niemieckimi dywersantami, którzy atakowali wycofujące się wojska polskie[106]. W czasie okupacji niemieckiej oba miasta zostały po raz pierwszy w historii oficjalnie połączone przez administrację niemiecką. Biała stała się dzielnicą Bielitz-Ost (Bielsko-Wschód) przy jednoczesnym wyłączeniu ponownie części Lipnika. Tak powiększone miasto liczyło w pierwszym roku wojny 54 tysiące mieszkańców i było stolicą powiatu Bielitz w obrębie prowincji Górny Śląsk[107]. Okres nazistowski wiąże się z prześladowaniami politycznymi i zagładą społeczności żydowskiej (stanowiącej według policyjnego spisu ludności z grudnia 1939 8,4% mieszkańców Bielska i 15% mieszkańców Białej[108]), natomiast bezpośrednie działania wojenne dotknęły dwumiasto w niewielkim stopniu.
Ludność niemiecka podlegała po wojnie przymusowemu wysiedleniu, jakkolwiek część autochtonów mogła pozostać po przejściu tzw. weryfikacji narodowościowej[110]. Miejsce Niemców zajęli częściowo Polacy przesiedleni z byłych Kresów Wschodnich, a częściowo przybysze z przeludnionej Małopolski i Polski centralnej[111]. Początkowo przywrócono przedwojenne granice wraz z podziałem Bielska i Białej między województwo śląskie (katowickie) i krakowskie, ale już z dniem 1 stycznia 1951 doszło do ponownego – tym razem trwałego – połączenia obu miast w jedną całość o nazwie „Bielsko-Biała”[1]. Nowy organizm miejski liczył około 60 tysięcy mieszkańców[e] i został włączony w skład województwa katowickiego[112][113].
Epoka PRL charakteryzowała się przede wszystkim dalszym rozwojem przemysłu. W 1948 założono fabrykę silników samochodowych WSM, na bazie której w 1971 powstała Fabryka Samochodów Małolitrażowych. Produkowano w niej na włoskiej licencji Polskiego Fiata 126p, popularnie zwanego Maluchem, który stał się jednym z nowoczesnych symboli Bielska-Białej[114]. Ogromny kompleks przemysłowy wybudowany w północnej części miasta przyczynił się do gwałtownego wzrostu liczby mieszkańców o 58 tysięcy w ciągu zaledwie dziesięciu lat: ze 105 700 w roku 1970[115] do 163 741 w roku 1980[116]. Również pod koniec lat 40. na lotnisku w Aleksandrowicach utworzono na bazie przedwojennych warsztatów Szybowcowy Zakład Doświadczalny i w kolejnych latach Bielsko-Biała stało się ważnym ośrodkiem produkcji lotniczej[117]. Wciąż jednak dominującą rolę odgrywał przemysł włókienniczy. Poszczególne fabryki połączono w kilka dużych przedsiębiorstw państwowych: Bewelana, Bielska Dzianina, Finex, Krepol, Lenko, Merilana, Relana, Rytex, Wega, Weldoro i Welux[118]. W przemyśle maszynowym do największych należały Apena, Befama i Indukta[119]. Rozpoczęty przez robotników z Bewelany strajk generalny w styczniu 1981 uważany jest za najskuteczniejszy strajk pierwszej fali „Solidarności”. Strajkujący zmusili do ustąpienia prezydenta miasta, wojewodę, komendanta MO oraz miejskiego i wojewódzkiego sekretarza PZPR[120].
W latach 1975–1998 Bielsko-Biała było stolicą województwa bielskiego obejmującego większość polskiego Śląska Cieszyńskiego i południowo-zachodnią Małopolskę (powiat żywiecki, oświęcimski, wadowicki i suski). Na określenie jego terytorium przyjęła się nazwa Podbeskidzie, która jest do dzisiaj popularna wśród bielszczan („Bielsko-Biała – stolica Podbeskidzia”), ale gdzie indziej jest ona krytykowana jako sztuczny termin, którym próbuje się zastąpić tradycyjne krainy historyczno-geograficzne[128][129][130].
Opuszczona fabryka Finex na miejscu obecnej Galerii Sfera, fotografia z 2006
Transformacja ekonomiczna po roku 1989 odbiła się na industrialnym mieście poważnym kryzysem społeczno-gospodarczym. Najbardziej dotknięty został przemysł włókienniczy, który z Bielska-Białej niemalże zniknął. Wykupiona przez Fiat fabryka samochodów ograniczyła swoją produkcję do podzespołów i elementów montażowych[131]. Katastrofalny stan Starego Miasta był najwyrazistszą oznaką upadku miasta w latach 90., natomiast jego stopniowa rewitalizacja rozpoczęta w roku 2002 stała się ważnym symbolem zmian na lepsze[132]. W ciągu pierwszej i drugiej dekady XXI wieku Bielsku-Białej udało się powrócić na drogę ekonomicznej prosperity.
W 2001 na bazie bielskiej filii Politechniki Łódzkiej utworzono Akademię Techniczno-Humanistyczną – uczelnię wyższą typu uniwersyteckiego[133]. W latach 2001–2009 na miejscu wyburzonych zakładów włókienniczych Lenko i Finex wzniesiono wielkie centrum handlowo-rozrywkowe Galeria Sfera – charakterystyczny obiekt architektoniczny w duchu postmodernizmu na brzegu rzeki Białej, krytykowany jednak za „wysysanie” potencjału handlowo-usługowego śródmieścia, przede wszystkim pobliskiej ulicy 11 Listopada[134][135]. Krajobraz wielu dzielnic uległ ogromnym przekształceniom w związku z inwestycjami drogowymi: śródmiejska obwodnica zachodnia (1995–2006), obwodnica północno-wschodnia w ciągu drogi ekspresowej S1 (2008–2011), przebudowa ulicy Cieszyńskiej w Aleksandrowicach i Wapienicy (2016–2021). Towarzyszyły im liczne kontrowersje i głośne protesty społeczne[136][137][138]. Podobnie jak innych współczesnych miast, Bielsko-Białą silnie dotyka suburbanizacja, której skutkiem jest spadek liczby mieszkańców przy jednoczesnym wzroście populacji gmin ościennych[139]. Przedmiotem ożywionej debaty publicznej pozostają długofalowe skutki utraty statusu miasta wojewódzkiego na skutek reformy administracyjnej w 1998, gdy obszar dawnego województwa bielskiego został podzielony, a Bielsko-Białą włączono w skład województwa śląskiego[140][141][142].
Choć historia Bielska-Białej sięga XIII wieku, większość zabytków pochodzi z XIX i XX stulecia, kiedy miasto, wtedy jeszcze podzielone formalnie na dwa organizmy, stało się ważnym ośrodkiem przemysłowym i znacznie się rozrosło. Obiekty zabytkowe są różnorodne stylowo, przy czym dominują formy historyzmu – neogotyk, neorenesans, neobarok i eklektyzm – a w mniejszym stopniu również klasycyzm oraz secesja. W dwudziestoleciu międzywojennym powstały liczne budowle w duchu wczesnego modernizmu, a w okresie powojennym socmodernistyczne i w mniejszym stopniu socrealistyczne. Pozostałe style architektoniczne reprezentują przede wszystkim budowle sakralne oraz zachowany sprzed epoki industrialnej zespół staromiejski.
Stare Miasto – historyczne centrum Bielska na Wzgórzu Miejskim z typowym owalnym planem urbanistycznym i regularną siecią uliczną wybiegających z narożników prostokątnego rynku; przeważa tu późnobarokowa i klasycystyczna architektura z XVIII i pierwszej połowy XIX wieku; rewitalizacja przeprowadzana od roku 2003 przywróciła wcześniej zdewastowanemu Staremu Miasta charakter atrakcji turystycznej i centrum życia kulturalno-rozrywkowego:
31 grudnia 2021 liczba ludności Bielska-Białej wyniosła 168 835 osób, w tym 79 740 (47,2%) mężczyzn i 89 095 (52,8%) kobiet. Oznacza to, że na 100 mężczyzn przypadało 112 kobiet. 56,4% mieszkańców Bielska-Białej była w wieku produkcyjnym, 17,5% w wieku przedprodukcyjnym, a 26,0% mieszkańców w wieku poprodukcyjnym. Populacja miasta stanowiła 3,77% populacji województwa śląskiego. Gęstość zaludnienia wynosiła 1356 osób na km²[146].
Przyrost naturalny według danych za rok 2020 był ujemny, wynosił –610 (–3,58 w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców). W mieście urodziło się 1519 dzieci i zarejestrowano 2129 zgonów. Współczynnik dzietności na poziomie 1,44 był o nieco wyższy niż w skali województwa i całej Polski. Saldo migracji wewnętrznych wyniosło w 2020 –355, natomiast zagranicznych +24. Zawarte zostały 592 małżeństwa. 28,6% mieszkańców była stanu wolnego, 55,0% żyła w małżeństwie, 6,9% było po rozwodzie, a 9,4% to wdowy i wdowcy[146].
W momencie połączenia Bielska i Białej w 1951 miasto liczyło około 60 tysięcy mieszkańców. Na przestrzeni lat liczba ludności wzrastała wraz z rozwojem przemysłu i przyłączaniem pobliskich miejscowości, w szczególnie skokowy sposób w latach 70. XX wieku. Najwyższą liczbę ludności (184 421) Bielsko-Biała osiągnęło w 1991. Odtąd, podobnie jak w większości miast w Polsce, obserwuje się stopniowy spadek populacji. W latach 2002–2021 liczba mieszkańców zmalała o 5,1%. Według prognoz GUS w 2025 Bielsko-Biała ma liczyć 161,9 tysięcy, w 2035 – 150,4 tysięcy, a w 2050 – 133,3 tysięcy mieszkańców[146].
Zmiany liczby ludności Bielska-Białej na przestrzeni lat (dla czasów sprzed 1951 suma danych dla Bielska i Białej):
Liczba ludności w podziale na poszczególne osiedla samorządowe (jednostki pomocnicze gminy) kształtowała się 31 grudnia 2017 następująco[147]:
W świetle tego samego spisu 99,70% bielszczan (168 582 osób) posługuje się w kontaktach domowych językiem polskim. Inne najczęściej używane języki (wyłącznie lub wspólnie z polskim) to: angielski (2,30%, 3893 osób), niemiecki (0,44%, 743 osób), włoski (0,23%, 388 osób), śląski (0,19%, 319 osób), ukraiński (0,16%, 275 osób) i rosyjski (0,13%, 227 osób)[149].
Gospodarka
Struktura ekonomiczna
Pod koniec 2021 w rejestrze REGON zarejestrowanych było 27 799 podmiotów gospodarki narodowej, z tego 26 724 (96,13%) w sektorze prywatnym i 597 (2,14%) w sektorze publicznym[150]. Dominowały w liczbie 26 619 przedsiębiorstwa zatrudniające do 9 pracowników, ponad tysiąc zatrudnionych miały jedynie trzy zakłady. Struktura bielskich przedsiębiorstw wg branży prezentowała się następująco[150]:
handel hurtowy i detaliczny – 25%
działalność profesjonalna naukowa i techniczna – 14%
budownictwo – 12%
przetwórstwo przemysłowe – 10%
obsługa rynku nieruchomości – 7%
opieka zdrowotna i pomoc społeczna – 7%
pozostała działalność – 7%
transport i gospodarka magazynowa – 6%
edukacja – 5%
finanse i ubezpieczenia – 4%
zakwaterowanie i gastronomia – 3%
Stopa bezrobocia wyniosła na koniec 2021 jedynie 2,2% i należała do wyraźnie niższych niż średnia krajowa i wojewódzka, spośród miast województwa śląskiego niższa była jedynie w Katowicach i Tychach[150]. Współczynnik zatrudnienia wynosił 458 osób na 1000 mieszkańców. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w Bielsku-Białej wynosiło 5 789,65 zł, co odpowiadało 96,5% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w Polsce. Na najwyższe płace w Bielsku-Białej mogą liczyć zatrudnieni w firmach zajmujących się informacją i komunikacją. Otrzymują oni przeciętnie 7442 zł brutto[151]. Wśród aktywnych zawodowo mieszkańców 4700 osób wyjeżdżało do pracy do innych miast, a 24 302 osoby przyjeżdżało do pracy spoza gminy, co oznacza, że saldo przyjazdów i wyjazdów do pracy wynosiło 19 602. 42,9% osób pracowało w przemyśle i budownictwie, 21,3% w sektorze usługowym, 2,3% w sektorze finansowym, a 0,9% w rolnictwie[146].
Historycznie Bielsko-Biała było ważnym ośrodkiem przemysłowym, w szczególności przemysłu włókienniczego, który jednak zupełnie stracił na znaczeniu w wyniku transformacji gospodarczej po 1989. Do nielicznych już dziś zakładów kontynuujących te tradycje należą fabryka szczotek i pędzli Befaszczot[152], Bielskie Zakłady Obuwia BEFADO[153], fabryka zamków błyskawicznych Zipper (dawny ZAMPOL)[154] i producent tkanin wełnianych Rytex[155].
Do innych ważnych zakładów przemysłowych z siedzibą w Bielsku-Białej należą Zakłady Tłuszczowe Bielmar (producent margaryn, olejów i pasz)[160], Śląska Wytwórnia Wódek Gatunkowych POLMOS Bielsko-Biała (producent m.in. wódki Extra Żytnia)[161], GE Power Controls (branża elektroenergetyczna)[162], fabryka śrub Bispol[163], Signify Poland (dawniej Philips Lighting Bielsko)[164], Proseat (producent komponentów samochodowych)[165], Aluprof (branża wyrobów aluminiowych)[166].
Bielsko-Biała należy do miast o najwyższym nasyceniu powierzchnią handlową w Polsce. Według raportu Colliers International z 2019 wynosiło ono 1151 m² na 1000 mieszkańców. Łącznie miasto dysponowało 197 000 m² powierzchni handlowej[170]. Aż jedna trzecia z tej liczby (64 100 m²) przypadała na największe centrum handlowo-rozrywkowe, którym jest położona w ścisłym centrum przy ulicy Mostowej Galeria Sfera. Składa się ona z dwóch obiektów – Sfera I i Sfera II – wzniesionych w miejscu dawnych zakładów przemysłowych i oddanych do użytku odpowiednio w 2001 oraz 2009[171]. W bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się szereg innych obiektów handlowych na czele ze Spółdzielczym Domem Handlowym „Klimczok” należącym do PSS Społem, który powstał w 1988 i wtedy należał do największych w Polsce[172][173].
Inne duże centra handlowo-rozrywkowe to Gemini Park przy ulicy Bora-Komorowskiego otwarty w 2009 i rozbudowany w 2014 (z hipermarketem Bi1)[174] oraz Sarni Stok przy ulicy o tej samej nazwie istniejące od 2001 (z supermarketami Carrefour i Media Markt)[175]. W 2014 otwarto Retail Park Karpacka[176]. W mieście znajdują się również hipermarkety Auchan, Kaufland, Makro, Castorama i Leroy Merlin, szereg supermarketów i mniejszych placówek handlowych. Spośród gęstej niegdyś sieci sklepów samoobsługowych PSS Społem istniało w 2022 oprócz „Klimczoka” jeszcze dziesięć[177].
Tradycyjnym deptakiem handlowym jest ulica 11 Listopada. Liczba sklepów i punktów usługowych zlokalizowanych przez niej w ostatnich latach wyraźnie jednak spadła, co często przypisywane jest negatywnemu wpływowi dużych centrów handlowych[178][179][180][181]. Targowiska miejskie znajdują się przy ulicy Lompy oraz Broniewskiego, istnieje też targowisko o nieuregulowanym statusie w dzielnicy Komorowice[182].
Do najważniejszych imprez targowych odbywających się w Bielsku-Białej należą Międzynarodowe Energetyczne Targi Bielskie ENERGETAB organizowane przez ZIAD Bielsko-Biała[183], a także te, których organizacja jest w gestii Biura Promocji i Wystaw ASTRA: Międzynarodowe Targi Budownictwa „Twój Dom”, Targi Technik Grzewczych i Oszczędności Energii „Instal-System” i Międzynarodowe Targi EKOStyl[184]. Głównym miejscem odbywania się targów jest hala wielofunkcyjna przy ulicy Karbowej.
Bielsko-Biała stanowi współcześnie węzeł kolejowy regionalnego znaczenia. Początki kolei w mieście sięgają roku 1855, a obecny układ torów istnieje od 1888.
Na terenie miasta znajduje się dwanaście stacji i przystanków kolejowych (z tego osiem czynnych w ruchu pasażerskim), przy czym najwięcej połączeń obsługuje dworzec Bielsko-Biała Główna położony na Dolnym Przedmieściu (adres: Warszawska 2). Zgodnie z klasyfikacją wprowadzoną w 2015 roku należy do kategorii dworców wojewódzkich[188], wcześniej był klasyfikowany jako dworzec kategorii B z roczną odprawa podróżnych w przedziale 1 – 2 mln[189].
droga krajowa nr 52 – droga wylotowa w kierunku Wadowic i Krakowa (ulica Krakowska), ponadto należy do niej większa część ulicy Żywieckiej
droga wojewódzka nr 940 – fragmenty ulicy Lwowskiej, Wyzwolenia i Niepodległości = droga wewnętrzmiejska łącząca węzeł Bielsko-Biała Rosta z DK52
droga wojewódzka nr 942 – docelowo biegnie do Szczyrku i Wisły, na obszarze miasta ma po zmianach skomplikowany przebieg obejmujący fragmenty ulic Żywieckiej, Bystrzańskiej, Partyzantów, Bora-Komorowskiego, Andersa, Cieszyńskiej i Międzyrzeckiej
W ciągu dróg ekspresowych S1 i S52 znajduje się siedem węzłów bezkolizyjnych: Bielsko-Biała Wapienica (skrzyżowanie S52 i DW942), Bielsko-Biała Francuska, Bielsko-Biała Andersa, Bielsko-Biała Komorowice (skrzyżowanie S1, S52 i DK1), Bielsko-Biała Rosta (skrzyżowanie S1 i DW 940), Bielsko-Biała Lipnik (skrzyżowanie S1 i DK 52) oraz Bielsko-Biała Mikuszowice (skrzyżowanie S1, DK 52 i DW 942).
Aleja Andersa i ulica Bora-Komorowskiego stanowią Śródmiejską Obwodnicę Zachodnią, która łączy dzielnicę Leszczyny, Kamienica, Aleksandrowice i Stare Bielsko do węzła Bielsko-Biała Andersa, a w jej ciągu znajduje się dwupoziomowy węzeł Hulanka. Faktycznie charakter drogi przelotowej ma śródmiejski ciąg uliczny Warszawska – 3 Maja – Zamkowa – Partyzantów rozbudowany do obecnej postaci głównie w latach 70. XX wieku, gdy doszło przy tej okazji do wyburzenia bielskiego podzamcza.
Według rankingu z czerwca 2021 w Bielsku-Białej na 1000 mieszkańców przypadało 826,7 zarejestrowanych pojazdów, w tym 681,3 samochodów osobowych, co oznacza, że było to dziewiąte najbardziej zmotoryzowane miasto w Polsce i drugie (po Katowicach) w województwie śląskim[191].
System komunikacji miejskiej w mieście istnieje od 1895. W latach 1895–1971 wchodziła w jego skład sieć tramwajowa (początkowo jedna, następnie dwie linie), a od 1927 także autobusowa – obecnie jedyna. Głównym przewoźnikiem jest Miejski Zakład Komunikacyjny w Bielsku-Białej (MZK), który w 2022 obsługiwał przewozy na 40 liniach autobusowych dziennych i dwóch nocnych. Cztery z nich wyjeżdżały poza granice miasta – do Czechowic-Dziedzic, Bystrej, Wilkowic i Janowic. Siedziba MZK wraz z zajezdnią znajduje się w Olszówce Dolnej, przy ulicy Długiej. Przystanki w Bielsku-Białej obsługują również trzy linie przewoźnika PKM Czechowice-Dziedzice (PKM) oznaczone numerami 5, VII oraz X (dla odróżnienia od „siódemki” i „dziesiątki” bielskiej). Taryfy i rozkłady jazdy obu przewoźników nie są skoordynowane.
Regionalną komunikację autobusową w obrębie powiatu bielskiego, a także w kierunku Kęt, Andrychowa i Chybia, obsługuje samorządowy przewoźnik Komunikacja Beskidzka (KB) powstały w 2021 z przekształcenia dawnego PKS Bielsko-Biała. Dworzec autobusowy, z którego rozpoczynają kursy linie KB (numerowane od 100 w górę) oraz dalekobieżne połączenia autobusowe, znajduje się przy ulicy Warszawskiej naprzeciwko dworca Bielsko-Biała Główna. Połączenia pozapowiatowe – a także konkurencyjne wobec Komunikacji Beskidzkiej linie np. do Szczyrku – obsługuje szereg przewoźników prywatnych. Ich przystanki początkowe rozlokowane są w pobliżu dworca: przy ulicy Warszawskiej, Podwale oraz Wałowej.
W dzielnicy Aleksandrowice znajduje się cywilne lotnisko sportowe z 660-metrową trawiastą drogą startową. Zostało oddane do użytku w 1936, obecnie należy do Aeroklubu Bielsko-Bialskiego. W latach 2006–2008 w podbielskim Kaniowie wybudowano Park Technologiczny Przemysłu Lotniczego (obecnie pod nazwą Bielski Park Technologiczny Lotnictwa, Przedsiębiorczości i Innowacji) składający się hangarów o powierzchni 2500 m², stacji paliw, hal produkcyjnych o łącznej powierzchni 7500 m², a także lotniska Kaniów z 700-metrową betonową drogą startową. W 2010 otwarto lądowisko sanitarne zlokalizowane przy Szpitalu Wojewódzkim.
Jednostką odpowiedzialną za eksploatację oraz właścicielem urządzeń związanych z dostawą energii elektrycznej na obszarze Bielska-Białej są Tauron Dystrybucja S.A. Oddział w Bielsku-Białej oraz Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A. Oddział w Katowicach. W mieście znajduje się osiem stacji rozdzielczych 110/SN, a łączna długość linii wysokiego napięcia w 2017 wynosiła niecałe 94 km, natomiast linii średniego napięcia – 560,5 km[192].
Gaz rozprowadza Polska Spółka Gazownictwa sp. z o.o. – Oddział w Zabrzu poprzez 1037,3 km sieci wysokiego, średniego i niskiego ciśnienia oraz 24 stacji gazowych (stan na rok 2014), obsługiwanych przez Rozdzielnię Gazu w Bielsku-Białej[193].
Koncesję na wytwarzanie ciepła posiadają podmioty Tauron Ciepło sp z o.o. oraz Przedsiębiorstwo Komunalne THERMA sp. z o.o.[194]. Sieć ciepłownicza liczy 182,21 km (stan na rok 2021) i zasilana jest z dwóch centralnych źródeł ciepła: Elektrociepłowni Bielsko-Biała (EC1) i Elektrociepłowni Bielsko-Północ (EC2), wchodzących w skład Zespołu Elektrociepłowni Bielsko-Biała, a także kotłowni olejowych i olejowo-gazowych spółki THERMA. Na terenie miasta eksploatowanych jest 1025 wysokoparametrowych węzłów cieplnych[195].
Obsługą sieci wodociągowej (2085 km) i kanalizacyjnej (1322 km) na terenie Bielska-Białej, jak i okolicznych miejscowości, zajmuje się spółka AQUA S.A. Spółka posiada dwie duże i kilka mniejszych stacji uzdatniania wody oraz dwie mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie ścieków. Największe ujęcia znajdują się w Kobiernicach na rzece Sole, w dolinie rzeki Wapienica oraz na rzece Żylica w Szczyrku[196].
Infrastruktura socjalna i bezpieczeństwo
Szpital Wojewódzki
Największym obiektem służby zdrowia w mieście jest wybudowany w latach 1983–2002 Szpital Wojewódzki przy alei Armii Krajowej, dysponujący 18 oddziałami i 18 poradniami specjalistycznymi (stan na rok 2022)[197]. W 2012 połączone zostały w jedną placówkę pod nazwą Beskidzkie Centrum Onkologii – Szpital Miejski im. Jana Pawła II trzy szpitale położone w centralnych dzielnicach miasta: przy ulicy Wyspiańskiego (dawny szpital miejski Bielska istniejący od 1893), przy ulicy Wyzwolenia (dawny szpital miejski Białej istniejący od 1910) oraz przy ulicy Emilii Plater (istniejący od 1985)[198]. W mieście działa również Szpital Pediatryczny przy ulicy Sobieskiego[199] oraz Bielskie Centrum Psychiatrii „Olszówka”[200]. Do placówek prywatnych należą Szpital Chirurgii Małoinwazyjnej i Rekonstrukcyjnej[201], Szpital św. Łukasza[202] i Szpital Pod Bukami[203]. Łącznie na prowadzonej przez NFZ liście poradni i gabinetów podstawowej opieki zdrowotnej mieszczących się w Bielsku-Białej w 2022 widniało 106 pozycji[204], a na liście przychodni specjalistycznych 196 pozycji[205]. W lipcu 2022 funkcjonowało w mieście 57 ogólnodostępnych aptek[206]. Bielskie pogotowie ratunkowe z siedzibą przy ulicy Emilii Plater obejmuje zasięgiem miasto Bielsko-Biała oraz powiat bielski, w 2021 posiadało dwanaście karetek[207]. W mieście znajduje się delegatura Śląskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia[208].
Siedziba Miejskiego Centrum Usług Społecznościowych
Jednostką powołaną do wykonywania zadań z zakresu opieki socjalnej jest Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej (MOPS). W 2021 z jego usług korzystało 3026 osób, czyli 1,8% mieszkańców Bielska-Białej[150]. W mieście działa (stan na rok 2022): 28 żłobków (w tym trzy publiczne[209]) oraz 5 klubów dziecięcych[210], 15 placówek wsparcia dziennego (w tym jedna w strukturze MOPS, jedenaście w ramach Zespołu Placówek Dzieci i Młodzieży PARASOL oraz trzy niepubliczne)[211], osiem domów pomocy społecznej[212] (w tym cztery prowadzone przez miasto[213]), trzy noclegownie i schroniska dla bezdomnych[214], Środowiskowy Dom Samopomocy „Podkowa”[213], Spółdzielnia Socjalna SYNERGIA[213], Podbeskidzki Ośrodek Interwencji Kryzysowej[213] i Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie[215]. W czerwcu 2022 na terenie miasta funkcjonowało jedenaście zakładów pracy chronionej[216] i jeden zakład aktywności zawodowej[217]. W 2019 przy ulicy Wzgórze 14 powstało Miejskie Centrum Usług Społecznościowych[218], którego częścią jest Klub Integracji Społecznej[219].
Nad bezpieczeństwem mieszkańców czuwa Państwowa Straż Pożarna z komendą miejską oraz jednostką ratowniczo-gaśniczną nr 1 przy ulicy Leszczyńskiej i jednostką ratowniczo-gaśniczą nr 2 przy ulicy Wapienickiej[220], dziewięć jednostek Ochotniczej Straży Pożarnej[221] oraz Policja z komendą miejska przy ulicy Wapiennej i czterema komisariatami na terenie miasta[222]. Porządku publicznego strzeże Straż Miejska z siedzibą przy ulicy Kołłątaja, która ponadto jest operatorem miejskiego monitoringu[223].
W Bielsku-Białej znajduje się jeden certyfikowany punkt informacyjny: Miejskie Centrum Informacji Turystycznej przy placu Ratuszowym 4. Darmowe mapy i przewodniki w języku polskim, angielskim, niemieckim, francuskim i rosyjskim dostępne są również na stronach internetowych MCIT[224]. Istnieją też komercyjne pozycje książkowe[225].
Wraz z wprowadzeniem Miejskiego Systemu Informacji w 2009 wytyczono w obrębie historycznego centrum dziewięć tematycznych szlaków spacerowych: Średniowieczne Bielsko, Od grodziska do miasta, Trakt cesarski, Mały Wiedeń, Zabytki przemysłu i techniki, Polski ruch narodowy, Katolicy w Bielsku i Białej, Śladami ewangelików i Szlak kultury żydowskiej. Obiekty zabytkowe zostały oznaczone jednolitymi tabliczkami z opisami w języku polskim i angielskim. Orientacji pomagają charakterystyczne drogowskazy i mapy rozmieszczone w najważniejszych punktach śródmieścia. Wydane zostały przewodniki po szlakach (w języku polskim, angielskim i niemieckim) dostępne w formie papierowej oraz do ściągniecia na stronach MCIT[226].
Miejski Dom Kultury – założony w 1996 – tworzy trzynaście placówek: Dom Kultury Włókniarzy (siedziba główna przy ulicy 1 Maja 12, dawniej Międzyzakładowy Dom Kultury), Dom Kultury im. Wiktorii Kubisz (tzw. Kubiszówka przy ulicy Słowackiego), dzielnicowe ośrodki kultury w Hałcnowie, Kamienicy, Komorowicach, Lipniku, Mikuszowicach, Olszówce, Starym Bielsku i Wapienicy, świetlica na Obszarach, Klub Nauczyciela oraz Galeria Fotografii B&B prowadzona przez Inez Baturo. MDK jest organizatorem FotoArtFestival, Ogólnopolskiego Konkursu Malarstwa Nieprofesjonalnego im. Ignacego Bieńka, Międzynarodowego Konkursu Plastycznego „Bohúňova Paleta” i dalszych wydarzeń, wraz z Bielskim Centrum Kultury i Grupą Twórczą „Ferment” jest też współorganizatorem Festiwalu Kabaretowego „Fermenty”[238].
Miasto posiada dwie publiczne instytucje teatralne:
Teatr Polski to teatr dramatyczny, który powstał po II wojnie światowej jako następca założonego w 1890 niemieckiego Stadttheater Bielitz i przejął jego historyczną siedzibę przy ulicy 1 Maja 1. Od 2013 dyrektorem naczelnym i artystycznym jest Witold Mazurkiewicz, wcześniej funkcję tę pełnił Robert Talarczyk.
Ponadto liczne spektakle są wystawiane na przez Bielskie Centrum Kultury im. Marii Koterbskiej, a działalność teatralną nieprofesjonalną prowadzi założone w 1999 Bielskie Stowarzyszenie Artystyczne „Teatr Grodzki”[239].
Bielsko-Biała znane jest jako miasto, w którym ma swoją siedzibę Studio Filmów Rysunkowych – jedna z pięciu wytwórni filmów animowanych, jakie założono w Polsce Ludowej. Istnieje od 1947, powstały w nim takie bajki jak Reksio, Bolek i Lolek, Porwanie Baltazara Gąbki, Pampalini łowca zwierząt i szereg dalszych[240]. Do najnowszych dzieł należy serial Kuba i Śruba kręcony w latach 2011–2016[241]. W 2024 otwarto na terenie siedziby wytwórni przy ulicy Cieszyńskiej 22–24 Interaktywne Centrum Bajki i Animacji OKO, które pełni funkcję muzeum oraz tematycznego centrum rozrywkowo-edukacyjnego w oparciu o dorobek SFR[242][243]. W ramach centrum działa kino Kreska – jedyne kino studyjne w mieście[244]. Poza nim w Bielsku-Białej znajdują się dwa multipleksy: Helios w centrum handlowym Galeria Sfera oraz Cinema City w centrum handlowym Gemini Park.
Największą galerią sztuki jest Galeria Bielska BWA. To instytucja samorządowa założona w 1994 z przekształcenia dawnego Biura Wystaw Artystycznych. Mieści się w dawnym Pawilonie Plastyków przy ulicy 3 Maja 11, a od 2020 ma również drugą siedzibę w historycznej willi Theodora Sixta[245]. Jest organizatorem Bielskiego Festiwalu Sztuk Wizualnych i Biennale Malarstwa „Bielska Jesień” (ogólnopolski konkurs malarski odbywający się w Bielsku-Białej od 1962)[246]. Przy Galerii Bielskiej BWA działa klubokawiarnia Aquarium, która jest miejscem odbywania się licznych wydarzeń kulturalnych i społecznych[247]. Wśród placówek prywatnych długą tradycją cieszą się Galeria Wzgórze założona w 1987 przez Franciszka Kukiołę[248] oraz Galeria Sztuki Współczesnej przy pracowni rzeźby i ceramiki Ars Nova istniejąca od 1991[249].
Biblioteki
Rolę miejskiej biblioteki publicznej pełni Książnica Beskidzka, która poza swoją główną siedzibą przy ulicy Słowackiego 17A ma również siedemnaście oddziałów dzielnicowych[250]. Przy ulicy Komorowickiej 48 (pałacyk Rosta) mieści się Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka[251].
Muzea
Wnętrze zamku Sułkowskich – Salon muzyczny
Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej ma swoją główną siedzibę na zamku książąt Sułkowskich, gdzie prezentowana ekspozycja stała podzielona jest na dziewięć części: Dzieje Bielska-Białej i okolic (wystawa historyczna i archeologiczna), Biedermeier czyli salon mieszczański II połowy XIX wieku, Salon muzyczny, Sala sztuki dawnej, Strzelnica (zbiory broni), Galeria malarstwa europejskiego i polskiego XIX i XX wieku, Galeria malarstwa portretowego XIX i I połowy XX wieku, Galeria grafiki przełomu XIX i XX wieku, Galeria sztuki współczesnej regionu bielsko-bialskiego (dzieła z II połowy XX wieku ze szczególnym uwzględnieniem twórców z Grupy „Beskid”)[252]. Ponadto muzeum posiada trzy oddziały:
Stara Fabryka – dawniej Muzeum Techniki i Włókiennictwa, ekspozycja poświęcona dziejom bielsko-bialskiego przemysłu z kolekcją historycznych maszyn umieszczona w przestrzeni dawnej fabryki włókienniczej przy placu Żwirki i Wigury[253]
Dom Tkacza – rekonstrukcja wnętrza domu i warsztatu mistrza sukienniczego z epoki przedindustrialnej w XVIII-wiecznym domu przy ulicy Sobieskiego 51[254]
Ekspozycja stała Interaktywnego Centrum Bajki i Animacji OKO
Rolę muzeum poświęconego historii Studia Filmów Rysunkowych oraz technologii animacji filmowej pełni otwarta w 2024 ekspozycja stała Interaktywnego Centrum Bajki i Animacji OKO.
W mieście istnieją ponadto niewielkie muzea prywatne:
Muzeum Motoryzacji – kolekcja starych samochodów i innych eksponatów motoryzacyjnych udostępniana w dawnej fabryce przy ulicy Kazimierza Wielkiego 1 od 2006 przez Automobilklub Beskidzki, który jest również organizatorem corocznego Beskidzkiego Rajdu Pojazdów Zabytkowych[256]
W 2021 oddana została do użytku nowoczesna sala koncertowa Cavatina Hall przy ulicy Dworkowej 2 o parametrach filharmonicznych[263]. Do popularnych klubów i pubów muzycznych należą (stan na rok 2022): RudeBoy (1 Maja 20)[264], Klimat (w budynku centrum handlowego Galeria Sfera)[265], Miasto (Plac Mickiewicza 2)[266], Galicja (11 Listopada 14)[267], Agrafka (Barlickiego 10)[268], 2Be Club (Ratuszowa 3)[269], Bliska (Piwowarska 8)[270], XOXO (Grażyńskiego 38)[271], Metrum (Partyzantów 22)[272], Sepia (3 Maja 13)[273].
Od 2002 ważne miejsce w krajobrazie muzycznym Bielska-Białej zajmuje LOTOS Jazz Festival – Bielska Zadymka Jazzowa, festiwal muzyki jazzowej organizowany przez Stowarzyszenie Sztuka Teatr, którym kieruje Jerzy Batycki. Zadymka odbywa się tradycyjnie (z wyjątkiem edycji 2022) w lutym lub marcu korzystając z różnych scen w Bielsku-Białej (Teatr Polski, klub Klimat, Cavatina Hall, koncerty plenerowe na Rynku i inne), a także w Katowicach i Zabrzu[274]. Poza wymienionymi wcześniej orkiestrami powiązanymi z Bielskim Centrum Kultury działa w mieście od 1993 Orkiestra im. Telemanna, której celem jest upowszechnianie muzyki dawnej[275].
Najważniejszym lokalnym tytułem prasowym jest „Kronika Beskidzka” – tygodnik publicystyczno-informacyjny wydawany od 1956, pierwotnie jako organ prasowy PZPR, od 1990 jako niezależne czasopismo. Współcześnie wychodzi w nakładzie od 11 do 20 tysięcy egzemplarzy, swoim zasięgiem obejmuje obszar całego dawnego województwa bielskiego[276]. Urząd Miejski wydaje w formie dwutygodnika oraz dodatkowych wydań kwartalnych darmowy „W Bielsku-Białej. Magazyn Samorządowy”[277] oraz w formie miesięcznika informator kulturalny „Pełna Kultura”[278]. Również bezpłatne, ale wydawane prywatnie, są: regionalny (dystrybuowany na południu Śląska, w Katowicach i zachodniej Małopolsce) miesięcznik lifestylowy „2BStyle. Magazyn Ciekawych Ludzi”[279], miesięcznik informacyjny „Kurier.BB” powiązany z lokalnym ugrupowaniem politycznym Niezależni.BB[280], miesięcznik informacyjny „Gazeta Beskidzka” powiązany z bielskim oddziałem NSZZ „Solidarność”[281], a także miesięcznik informacyjno-reklamowy „Senior BB”[282]. W Bielsku-Białej mieści się redakcja lewicowego kwartalnika „Równość” nawiązującego do tradycji XIX-wiecznego czasopisma o tym samym tytule wydawanego przez Polską Partię Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska Cieszyńskiego[283]. Regionalny Ośrodek Kultury wydaje kwartalnik „Relacje Interpretacje”[284]. Dwa razy do roku wychodzi młodzieżowe czasopismo „redakcjaBB”, którego wydawcą jest Fundacja Zróbmy To realizująca projekty z zakresu aktywizmu społecznego[285]. Swoje redakcje lokalne w Bielsku-Białej posiadają „Gazeta Wyborcza”[286] i „Dziennik Zachodni”[287], znajduje się tu też biuro ogłoszeń tygodnika ogłoszeniowego „Jarmark”[288]. Wszystkie bielskie gazety i czasopisma dostępne są również w formacie elektronicznym.
Do internetowych portali informacyjnych należą te związane z redakcjami mediów tradycyjnych – beskidzka24.pl (Kronika Beskidzka)[294], radiobielsko.pl[295], bielskobiala.wyborcza.pl[296], bielskobiala.naszemiasto.pl (Dziennik Zachodni)[297], gazetabeskidzka.pl[298] – a ponadto: bielsko.info[299] (wraz z mutacją tematyczną dla kierowców bielskiedrogi.pl[300]), bielsko.biala.pl[301], bbfan.pl[302], bielskonews.pl[303], lubbie.pl[304], super-nowa.pl[305] i beskidinfo.pl[306].
Od 1995 istnieje telewizja kablowaTV Bielsko, oferująca swoje usługi pod nazwą RegionalnaTV również w innych miastach dawnego województwa bielskiego[307]. We współpracy TV Bielsko i portalu bielsko.biala.pl powstała Bielska Telewizja Internetowa[308]. Spółka Bielskie Media, która jest właścicielem portali bielsko.info i bielskiedrogi.pl, prowadzi telewizję internetową bielsko.tv[309]. W Bielsku-Białej mieści się ponadto redakcja terenowa TVP3 Katowice[310].
W Bielsku-Białej działa jedna samodzielna publiczna szkoła wyższa – Uniwersytet Bielsko-Bialski (UBB). Została założona w 2001 na bazie przekształcenia istniejącej od 1969 bielskiej filii Politechniki Łódzkiej pod nazwą Akademia Techniczno-Humanistyczna, która obowiązywała do września 2023[311]. Obecnie (2023) tworzy ją pięć wydziałów: Wydział Budowy Maszyn i Informatyki; Wydział Inżynierii Materiałów, Budownictwa i Środowiska; Wydział Zarządzania i Transportu; Wydział Humanistyczno-Społeczny oraz Wydział Nauk o Zdrowiu[312]. W roku akademickim 2022/2023 na ATH kształciło się około pięciu tysięcy studentów[313]. Kampus uczelni, gdzie mają siedzibę wszystkie wydziały oraz rektorat, znajduje się w Mikuszowicach Śląskich, w rejonie ulicy Willowej i Szerokiej („na Błoniach”). Dom studencki UBB położony jest na osiedlu Kopernika[314].
8 innych placówek oświatowych (Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 2, Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii, Bielski Szkolny Ośrodek Gimnastyki Korekcyjno-Kompensacyjnej, Ognisko Pracy Pozaszkolnej, Zespół Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych, Zespół Szkół i Placówek Oświatowych, Bursa, Bielsko-Bialski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli)
Ponadto w mieście znajdowały się liczne placówki edukacyjne niepubliczne[322]:
40 przedszkoli i punktów przedszkolnych, w tym trzy specjalne, do których uczęszczało łącznie 2093 uczniów
19 szkół podstawowych, w tym trzy specjalne i dwie z oddziałami przedszkolnymi, do których uczęszczało łącznie 2836 uczniów
23 szkoły ponadpodstawowe, w tym 19 liceów ogólnokształcących i 4 technika, do których uczęszczało łącznie 2937 uczniów
Jako placówki publiczne prowadzone przez inny podmiot niż miasto klasyfikowane były dwie szkoły podstawowe ewangelickiego Towarzystwa Szkolnego im. Mikołaja Reja wraz z oddziałami przedszkolnymi (łącznie 852 uczniów), a także szkoła podstawowa i liceum katolickiego Zgromadzenia Córek Bożej Miłości (205 uczniów w szkole podstawowej i 139 w liceum)[322]. Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych im. Juliana Fałata prowadzi bezpośrednio Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego[323].
W 2022 zarejestrowanych było w Bielsku-Białej 71 klubów i związków sportowych zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze Sądowym[327] oraz ponadto 68 klubów uczniowskich, parafialnych i innych nie prowadzących działalności gospodarczej[328].
Samorządową instytucją zajmującą się krzewieniem kultury fizycznej, sportu i rekreacji jest Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji (BBOSiR). Jego zadaniem jest również utrzymanie szeregu obiektów sportowych i rekreacyjnych na terenie miasta[329]:
Stadion „Na Górce” przy ulicy Młyńskiej – otwarty w 1911, historyczna arena BBTS Włókniarz, a obecnie przede wszystkim obiekt sparingowy i treningowy dla różnych bielskich klubów, ma pojemność 677 miejsc[331]
stadion lekkoatletyczny w Wapienicy (ulica Jaworzańska) – otwarty w 1987, stadion domowy klubu KS Sprint, ma pojemność 1640 miejsc[332]; połączony w jeden kompleks z boiskiem piłkarskim „Zapora”, z którego korzystają przede wszystkim zawodnicy LKS Zapora Wapienica, ale okazjonalnie też inne kluby[333]
pływalnie odkryte: „Panorama” przy ulicy Konopnickiej (historyczny kompleks basenów oddany do użytku w 1936)[336] oraz „Start” przy ulicy Startowej[337]
hala widowiskowo-sportowa przy ulicy Karbowej („pod Dębowcem”) – otwarta w 2010, łączy funkcję wystawienniczą, estradową, sportową (pojemność w tym wariancie: 3053 miejsca) i konferencyjną; spośród wydarzeń sportowych odbywają się tu m.in. ligowe rozgrywki siatkarskie oraz treningi klubów BBTS i BKS Stal, a ponadto zawody w różnych dyscyplinach, takich jak judo, karate, tenis stołowy czy gimnastyka akrobatyczna[339]
Ośrodek Sportowo-Rekracyjny „Victoria” przy ulicy Bratków z halą sportową i boiskiem wielofunkcyjnym – wykorzystywany m.in. przez lokalne amatorskie ligi koszykówki i tenisa stołowego, a także udostępniany jako baza dla zgrupowań klubowych[340]
ogólnodostępne wielofunkcyjne tereny wypoczynkowe i rekreacyjne „Błonia” w Mikuszowicach Śląskich (rejon ulicy Pocztowej) z amfiteatrem, skateparkiem, placami zabawi, siłownią plenerową, boiskami i licznymi punktami gastronomiczno-usługowymi
ogólnodostępne wielofunkcyjne tereny wypoczynkowe i rekreacyjne „Wapienica” w rejonie ulicy Leśników
Mozaika wyznaniowa – w szczególności współistnienie wyznania rzymskokatolickiego, luterańskiego oraz judaizmu – wyróżniała dwumiasto przed 1945 i mimo wielkich przemian społeczno-narodowościowych, jakie nastąpiły po II wojnie światowej, pozostała cechą charakterystyczną do dziś[347].
Organem wykonawczym gminy jest Prezydent Miasta Bielska-Białej. Urząd ten utworzono w 1951 po połączeniu Bielska i Białej Krakowskiej (wcześniej Bielsko posiadało prezydenta, natomiast Biała burmistrza[383]). Od 2018 funkcję prezydenta miasta pełni Jarosław Klimaszewski. Jego zastępcami są obecnie (2024) Przemysław Kamiński, Adam Ruśniak i Piotr Kucia[384]. Urząd Miejski, którego siedzibą jest Ratusz i kompleks sąsiednich budynków przy Placu Ratuszowym, składa się z 32 wydziałów[385].
Przewodniczącą Rady Miejskiej jest Dorota Piegzik-Izydorczyk (PO), a wiceprzewodniczącymi Karol Markowski (KWW JK) i Konrad Łoś (PiS)[386]. W skład Rady wchodzi 25 radnych (od 2002, wcześniej było ich 45) wybieranych na 5-letnią kadencję[387]. Rada Miejska posiada osiem komisji stałych[388] W czasie wyborów samorządowych wyznaczonych jest w granicach miasta pięć okręgów wyborczych[389]. Poniższa tabela przedstawia skład partyjny Rady Miejskiej od roku 2002:
Bielsko stało się garnizonem wojskowym w 1890, natomiast Biała była miastem garnizonowym do roku 1870 oraz w okresie II Rzeczypospolitej. W obu miastach stacjonowały jednostki austro-węgierskie, polskie i niemieckie. W 1951 garnizony Bielsko i Biała połączono w jeden garnizon Bielsko-Biała.
↑Jedyny szczyt Beskidu Małego w granicach Bielska-Białej
↑W niektórych źródłach (por. Monografia 2010 ↓, s. 501 (tom IV)) podaje się liczbę 73 tysiące mieszkańców dla roku 1950. Wynika ona z wliczania do statystyk dla Bielska-Białej również Mikuszowic Śląskich (por. Ludność w miastach liczących w 1970 r. 100 tysięcy i więcej ludności. W: Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1971. Katowice: Główny Urząd Statystyczny, 1971, s. 114. [dostęp 2023-01-07].)
Przypisy
↑ abRozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1950 r. w sprawie utworzenia powiatu miejskiego Bielsko-Biała, zmiany granic powiatów: cieszyńskiego, wadowickiego i żywieckiego, zniesienia powiatu bialskiego i utworzenia powiatu oświęcimskiego (Dz.U. z 1950 r. nr 58, poz. 531)
↑Wojciech Łachowski, Aleksandra Łęczek. Tereny zielone w dużych miastach Polski. Analiza z wykorzystaniem Sentinel 2. „Urban Development Issues”. 68 (1), s. 81, 2020. DOI: 10.51733/udi.2020.68.07. ISSN1733-2435.
↑ abcdJacek Zachara, Wojciech Mikler: Przyroda Bielska-Białej. Bielsko-Biała: Stowarzyszenie „Olszówka”, 2004. ISBN 83-918676-0-9. Brak numerów stron w książce
↑Śląsk Cieszyński w początkach czasów nowożytnych (1528-1653). Idzi Panic (redakcja). Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie, 2011, s. 262–264. ISBN 978-83-926929-5-9.
↑Walter Kuhn: Geschichte der deutsche Sprachinsel Bielitz (Schlesien). Würzburg: Holzner Verlag, 1981, s. 429. (niem.).
↑Kontrreformacja w Bielsku 1628–1709. W: Piotr Kenig, Grzegorz Madej: Pod znakiem róży nad Białą. Iwona Purzycka (red.). Bielsko-Biała: Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej, 2017, s. 10.
↑Parafia ewangelicka w Bielsku 1781–1918. W: Piotr Kenig, Grzegorz Madej: Pod znakiem róży nad Białą. Iwona Purzycka (red.). Bielsko-Biała: Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej, 2017, s. 22.
↑Grzegorz Wnętrzak: Stosunki polityczne i narodowościowe na pograniczu Śląska Cieszyńskiego i Galicji Zachodniej w latach 1897-1920. Toruń: adam marszałek, 2014, s. 347–354. ISBN 978-83-7780-882-5.
↑Ewa Chojecka: Architektura i urbanistyka Bielska-Białej do 1939 roku. Miasto jako dzieło sztuki. Bielsko-Biała: Urząd Miasta Bielsko-Biała, 1994, s. 124–127. ISBN 83-901390-0-6.
↑Georg Jenkner. Buchprojekt über Rudolf Wiesner – das Gesicht des Nationalsozialismus in Bielitz. „Bielitz-Bialaer Rundbrief aus Hannover”. 62, s. 47–50, 2022-11-15. Hannover/Detmold: Heimatgruppe Bielitz-Biala e.V. Zweiggruppe Hannover. (niem.).
↑Wojciech Dziubek, Wojciech Kominiak: Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce i fotografii w czasach II wojny światowej. Bielsko-Biała: beskidia.pl, 2021, s. 15. ISBN 978-83-953489-1-4.
↑Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN: Bielsko-Biała: Demografia. Wirtualny Sztetl. [dostęp 2022-12-23].
↑Era „Antka Burzyciela”. W: Jacek Kachel: Od szlaków handlowych po autostrady. Zarys dziejów drogownictwa na terenie Bielska i Białej. Bielsko-Biała: Miejski Zarząd Dróg w Bielsku-Białej, 2020, s. 144–151. ISBN 978-83-956843-0-2.
↑Radosław Cyran. Proces suburbanizacji na przykładzie miasta Bielsko-Biała i wybranych gmin powiatu bielskiego. „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”. 279 (2016). s. 204–213. ISSN2083-8611.
↑Michał Bulsa, Krystyna Wieczorek, Wnętrze gmachu Banku Polskiego przy ul. Teodora Sixta 19 w Bielsku-Białej jako przykład klasycyzującego modernizmu dwudziestolecia międzywojennego, „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Śląskiego” 2023, t. 15, s. 30.
↑Na przykład: Marcin Żerański: Bielsko-Biała. Szczypta Śląska i odrobina Małopolski. Cieszyn: Pracownia na Pastwiskach, 2015. ISBN 978-83-939300-9-8. Brak numerów stron w książce
↑Uchwała nr III/54/1/2010 Sejmiku Województwa Śląskiego z 11 sierpnia 2010 w sprawie podziału Województwa Śląskiego na okręgi wyborcze, ustalenia ich granic i numerów oraz liczby radnych wybieranych w okręgu wyborczym w wyborach do Sejmiku Województwa Śląskiego (Dz. Urz. Woj. Śl. Nr 182, poz. 2847).
↑Wykaz miejscowości wyróżnionych odznaczeniami państwowymi, [w:] UrszulaU.LewandowskaUrszulaU., KrystynaK.MalikKrystynaK., Przewodnik po Polsce, Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1991, s. 20, ISBN 83-217-2519-8(pol.).
Bibliografia
Bolesław Dolata, Tadeusz Jurga: Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939–1945. Warszawa: 1977.
Bielsko-Biała. Monografia miasta. Idzi Panic (red.). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 2010. ISBN 978-83-60136-26-3.
Marcin Żerański: Bielsko-Biała: szczypta Śląski i odrobina Małopolski. Przewodnik turystyczny. Cieszyn: Pracownia na Pastwiskach, 2015. ISBN 978-83-939300-9-8.
↑ abcdefghijklmnopqrstuDo 1991, miasto i jednoimienna gmina posiadały wspólne organa, mimo że stanowiły odrębne jednostki administracyjne.
↑ abcdefghijklmnopqrstuNa przełomie 1991/92, miasto i jednoimienną gminę (posiadające wspólne organa) formalnie połączono w jedną gminę miejsko-wiejską.
_1891_map.jpg)
_206.jpg)
-zbiornik_Wielka_Laka2.jpg)
.jpg)
.jpg)
_02.jpg)
.jpg)
.jpg)
_206.jpg){kind=link}
