Stara Fabryka – oddział Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej

Stara Fabryka

Oddział Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej
Budynek muzeum z nawiązującym do jego działalności muralem na ścianie północnej
Państwo	Polska
Miejscowość	Bielsko-Biała
Adres	Plac Żwirki i Wigury 8 43-300 Bielsko-Biała
Data założenia	1979 / 2013
Zakres zbiorów	związane z historią przemysłu w Bielsku-Białej
Kierownik	Piotr Kenig
Położenie na mapie Bielska-Białej Stara Fabryka
Położenie na mapie Polski Stara Fabryka
Położenie na mapie województwa śląskiego Stara Fabryka
49°49′12″N 19°02′41″E
Strona internetowa

Stara Fabryka – oddział Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej gromadzący i udostępniający zbiory związane z historią przemysłu w mieście. Mieści się w dawnej fabryce włókienniczej braci Büttnerów (w okresie PRL część Zakładów Przemysłu Wełnianego „Bewelana”) przy placu Żwirki i Wigury 8. Placówka powstała w 1979 pod nazwą Muzeum Techniki Włókienniczej, w latach 1995–2013 działała jako Muzeum Techniki i Włókiennictwa. Znajduje się na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.

Historia

Ogień i woda – fragment ekspozycji stałej w 2006

Placówka powstała w 1979 pod nazwą „Muzeum Techniki Włókienniczej” jako oddział ówczesnego Muzeum Okręgowego. Podstawą zbiorów była dotychczasowa kolekcja działu tkactwa, którą stopniowo powiększano o maszyny i urządzenia pozyskiwane z miejscowych zakładów przemysłowych^[1]. W 1983 muzeum otrzymało w dzierżawę parter jednej z hal zakładów włókienniczych „Bewelana” z przeznaczeniem na swoją przyszłą siedzibę. Cztery lata później wydzierżawiono mu również piętro, a w 1989 otrzymało cały budynek na własność^[2]. Przez kilkanaście lat pozostawało jednak placówką w organizacji, której działalność skupiała się na gromadzeniu, inwentaryzowaniu i zabezpieczaniu eksponatów. Zmieniło się to dopiero w latach 90. XX wieku. W 1995 przyjęto nową nazwę „Muzeum Techniki i Włókiennictwa” akcentującą obecność również innych artefaktów niezwiązanych z przemysłem tekstylnym, a 2 grudnia 1996 otwarto dla zwiedzających ekspozycję stałą na parterze. W 1997 uruchomiona została również druga część wystawy na piętrze^[1].

W 2010 oddano do użytku nową przestrzeń ekspozycyjną na poddaszu z przeznaczeniem na wystawy czasowe. W latach 2011–2012 przeprowadzono gruntowny remont budynku, po czym zorganizowano od podstaw nową ekspozycję stałą na parterze. Pod koniec 2013 dokonano kolejnej zmiany nazwy na „Stara Fabryka” w nawiązaniu do przeszłości obiektu, w którym mieści się muzeum^[3].

Siedziba

Widok na siedzibę muzeum z wieży katedry św. Mikołaja

Siedzibą muzeum jest poprzemysłowy budynek zlokalizowany na historycznym Żywieckim Przedmieściu, przy placu Żwirki i Wigury. Jego historia związana jest z działalnością fabryki włókienniczej Karl Büttner's Söhne założonej w 1887 przez braci Karla Theodora i Gustava Adolfa Büttnerów, która kontynuowała tradycje zakładu prowadzonego w tym miejscu wcześniej (od 1868) przez ich ojca Karla Traugotta Büttnera. Przedsiębiorstwo było stopniowo rozbudowywane. Najstarszą część kompleksu stanowił budynek od strony ulicy Pastornak (współcześnie 1 Maja), w którym ma dziś siedzibę Regionalny Ośrodek Kultury. W 1888 wzniesiono trzypiętrową halę od strony Mänhardtgasse (współcześnie ulica Sukiennicza). Budynek, w którym znajduje się obecnie muzeum, powstał w dwóch etapach. Północną jego część zbudowano w 1900 na działce odkupionej od Bielitz-Bialaer Leseverein (Bielsko-Bialskie Towarzystwo Czytelnicze) z przeznaczeniem na nową tkalnię. W latach 1906–1907, po zakupie od Ferdinanda Nipsa kolejnej sąsiadującej z fabryką nieruchomości, został on rozbudowany w kierunku południowym^[4].

Detal elewacji i wejście do muzeum

Pod koniec lat 30. XX wieku fabryka, której polska nazwa brzmiała wtedy Karola Büttnera Synowie, zatrudniała 150 pracowników i zajmowała znaczną część kwartału pomiędzy ulicą Piłsudskiego (współcześnie 1 Maja), Sukienniczą oraz placem Żwirki i Wigury. Prudukowano w niej sukna, szewioty i kamgarny. Dzisiejszy budynek muzealny znajdował się w środku kompleksu, otoczony innymi zabudowaniami. W 1937 wzniesiono w sąsiedztwie nową halę warsztatową, dokonano także nadbudowy jednej z oficyn, gdzie współcześnie mieszczą się biura muzeum^[5].

Rodzina Büttnerów opuściła Bielsko w 1945. Fabryka została upaństwowiona i po kilku reorganizacjach włączona w 1950 w skład Zakładów Przemysłu Wełnianego im. Leona Laska, które w 1965 przyjęły nazwę handlową „Bewelana”. Od tej pory dawna fabryka Büttnerów była znana jako Zakład B/A „Bewelany”. W latach 1973–1974 w związku z budową nowej trasy przelotowej przez centrum miasta dokonano w najbliższym sąsiedztwie szeregu wyburzeń (zob. Bazary Zamkowe). Znajdująca się dotąd w głębi kwartału hala została odsłonięta i stała się elementem nowej linii zabudowy placu Żwirki i Wigury. Jako obiekt przemysłowy funkcjonowała do lat 80. XX wieku, gdy przekazano ją organizowanemu wówczas Muzeum Techniki Włókienniczej^[2].

Mural upamiętniający bielskie tramwaje

Jest to budynek dwukondygnacyjny z poddaszem użytkowym, kryty dachem dwuspadowym. Ma tynkowaną elewację ze skromnym ceglanym detalem architektonicznym w postaci gzymsów międzykondygnacyjnych oraz łuków nadokiennych z kamiennymi kluczami^[6]. Podczas Industriady 2014 na ślepej ścianie północnej powstał mural pod tytułem m-city 744 autorstwa Mariusza Warasa nawiązujący bezpośrednio do działalności muzeum^[7]. Na ścianie przylegającej do budynku od południowego zachodu widnieje od 2013 mural upamiętniający bielskie tramwaje autorstwa Jacka Grabowskiego i Piotra Wisły oparty na archiwalnym wizerunku placu Żwirki i Wigury z okresu międzywojennego^[8].

Ekspozycja

Katalogi próbek tkanin z bielskich fabryk z okresu międzywojennego – fragment wystawy Od włókiennictwa do małego fiata

Fragment ekspozycji Wilk, selfaktor, postrzygarka: farbiarnia. Na pierwszym planie kocioł farbiarski z 1928 z fabryki Karol Ochsner i Syn

Wystawa stała podzielona jest na dwie główne części. Pierwszą z nich zatytułowano Od włókiennictwa do małego fiata. Przemysł Bielska-Białej w XIX i XX wieku i poświęcono przekrojowemu przedstawieniu dziejów przemysłu w dwumieście. Wśród eksponatów znajdują się tu oryginalne dokumenty, książki, prospekty reklamowe, medale, akcesoria techniczne itp. artefakty związane z działalnością poszczególnych przedsiębiorstw. Planszom informacyjnym towarzyszą dawne widoki zakładów przemysłowych, portrety fabrykantów, reklamy czy wielkoformatowa reprodukcja planu Bielska i Białej z 1904, na którym zaznaczono lokalizacje ówczesnych zakładów. W tak zwanej ślusarni zgromadzone zostały pamiątki związane z branżą metalową i maszynową, m.in. zabytkowa tokarka czy wiertarki kolumnowe. Charakterystycznym eksponatem przypominającym o historii bielskiej Fabryki Samochodów Małolitrażowych jest odrestaurowany Fiat 126p z roku 1977. Część ekspozycji poświęcona została również dziejom samej fabryki Büttnerów, w której ulokowane jest muzeum^[9].

Druga część wystawy stałej nosi nazwę Wilk, selfaktor, postrzygarka... Dawna technika włókiennicza. Tworzy ją kolekcja historycznych maszyn i urządzeń włókienniczych. Ekspozycja podzielona jest na cztery sale, które mają odpowiadać poszczególnym etapom procesu technologicznego wyrobu tkanin wełnianych: przędzalnia, oddział przygotowawczy tkalni wraz z kantorem mistrza i laboratorium, tkalnia oraz wykańczalnia z farbiarnią^[10]. Najstarszym eksponatem jest krosno tkackie z końca XVIII wieku, najnowsze pochodzą z lat 70. XX wieku^[11]. W ostatniej części zgromadzono również kolekcję maszyn wykorzystywanych w produkcji kapeluszy filcowych^[12].

Klatka schodowa łącząca parter i pierwsze piętro ozdobiona jest wielkoformatowymi reprodukcjami fotografii i pocztówek przedstawiających Bielsko i Białą na początku XX wieku^[13].

Zobacz też

• Historia Bielska-Białej
• inne oddziały Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej:
  • Zamek książąt Sułkowskich
  • Dom Tkacza
  • Willa Juliana Fałata

• Centralne Muzeum Włókiennictwa w Łodzi

Przypisy

1. Kenig i Stysińska 2018 ↓, s. 7.
2. Kenig i Stysińska 2018 ↓, s. 59.
3. Kenig i Stysińska 2018 ↓, s. 7, 9.
4. Kenig i Stysińska 2018 ↓, s. 53–55.
5. Kenig i Stysińska 2018 ↓, s. 57.
6. Ewa Janoszek: Architektura przemysłowa Bielska-Białej w latach 1806-1939. Bielsko-Biała: Urząd Miejski w Bielsku-Białej, 2008, s. 539, seria: Biblioteka Bielska-Białej. ISBN 978-83-60136-70-6.
7. Galeria Bielska BWA: Mariusz Waras, mural m-city 744. [dostęp 2024-07-23].
8. Galeria Bielska BWA: Jacek Grabowski, Piotr Wisła – Mural upamiętniający bielskie tramwaje. [dostęp 2024-07-23].
9. Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej: Ekspozycje stałe – Stara Fabryka: Od włókiennictwa do małego fiata. Przemysł Bielska-Białej w XIX i XX wieku. [dostęp 2024-07-23].
10. Kenig i Stysińska 2018 ↓, s. 63.
11. Kenig i Stysińska 2018 ↓, s. 81, 84.
12. Kenig i Stysińska 2018 ↓, s. 95.
13. Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej: Ekspozycje stałe – Stara Fabryka: Widoki Małego Wiednia. [dostęp 2024-07-23].

Bibliografia

• Piotr Kenig, Wioletta Stysińska: Stara Fabryka. Przemysł Bielska-Białej w XIX i XX wieku, Dawna technika włókiennicza. Bielsko-Biała: Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej, 2018. ISBN 978-83-881054-9-4.

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej

Kontrola autorytatywna (muzeum techniki):

• VIAF: 317193707
• LCCN: no2022016785
• NKC: osa20191030289
• PLWABN: 9810611331305606
• NUKAT: n2015064333