Luteranie w Polsce pojawili się wkrótce po wystąpieniu Marcina Lutra. Nauki Lutra zostały dobrze przyjęte w Rzeczypospolitej Polskiej oraz u jej bezpośrednich sąsiadów. Szczególne uznanie zyskały na terenach Prus Książęcych, na Śląsku Cieszyńskim, w Małopolsce i Wielkopolsce. Edykt Zygmunta I Starego z 1523 głosił, że każdy, kto by owe dzieła luterskie wprowadzał, sprzedawał, kupował, czytał; albo zasady Lutra głosił, bronił lub pochwalał, aby prócz spalenia samychże książek, on także śmiercią na stosie i konfiskatą dóbr wszystkich ukarany został[6].
Na Śląsku Cieszyńskim luteranizm wprowadził rządzący wtedy księstwem cieszyńskimWacław III Adam, który spopularyzował to wyznanie na tyle, że luteranizm stał się dominującym wyznaniem w Księstwie. Również książę Fryderyk II, należący do śląskiej gałęzi dynastii Piastów, wprowadzał na swoich ziemiach luteranizm.
Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP był spadkobiercą Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Królestwie Polskim, który działał na terenie zaboru rosyjskiego (Królestwo Polskie (kongresowe)) oraz parafii superintendentury śląskiejKościoła ewangelickiego w Austrii. Po odrodzeniu Rzeczypospolitej Polskiej objął swym zasięgiem również parafie z innych regionów kraju. Trudnego dzieła złączenia i budowy struktur Kościoła podjął się pierwszy superintendent generalny, ks. Juliusz Bursche. W 1936 wszedł w życie dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z 25 listopada 1936 o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej[10]. Zgodnie z jego postanowieniami na czele Kościoła stał Biskup Kościoła, władzę administracyjną sprawował Konsystorz, władzę ustawodawczą Synod. Kościół został podzielony na 10 diecezji, na których czele stali seniorowie. Ustawa gwarantowała również wewnętrzną niezależność Kościoła oraz dała prawną podstawę do jego rozwoju. W okresie międzywojennym powstał diakonat „Eben Ezer” w Dzięgielowie. Utworzono Wydział Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego. Istniało 5 szpitali ewangelickich, kilka domów opieki, rozwijał się diakonat „Tabita”. W 1922 był podzielony na 8 superintendentur (diecezji)[11], po czym do 1925 superintendentura augustowska została wchłonięta przez superintendenturę północno-wschodnią[12]:
II wojna światowa była ogromnym ciosem dla luteran. Podczas wojny zginęło ok. 30% duchownych kościoła oraz Biskup Kościoła, ks. Juliusz Bursche. Większość księży została aresztowana, mienie ewangelików zostało skonfiskowane. Wprowadzony zakaz odprawiania nabożeństw i czynności kościelnych w języku polskim doprowadził do drastycznego spadku uczestnictwa ewangelików w nabożeństwach. Na skutek działań wojennych Kościół poniósł ogromne straty materialne, zniszczono wiele świątyń oraz budynków kościelnych. W samej tylko Warszawie zniszczono zakłady dobroczynne, szkoły, szpital oraz kościół.
Lata 1945–1989
Z chwilą zakończenia działań wojennych Kościół znalazł się w zupełnie nowej sytuacji polityczno-państwowej. Dekretem z 19 września 1946[14] uznano za obowiązujący Dekret Prezydenta z 1936, zmieniono jedynie stan terytorialny Kościoła. Następnie na mocy ustawy z 4 lipca 1947[15] włączono odłamy luteranizmu, które do tego Kościoła przed wojną nie należały. Kościół Ewangelicko-Augsburski w PRL-u objął swoim działaniem obszary ziem odzyskanych, włączono do jego struktur przedwojenne parafie Kościołów unijnych, Kościoła Staroluterańskiego, Kościoła Augsburskiego i Helweckiego Wyznania w Małopolsce oraz Braci Morawskich.
Na tej podstawie prawnej zaczęto na nowo organizować władze kościelne. Już w 1945 w Łodzi doszło do zebrania żyjących pastorów, którzy powołali ks. Jana Szerudę na tymczasowego zwierzchnika Kościoła. Jego główne wysiłki skierowane były na zwołanie Synodu Kościoła, który dokonać miał wyboru stałych organów kościelnych. Jednak zanim doszło do zwołania synodu, w 1948 roku na nowo dokonano podziału na diecezje, powołano ich władze, zapewniono opiekę duszpasterską w nowych parafiach. Pierwszy synod zebrał się 29 czerwca 1950, dokonano wtedy wyboru Konsystorza. Kolejny synod w 1951 wybrał na Biskupa Kościoła ks. Karola Kotulę.
Głównym problemem Kościoła w okresie powojennym był spadek liczby wiernych, wywołany nie tylko działaniami wojennymi, ale również przesiedleniami i emigracją do Niemiec (Górny Śląsk, Dolny Śląsk, Mazury, Pomorze). Po wojnie na terenie Polski mieszkało około 240 000 luteran; w ciągu kilku powojennych lat liczba ta zmniejszyła się o połowę. W kolejnych latach nadal się zmniejszała, w 1964 było ich 100 000. Kolejnym problemem była odbudowa oraz odzyskanie majątku kościelnego. W pierwszych latach powojennych Kościół utracił wiele świątyń, z których części nadal nie udało się odzyskać. Odbudowa udała się dzięki pomocy nie tylko wiernych z Polski, ale również zagranicznych organizacji kościelnych. W 1954 w miejsce usuniętego z Uniwersytetu WarszawskiegoWydziału Teologii Ewangelickiej utworzono Chrześcijańską Akademię Teologiczną w Warszawie, na której otwarto Sekcję Teologii Ewangelickiej, kształcącą ewangelickich duchownych. Działalność wydawnicza Kościoła realizowana była do końca lat 50. XX wieku w Wydawnictwie „Strażnica Ewangeliczna”, a przez następne blisko 30 lat dziejów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w Wydawnictwie Zwiastun, w którym też ukazywał się dwutygodnik „Zwiastun”.
W okresie PRL przeciw Kościołowi Ewangelicko-Augsburskiemu Służba Bezpieczeństwa prowadziła sprawę obiektową o kryptonimie „August”[16]. W jej ramach do współpracy pozyskano licznych duchownych, w tym również seniorów i konseniorów. Stopień infiltracji lub gotowości do współpracy wśród luterańskich duchownych był bardzo wysoki[17]. Do osób, które nie godziły się na poddaństwo Kościoła wobec władz partyjno-państwowych należeli bp Jan Szeruda i wiceprezes konsystorza Maksymilian Rudowski[18]. Zostali oni usunięci z urzędu w roku 1951, a funkcję prezesa Synodu objął Zygmunt Michelis, co zapoczątkowało podporządkowanie Kościoła władzom do roku 1989[19]. Tajnym współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa był m.in. zwierzchnik Kościoła bp Janusz Jagucki zarejestrowany w latach 1973–1990 pod pseudonimem „Janusz”[20].
W okresie stanu wojennego parafianie otrzymywali dary z parafii państw zachodnich. Wybrany w 1975 Biskup Kościoła ks. Janusz Narzyński brał udział w obradach Okrągłego Stołu. Status obserwatora kościelnego jako jedyny duchowny otrzymał z nominacji władz, co wynikało z jego wieloletniej harmonijnej współpracy z Urzędem do Spraw Wyznań[21].
Po 1989 roku
Na mocy ustawy z 13 maja 1994 o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego uregulowano funkcjonowanie Kościoła w Polsce[22]. Na początku lat dziewięćdziesiątych Kościół Ewangelicko-Augsburski liczył 90 000 wiernych. Nowa regulacja prawna doprowadziła do powstania różnych nowych form działania Kościoła. Powołano do życia Diakonię Kościoła, zajmującą się udzielaniem pomocy osobom potrzebującym. Kościół prowadzi domy opieki dla dorosłych w Dzięgielowie, Konstancinie-Jeziornie, w Bytomiu-Miechowicach, w Mikołajkach, Zagórowie, Węgrowie i Bielsku-Białej. Działają przyparafialne świetlice środowiskowe, wypożyczalnie sprzętu rehabilitacyjnego. Powrotem do przedwojennej tradycji było powołanie w 1995 Ewangelickiego Duszpasterstwa Wojskowego. Dzięki inicjatywie ewangelickich towarzystw edukacyjnych powołano do życia szkoły podstawowe, gimnazja, licea oraz szkoły policealne we Wrocławiu, Krakowie, Bielsku-Białej, Cieszynie, Olsztynie i Gliwicach. Nie zapomniano również o środowiskach polonijnych za granicą, szczególnie w Niemczech i Wielkiej Brytanii.
ks. Halina Radacz w trakcie przemówienia (kazania) ordynacyjnego w kościele Świętej Trójcy w Warszawie w dniu 7 maja 2022 roku
Wewnętrzną strukturę Kościoła reguluje Zasadnicze Prawo Wewnętrzne Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej z 26 października 1996, uchwalone przez Synod Kościoła[23]. W 1992 powołano do życia Ośrodek Wydawniczy Augustana w Bielsku-Białej, który wydaje literaturę ewangelicką. W 2010 w wyniku tajnego głosowania Synod Kościoła opowiedział się przeciwko ordynacji kobiet na księży[24]. 16 października 2021 roku Synod Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP podjął decyzję o wprowadzeniu ordynacji kobiet na księży. Kobiety w Kościele Ewangelicko-Augsburskim w RP mają możliwość zostania księdzem od 1 stycznia 2022 r.[25][a] Odbyło się to po ponad 70-letniej dyskusji[25]. 7 maja 2022 w Kościele Ewangelicko-Augsburskim w RP miała miejsce pierwsza w historii ordynacja kobiet na księży. W kościele Świętej Trójcy w Warszawie ordynowano grupę 9 diakonek. Pierwszą ordynowaną została Halina Radacz. Wraz z nią ordynowano także Małgorzatę Gaś, Karinę Chwastek-Kamieniorz, Beatę Janotę, Katarzynę Kowalską, Wiktorię Matloch, Katarzynę Rudkowską, Izabelę Sikorę i Martę Zachraj-Mikołajczyk[26].
Najstarsze kościoły luterańskie w Polsce
Kryteria: data lokacji (do XVII w. włącznie), współczesne granice państwa, świątynia obecnie należąca do KEA w RP
Kościół Ewangelicko-Augsburski (Luterański) opiera swoją wiarę na czterech zasadach: tylko Pismo, tylko Chrystus, tylko wiarą i tylko łaska. Najistotniejszą z nich jest zasada „Tylko Chrystus”, której podporządkowane są wszystkie inne. Oznacza ona, że tylko Jezus Chrystus, Syn Boga Ojca, prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek, dzięki działaniu Ducha Świętego narodzony z Marii Panny, jest jedynym pośrednikiem między człowiekiem a Bogiem, jedynym Zbawicielem i ratunkiem dla grzesznika, który zbawienie przyjmuje z darowanej łaski, bez własnej zasługi, poprzez wiarę w Ukrzyżowanego i Zmartwychwstałego Pana (teologia krzyża). Nauka o usprawiedliwieniu w Kościele luterańskim podkreśla, że nie zbawiają uczynki, a jedynie wiara w usprawiedliwiające dzieło Chrystusa, dokonane na krzyżu Golgoty. Dobre uczynki pokazują, czy wiara jest prawdziwa – człowiek czyni dobrze nie dlatego, aby być zbawionym, ale czyni dobrze dlatego, że Chrystus złożył z życia swego jedyną i niepowtarzalną ofiarę dla zbawienia całego świata.
Wierni uznają niedzielę za dzień święty. Na nabożeństwach odbywa się spowiedź „powszechna”, jednak na życzenie możliwa jest również spowiedź uszna, praktykowana raczej jako „rozmowa wiary”, rozmowa duszpasterska.
Istnieją dwa sakramenty: Chrzest i Komunia Święta. Kościół praktykuje głównie chrzest niemowląt, udziela go również osobom, które wcześniej nie przyjęły chrztu w Imię Boże. Komunia Święta, nazywana Wieczerzą Pańską, Sakramentem Ołtarza, Sakramentem Ciała i Krwi Pańskiej lub Eucharystią, udzielana jest pod dwiema postaciami chleba i wina. Luteranie wierzą, że chrzest święty włącza człowieka do społeczności Kościoła, jest kąpielą nowonarodzenia w Duchu Świętym, zmywa winę za grzech pierworodny (nie sam grzech), który rozumiany jest jako źródło grzesznego stanu całego człowieka (totus homo peccator est). Ewangelicy tradycji augsburskiej wyznają wiarę w cielesną obecność Chrystusa w, pod i z elementami chleba wina (tzw. konsubstancjacja). Luteranie wierzą, że tak, jak ludzka natura Chrystusa przenika się i współistnieje bez konfliktu z jego boską naturą, tak substancja chleba i Ciała oraz wina i Krwi współistnieją obok siebie, i wiarą przyjmowane są przez wierzących podczas liturgii. Sakrament Ołtarza rozumiany jest jako uczestnictwo w ciele i krwi Chrystusa, pamiątka Chrystusa ukrzyżowanego i zmartwychwstałego, społeczność wiernych, antycypacja Królestwa Bożego i ofiara dziękczynienia składana Ojcu.
Władze kościelne
Synod Kościoła – najwyższa władza Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, uchwala on prawa kościelne. Do jego kompetencji należy wybór biskupa Kościoła, konsystorza i rady synodalnej. Od 22 kwietnia 2017 prezesem Synodu jest ks. Adam Malina.
Konsystorz Kościoła – naczelna władza administracyjna Kościoła, organ wykonawczy Synodu. W jego skład wchodzą: Biskup Kościoła jako jego prezes, wiceprezes oraz trzech radców duchownych i trzech radców świeckich. Do jego zadań należy m.in. nadzór nad diecezjami i parafiami.
Biskup Kościoła – duchowny zwierzchnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, kieruje pracami Kościoła jako prezes Konsystorza. Wybierany jest przez synod na okres 10 lat z możliwością powtórnej elekcji. Od stycznia 2010 Biskupem Kościoła jest ks. Jerzy Samiec.
Rada Synodalna – składa się z prezesa synodu oraz dwóch radców świeckich i duchownych, wybieranych przez synod. Podczas sesji rada synodalna pełni funkcję prezydium synodu.
Konferencja Biskupów Kościoła – posiada prerogatywy doradcze. W jej skład wchodzą: Biskup Kościoła, biskupi diecezjalni oraz ewangelicki biskup wojskowy.
12 października 2019 wybrany na drugą 10-letnią kadencję[27]
Administracja Kościoła
Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP administracyjnie dzieli się na diecezje i parafie. Diecezja jest jednostką administracyjną składającą się z parafii znajdujących się na określonym terenie. Zadaniem diecezji jest koordynowanie i kontrola działalności parafii, organizowanie współpracy. Najwyższą władzą diecezji jest Synod Diecezjalny, którego kadencja trwa 5 lat. Zwierzchnikiem diecezji jest biskup diecezjalny, którego kadencja trwa 10 lat z możliwością przedłużenia na kolejną kadencję. Siedzibą biskupa diecezjalnego staje się z chwilą wyboru na ten urząd jego macierzysta parafia, chyba że synod diecezjalny wyznaczy stałe miejsce siedziby (tak jest w diecezji wrocławskiej). Obecnie Kościół dzieli się na 6 diecezji:
Parafia zgodnie z przepisami wewnętrznego prawa kościelnego „jest określoną terytorialnie lokalną społecznością kościelną i jednostką organizacyjną Kościoła, posiadającą siedzibę oraz władze parafialne”[28]. Członkiem parafii są osoby wyznania ewangelickiego mieszkające na jej terenie. Rozległe parafie mogą tworzyć filiały. Najwyższą władzą parafii jest zgromadzenie parafialne, które stanowią członkowie parafii posiadający czynne prawo wyborcze (członek parafii który ukończył 18 rok życia, był konfirmowany, uczęszcza na nabożeństwa, opłacił składkę kościelną). Parafią zarządza rada parafialna powołana na 5-letnią kadencję. Zwierzchnikiem duchownym parafii jest proboszcz, który powołany jest na 10-letnią kadencję z możliwością przedłużenia. Kościół dzieli się na 134 parafie, 133 filiały, posiada 194 kościoły i 151 kaplic.
Kościół Luterański uznaje jeden urząd duchowny zwiastowania Słowa oraz sprawowania i udzielania sakramentów. Występuje on w trzech posługach:
biskup – nadzoruje życie całego Kościoła (Biskup Kościoła) lub diecezji (biskup diecezjalny). Dba o zachowanie jedności Kościoła, kieruje całym Kościołem lub diecezją.
prezbiter (ksiądz) – zwiastuje Słowo Boże, sprawuje sakramenty oraz sprawuje funkcje kierownicze w parafii, a także administruje nią.
diakon – sprawuje funkcję pomocniczą w Kościele, pełni służbę charytatywną i inną służbę posługiwania w Kościele. Posługę tę może sprawować mężczyzna, jak i kobieta.
Posługę prezbitera i biskupa w Kościele Ewangelicko-Augsburskim w RP może pełnić osoba, która należy do tego Kościoła, posiada obywatelstwo polskie, cieszy się nieposzlakowaną opinią, wykazuje się dobrym stanem zdrowia, ukończyła studia na Wydziale Teologicznym Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, zdała egzamin kościelny i uzyskała akceptację władz kościelnych. Duchowni przechodzą na emeryturę w wieku 65 lat lub – jeśli Konsystorz Kościoła wyrazi na to zgodę – w wieku 68 lat. Do posługi dopuszczani są mężczyźni oraz kobiety[29]. Księży nie obowiązuje celibat. Obecnie Kościół Ewangelicko-Augsburski liczy 196[30]duchownych (biskupów, prezbiterów-księży oraz diakonów).
W Polsce obowiązują następujące stroje liturgiczne[31]:
czarna toga z białą befką, jest używana w większości parafii,
czarna toga z zakładaną na nią białą szatą obszytą koronką (alba silesiana), jest używana przede wszystkim na Śląsku Cieszyńskim,
alba (sięgająca do kostek biała tunika) z kolorową stułą, używana przez duchownych na Pomorzu i sporadycznie w niemal wszystkich diecezjach.
W luteranizmie diakonat jest posługą duchowną, w Polsce pełnioną zarówno przez mężczyzn, jak i kobiety. W Kościele pełniona jest również służba ewangelickich diakonis – sióstr żyjących w celibacie i pełniących służbę wśród potrzebujących. Obecnie jest 16 sióstr diakonis w Żeńskim Diakonacie Eben-Ezer w Dzięgielowie na Śląsku Cieszyńskim.
Duszpasterstwa
Przy Kościele Ewangelicko-Augsburskim w RP działają duszpasterstwa:
prezes Zarządu Bratniej Pomocy im. Gustawa Adolfa: ks. Daniel Ferek
Bratnia Pomoc im. Gustawa Adolfa to organizacja zajmująca się pomocą parafiom Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP. Funkcjonuje na zasadzie samopomocy: corocznie we wszystkich parafiach przeprowadzana jest zbiórka pieniężna, zebrane środki przekazywane są do Zarządu BPiGA. Na posiedzeniu zarządu z udziałem delegatów wszystkich parafii następuje podział zebranych pieniędzy pomiędzy parafie, które zgłosiły zapotrzebowanie na te środki. Środki te przeznaczane są na budowę, renowację kościołów i budynków parafialnych, szkół oraz na różną działalność charytatywną (kuchnie dla biednych, domy opieki dla dzieci i starszych).
Diakonia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP to organizacja prowadząca służbę diakonijną przy Kościele Ewangelicko-Augsburskim w Polsce w poszczególnych parafiach. Jej nadrzędnym celem jest niesienie pomocy potrzebującym. Realizuje go m.in. przez: wspieranie instytucji i inicjatyw dotyczących udzielania pomocy bliźnim, opiekę nad ludźmi chorymi, starymi, niepełnosprawnymi, udzielanie pomocy rodzinom. Posiada ośrodki opiekuńcze, szpitale, wypożyczalnie sprzętu rehabilitacyjnego, świetlice dla dzieci. Uczestniczy w Wigilijnym Dziele Pomocy Dzieciom wraz z katolicką Caritas i prawosławną Eleos. Posiada status organizacji pożytku publicznego.
prezes Rady Centrum Misji i Ewangelizacji: bp Jerzy Samiec
dyrektor Centrum Misji i Ewangelizacji: ks. Tymoteusz Bujok
Centrum Misji i Ewangelizacji Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP prowadzi działalność na terenie całej Polski w ramach Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, docierając do różnych grup wiekowych i środowiskowych. Centrum wytycza sobie pięć kierunków pracy:
prowadzenia Centrum Kształcenia w ramach którego działa Szkoła Biblijna, są organizowane kursy i szkolenia (Kurs Homiletyczno-Liturgiczny, wielopoziomowy Kurs Duszpasterski, „Kurs Nawigacji” dla liderów młodzieżowych);
wspieranie pracy diakonijnej i promowanie wolontariatu,
Polskie Towarzystwo Ewangelickie jest ogólnopolskim stowarzyszeniem społeczno-kulturalnym działającym w środowisku Kościołów ewangelickich. Jego celem jest pielęgnowanie więzi wśród społeczności ewangelickiej, kultywowanie jej tradycji oraz obrona interesów i dobrego imienia ewangelicyzmu w Polsce. Powstało na bazie lokalnego stowarzyszenia, które założono w 1919 w Poznaniu. W 1983 nastąpiło rozszerzenie jego działalności na cały kraj. PTEw działa poprzez oddziały regionalne: Bielsko-Biała, Cieszyn, Jaworze, Katowice, Koszalin, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Sopot, Ustroń, Warszawa i Wisła. Pracę oddziałów koordynuje Zarząd Główny, którego siedziba mieści się w Katowicach. PTEw jest wydawcą półrocznika „Słowo i Myśl” (redaktor naczelna: Małgorzata Grzywacz), poszczególne oddziały prowadzą swą działalność poprzez imprezy muzyczne, odczytowe, sesje popularnonaukowe, działania społeczne, polityczne, wydawnicze.
↑W 1963 roku umożliwiono absolwentkom teologii wprowadzenie w urząd nauczania kościelnego, dzięki czemu mogły nauczać, odprawiać nabożeństwa i zajmować się pracą duszpasterską w parafiach. Po zmianach w Pragmatyce Służbowe z 1999 roku, mogły być duchownymi w posłudze diakona. Mogły podejmować pracę charytatywną, ewangelizacyjno-misyjną oraz pomocniczą służbę Słowa Bożego (m.in. prowadzenie nabożeństw, ślubów i pogrzebów, sprawowanie sakramentów, od 2016 r. także Sakramentu Komunii Świętej), nie miały jednak możliwości samodzielnego prowadzenia parafii, tj. nie mogły być proboszczem.
Przypisy
↑ abcdDominikD.RozkrutDominikD. (red.), Mały Rocznik Statystyczny Polski, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2023, s. 117-118, ISSN1640-3630.
↑DominikD.RozkrutDominikD., Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2020, s. 202, ISSN1506-0632.
↑Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 25 listopada 1936 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1936 r. nr 88, poz. 613).
↑Ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1994 r. nr 73, poz. 323).
↑Julian Bukowski, Dzieje reformacyi w Polsce od wejścia jej do Polski aż do jej upadku. T. 1, Początki i terytoryalne rozprzestrzenienie się reformacyi, 1883, s. 490.
↑Redakcja: Słowo wstępne. IPN, 1/2008, s. 8, seria: Aparat represji w Polsce Ludowej w latach 1944–1989.
↑Grzegorz Bębnik: Od „Górala” do „Gustawa” – zwierzchnicy kościoła ewangelicko-augsburskiego na Górnym Śląsku wobec aparatu bezpieczeństwa w świetle dokumentów z archiwów Instytutu Pamięci Narodowej (szkic problemu). IPN, 1/2008, s. 65, seria: Aparat represji w Polsce Ludowej w latach 1944–1989.
↑Barbara Polak. Dziel i rządź. O polityce wobec Kościołów protestanckich w PRL z Ryszardem Michalakiem rozmawia Barbara Polak. „Biuletyn IPN”, s. 58, marzec 2004. Dom Wydawniczy Bellona. ISSN1641-9561.
↑Ryszard Michalak: Polityka wyznaniowa państwa polskiego wobec mniejszości religijnych w latach 1945–1989. Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, 2014, s. 219. ISBN 978-83-7842-124-5.
↑Cezary Gmyz: Pastor i bezpieka. rp.pl, 2008-09-26. [dostęp 2018-03-31].
↑Ryszard Michalak: Polityka wyznaniowa państwa polskiego wobec mniejszości religijnych w latach 1945–1989. Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, 2014, s. 347, 348. ISBN 978-83-7842-124-5.
Anna Janowska (red.), Ewangelicy warszawscy w walce o niepodległość Polski 1939-45. Słownik biograficzny, Warszawa 2007, ISBN 83-909051-09.
JanJ.SzturcJanJ., Ewangelicy w Polsce. Słownik biograficzny XVI-XX w., Bielsko-Biała: Augustana, 1998, ISBN 83-85970-50-9, OCLC835742676. Brak numerów stron w książce
AndrzejA.TokarczykAndrzejA., Ewangelicy polscy, Warszawa: Interpress, 1988, ISBN 83-223-2260-7, OCLC69336146. Brak numerów stron w książce
ks. Tadeusz Wojak, Zarys historii Kościoła Bielsko-Biała 1995, ISBN 83-85970-33-9.
Nasze Życie – luteranie w Polsce, JerzyJ.Below, MagdalenaM.Legendź (red.), Bielsko-Biała: Wydawnictwo „Augustana”, 2007, ISBN 83-88941-77-1, OCLC749641625. Brak numerów stron w książce
Świadectwo wiary i życia, JanJ.Szarek, MagdalenaM.Legendź (red.), JerzyJ.Below (red.), Bielsko-Biała: Augustana, 2004, ISBN 83-88941-51-8, OCLC750013784. Brak numerów stron w książce
Medical ultrasound examination of the scrotum. Transscrotal ultrasoundSonography of a normal testis. The normal testis presents as a structure having homogeneous, medium level, granular echotexture. The mediastinum testis appears as the hyperechoic region located at the periphery of the testis as seen in this figure.[citation needed]ICD-9-CM88.79OPS-301 code3-05c Scrotal (or transscrotal) ultrasound is a medical ultrasound examination of the scrotum. It is used in the evaluation of te...
Марколь-лез-ОMarcols-les-Eaux Країна Франція Регіон Овернь-Рона-Альпи Департамент Ардеш Округ Прива Кантон Сен-П'єррвіль Код INSEE 07149 Поштові індекси 07190 Координати 44°48′54″ пн. ш. 4°24′01″ сх. д.H G O Висота 671 - 1345 м.н.р.м. Площа 16 км² Населення 279 (01-2020[1]) Густота 20,5
Schweden Lars Johansson Geburtsdatum 11. Juli 1987 Geburtsort Avesta, Schweden Größe 185 cm Gewicht 90 kg Position Torwart Fanghand Links Karrierestationen bis 2003 Avesta BK 2004–2011 Mora IK 2008–2009 IFK Munkfors 2011–2013 VIK Västerås HK 2013–2016 Frölunda HC 2016–2017 Rockford IceHogs 2017–2021 HK ZSKA Moskau 2021–2022 SKA Sankt Petersburg seit 2022 Frölunda HC Lars „Lasse“ Johansson (* 11. Juli 1987 in Avesta) ist ein schwedischer Eishockeytorwart, der...
istilah asing dll ini perlu dirapikan agar memenuhi standar Wikipedia. Tidak ada alasan yang diberikan. Silakan kembangkan istilah asing dll ini semampu Anda. Merapikan artikel dapat dilakukan dengan wikifikasi atau membagi artikel ke paragraf-paragraf. Jika sudah dirapikan, silakan hapus templat ini. (Pelajari cara dan kapan saatnya untuk menghapus pesan templat ini) EskrimaKoleksi dari beberapa senjata yang digunakan dalam pelatihan Eskrima. Padded stick, stick rotan, pisau kayu, dan bebera...
هذه المقالة يتيمة إذ تصل إليها مقالات أخرى قليلة جدًا. فضلًا، ساعد بإضافة وصلة إليها في مقالات متعلقة بها. (سبتمبر 2022) دانيال فران معلومات شخصية الميلاد 3 أغسطس 1987 (العمر 36 سنة)بوتسدام الطول 1.87 م (6 قدم 1 1⁄2 بوصة) مركز اللعب مهاجم الجنسية ألمانيا ألمانيا الشرقي...
Історія української літературиПеріодизація української літератури Давньоукраїнська література (ХІ-XVIII ст.) Нова українська література (XIX ст.) Новітня українська література (кінець XIX—2-га пол. XX-го ст.) Сучасна українська література (від кінця XX-го ст. до сьогодні) Періоди...
AnneRatu Britania Raya ke-1 Ratu Inggris, Skotlandia, dan Irlandia terakhirLukisan Ratu Anne, karya Michael Dahl, 1705Ratu Inggris, Skotlandia, dan IrlandiaBerkuasa8 Maret 1702 – 1 Mei 1707Penobatan23 April 1702PendahuluRaja William III(Willem van Oranje)Ratu Britania Raya dan IrlandiaBerkuasa1 Mei 1707 – 1 Agustus 1714PenerusRaja George I(Georg Ludwig von Braunschweig-Lüneburg)Informasi pribadiKelahiran6 Februari 1665Istana St James, Westminster, InggrisKematian1 Agustus 1714 (umur 49 t...
Sello de la Diputación del General del Principado de Cataluña de finales del siglo XV que representa a su patrón portando el escudo de la Cruz de San Jorge que eran las armas de la Generalidad de Cataluña. En torno la leyenda: S(igillum) : CORTIUM : ET : PARLAMENTORUM : GENERALIUM : PRINCIPATUS : CATHALONIE ('Sello de las Cortes y el Parlamento del General del Principado de Cataluña').[1] La Diputación del General del Principado de Cataluña fue...
Deputi Bidang Koordinasi Ekonomi Kreatif, Kewirausahaan dan Daya Saing Koperasi dan Usaha Kecil dan Menengah Kementerian Koordinator Bidang Perekonomian Republik IndonesiaGambaran umumDasar hukumPeraturan Presiden Nomor 8 Tahun 2015Susunan organisasiDeputiMohammad Rudy Salahuddin[1]Kantor pusatGedung Ali Wardhana Jl. Lapangan Banteng Timur No.2-4, Jakarta Pusat 10710[2]Situs webwww.ekon.go.id Deputi Bidang Koordinasi Ekonomi Kreatif, Kewirausahaan dan Daya Saing Koperasi ...
Перший Хрестовий похідЧастина Хрестових походівЗдобуття Єрусалима як найбільше досягнення походуДата1096-1099МісцеБлизький Схід (Анатолія, Левант, Палестина)Результат Перемога хрестоносцівТериторіальнізміни Створено Єрусалимське королівство та інші держави хрестонос...
American software company Informatica Inc.Headquarters in Redwood CityTypePublic companyTraded asNYSE: INFA (Class A)Russell 1000 componentIndustrySoftwareFounded1993; 30 years ago (1993)FoundersGaurav DhillonDiaz NesamoneyHeadquartersRedwood City, California, U.S.Key peopleAmit Walia (CEO)ProductsData warehousing toolsETL toolsBig data toolsRevenue US$1.51 billion (2022)Operating income US$25.6 million (2022)Net income US$−54 million (2022)Total as...
Minimum age for an elected governmental official Youth rights Activities Bailey v. Drexel Furniture Co. Child Labor Deterrence Act Children's Online Privacy Protection Act Kids Online Safety Act Convention on the Rights of the Child Fair Labor Standards Act Hammer v. Dagenhart History of youth rights in the United States Morse v. Frederick Newsboys' strike of 1899 Prez Quebec Charter of Human Rights and Freedoms Wild in the Streets Theory/concepts Adultcentrism Adultism Ageism Criminalization...
Brazilian anarchist (1899–1990) Elvira BoniElvira Boni c. 1920BornElvira Boni de Lacerda1899 (1899)Espírito Santo do Pinhal, São Paulo, BrazilDied1990(1990-00-00) (aged 90–91)Rio de Janeiro, BrazilNationalityItalian BrazilianOccupationSeamstressOrganization(s)Union of Seamstresses, Hatters and Associated ClassesMovementAnarcha-feminism, anarcho-syndicalism Part of a series onAnarcha-feminism Core tenets Anarchism Feminism Free love Intersectionality Reproductive rights Women's...
Historical Jewish practitioner of Practical Kabbalah A portrait of Hayyim Samuel Jacob Falk, the Baal Shem of London. A Baal Shem (Hebrew: בַּעַל שֵׁם, pl. Baalei Shem) was a historical Jewish practitioner of Practical Kabbalah and supposed miracle worker. Employing various methods, Baalei Shem are claimed to heal, enact miracles,[1] perform exorcisms,[2] treat various health issues, curb epidemics, protect people from disaster due to fire, robbery or the evil eye, f...
عزلة المعاريف - عزلة - تقسيم إداري البلد اليمن المحافظة محافظة صعدة المديرية مديرية مجز السكان التعداد السكاني 2004 السكان 2٬612 • الذكور 1٬321 • الإناث 1٬291 • عدد الأسر 338 معلومات أخرى التوقيت توقيت اليمن (+3 غرينيتش) تعديل مصدري - تعديل عزلة المعاري...
North American labor union International Alliance of Theatrical Stage EmployeesInternational Alliance of Theatrical Stage Employees, Moving Picture Technicians, Artists and Allied Crafts of the United States, Its Territories and CanadaAbbreviationIATSEFormationJuly 17, 1893; 130 years ago (1893-07-17)[1]TypeLabor unionHeadquartersNew York City, New York, USLocationUnited StatesCanadaMembership (2023) 168,000PresidentMatthew LoebSecretary-TreasurerJames B. WoodAffilia...
Chicago Heights redirects here. For the film, see Chicago Heights (film). City in Illinois, United StatesChicago HeightsCityLooking east across Chicago Road FlagSealLocation of Chicago Heights in Cook County, Illinois.Location of Illinois in the United StatesCoordinates: 41°30′43″N 87°38′25″W / 41.51194°N 87.64028°W / 41.51194; -87.64028Country United StatesState IllinoisCountyCookTownshipBloomIncorporated1893Government • TypeCouncil...
This article needs additional citations for verification. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: The Scoop video game – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (October 2021) (Learn how and when to remove this template message) 1986 video gameThe ScoopTitle screenDeveloper(s)TelariumPublisher(s)TelariumSpinnaker SoftwarePlatform(s)Apple II, DOSRel...
.jpg)
.jpg)
.jpg)
