Pomnik historii

Oficjalne logo pomników historii ustanowione w 2011 roku

Pomnik historii – jedna z form ochrony zabytków w Polsce, określonych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (art. 7)^[1]. Status pomnika historii ustanawiany jest w drodze rozporządzenia przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Przyznawany jest zabytkom nieruchomym o szczególnej wartości historycznej, naukowej i artystycznej, utrwalonym w powszechnej świadomości i mającym duże znaczenie dla dziedzictwa kulturalnego Polski.

Lista pomników historii jest otwarta. Zawiera obiekty i obszary reprezentujące najwybitniejszą grupę zabytków, odzwierciedlającą bogactwo i różnorodność dziedzictwa kulturowego w Polsce. Należą do nich oprócz pojedynczych obiektów także zespoły staromiejskie, komponowane krajobrazy kulturowe, dzieła budownictwa obronnego, pola bitewne, kanały, zespoły budowlane czy zespoły klasztorne.

Historia

Pojęcie prawne pomnika historii wprowadziła ustawa o ochronie dóbr kultury, uchwalona 15 lutego 1962 roku^[2]. 20 września 1994 roku pierwsze obiekty zostały uznane przez prezydenta Lecha Wałęsę za pomniki historii^[3].

W 2016, z okazji zbliżającego się jubileuszu stulecia odzyskania niepodległości przez Polskę, w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego zrodziła się inicjatywa poszerzenia listy pomników historii do stu obiektów. W ciągu dwóch lat Narodowy Instytut Dziedzictwa przygotował 46 kompletnych dokumentacji obiektów, które umożliwiły wpisanie ich na listę^[4].

10 grudnia 2018 roku w Teatrze Narodowym w Warszawie odbyła się gala „100 Pomników Historii na 100-lecie odzyskania niepodległości”. Na gali, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda, wręczył rozporządzenia zarządcom 14 obiektów wpisanych tego dnia na listę pomników historii. Zarządcom wszystkich w tym momencie, 105 pomników historii, wręczone zostały symboliczne tablice upamiętniające jubileusz odrodzenia niepodległej Polski^[5].

Cel i znaczenie

Celem ustanowienia pomników historii jest wyróżnienie najcenniejszych, najważniejszych obiektów zabytkowych na terenie Polski. Zgodnie z obecnym stanem prawnym przyznanie statusu pomnika historii jest przede wszystkim wydarzeniem prestiżowym^[6] i stanowi jedyne odstępstwo od wynikającej z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zasady równocenności zabytków^[7]. Nie zmienia ono jednak nic w sposobie zarządzania zasobami obiektów zabytkowych, nie nakłada ani nie zwalnia zarządców z żadnych obowiązków, nie ustanawia wzmożonego reżimu ochrony substancji zabytkowej, formalnie nie wiąże się z ułatwieniem otrzymania dofinansowania dla obiektu. Ustawa nie stawia także przed administracją konserwatorską żadnych nowych zadań i nie daje dodatkowych kompetencji, poza tymi które posiada w przypadku każdego innego zabytku nieruchomego^[8].

Procedura uznania za pomnik historii

Proces uznawania obiektu za pomnik historii reguluje obecnie art. 15 ust. 1 i 2 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami^[1]. Wniosek o uznanie zabytku za pomnik historii składa minister właściwy do spraw dziedzictwa narodowego (obecnie Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego), po uzyskaniu pozytywnej opinii Rady Ochrony Zabytków^[9].

Zgodnie z obowiązującą procedurą, opracowaną przez Narodowy Instytut Dziedzictwa (NID), wniosek podpisany przez właściciela obiektu przesyłany jest do Generalnego Konserwatora Zabytków wraz z opinią wystawioną przez odpowiedniego wojewódzkiego konserwatora zabytków. Następnie wniosek jest kierowany do Narodowego Instytutu Dziedzictwa, gdzie określana jest zasadność propozycji. Po uzyskaniu opinii NID-u wniosek przedstawiany jest Radzie Ochrony Zabytków, a następnie Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej. Rekomendacja Rady ma charakter obligatoryjny i wynika bezpośrednio z przepisów ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami^[9].

Procedura cofnięcia uznania za pomnik historii jest podobna – poprzez wydanie przez Prezydenta RP rozporządzenia (art. 15 ust. 3)^[1].

Kryteria

Rada Ochrony Zabytków ustaliła warunki przyznawania tytułu. Głównymi kryteriami, które musi spełniać obiekt wyróżniony mianem pomnika historii są^[10]:

• zachowanie pierwotnej kompozycji przestrzennej lub jej nieznaczne przekształcenie;
• jednorodność stylowa lub zharmonizowana i czytelna mieszanina różnych stylów;
• należyte wyeksponowanie w przestrzeni miejskiej lub krajobrazie i zachowanie pierwotnych relacji z otoczeniem;
• obiekt musi być owocem pracy wybitnych twórców, np.: architektów, planistów, architektów krajobrazu, ogrodników;
• zadowalający stan techniczny lub stan pozwalający na rewaloryzację obiektu;
• obiekt jest przedmiotem troski konserwatorskiej.

Krytyka

Obecny charakter wyróżnienia jest krytykowany przez badaczy polskiego dziedzictwa kulturowego i konserwatorów zabytków. W debacie publicznej, prowadzonej na temat nowelizacji ustawy o ochronie zabytków, proponowane jest przez nich wprowadzenie nowych rozwiązań dotyczących tej formy ochrony oraz określenie jasnych celów istnienia wyróżnienia. Postulaty dotyczą także zmian administracyjnych – reformy rejestru zabytków, wprowadzenia wymogu uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla terenów wpisanych i postulowanych do wyróżnienia tytułem oraz finansowych – utworzenie odrębnej jednostki budżetowej odpowiedzialnej za finansowanie obiektów posiadających status pomnika historii^[6][11][12].

Lista pomników historii

Miejscowość	Obiekt[a]	Województwo	Data[b]	Źródło
Białystok	Zespół kościoła pod wezwaniem Chrystusa Króla i św. Rocha	podlaskie	2019-01-17 17 stycznia 2019(dts)	[13]
Biskupin	rezerwat archeologiczny Biskupin	kujawsko-pomorskie	1994-09-16 16 września 1994(dts)	[14]
Bochnia	kopalnia soli Bochnia	małopolskie	2000-10-06 6 października 2000(dts)	[15]
Bóbrka	Najstarsza kopalnia ropy naftowej	podkarpackie	2019-01-16 16 stycznia 2019(dts)	[16]
Brzeg	Zamek Piastów Śląskich z renesansową bramą i kaplicą zamkową pod wezwaniem św. Jadwigi – nekropolią Piastów	opolskie	2019-01-16 16 stycznia 2019(dts)	[17]
Chełmno	Stare Miasto	kujawsko-pomorskie	2005-04-20 20 kwietnia 2005(dts)	[18]
Ciechocinek	zespół tężni i warzelni soli wraz z parkami Tężniowym i Zdrojowym	kujawsko-pomorskie	2017-12-08 8 grudnia 2017(dts)	[19]
Czerwińsk nad Wisłą	Klasztor kanoników regularnych w Czerwińsku nad Wisłą	mazowieckie	2021-04-19 19 kwietnia 2021(dts)	[20]
Częstochowa	Jasna Góra – zespół klasztoru oo. paulinów[c]	śląskie	1994-09-16 16 września 1994(dts)	[21]
Dobrzyca	zespół pałacowo-parkowy	wielkopolskie	2019-01-01T00:00:00.001 1 stycznia 2019(dts)	[22]
Duszniki-Zdrój	młyn papierniczy	dolnośląskie	2011-10-12 12 października 2011(dts)	[23]
Frombork	zespół katedralny	warmińsko-mazurskie	1994-09-16 16 września 1994(dts)	[24]
Gdańsk	miasto w zasięgu obwarowań z XVII wieku	pomorskie	1994-09-16 16 września 1994(dts)	[25]
Gdańsk	Pole Bitwy na Westerplatte	pomorskie	2003-09-01T00:00:00.001 1 września 2003(dts)	[26]
Gdańsk	zespół pocystersko-katedralny	pomorskie	2017-12-08 8 grudnia 2017(dts)	[27]
Gdańsk	Twierdza Wisłoujście	pomorskie	2018-05-26 26 maja 2018(dts)	[28]
Gdańsk	Stocznia Gdańska, miejsce narodzin Solidarności	pomorskie	2019-01-01T00:00:00.001 1 stycznia 2019(dts)	[29]
Gdynia	historyczny układ urbanistyczny śródmieścia	pomorskie	2015-03-17 17 marca 2015(dts)	[30]
Gliwice	radiostacja	śląskie	2017-03-29 29 marca 2017(dts)	[31]
Głogówko[d]	Zespół klasztorny Kongregacji Oratorium św. Filipa Neri	wielkopolskie	2008-03-27 27 marca 2008(dts)	[32]
Gniezno	Archikatedra pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Wojciecha	wielkopolskie	1994-09-16 16 września 1994(dts)	[33]
Gościkowo[e]	pocysterski zespół klasztorny	lubuskie	2017-12-07 7 grudnia 2017(dts)	[34]
Grudziądz	zespół zabytkowych spichlerzy wraz z panoramą od strony Wisły	kujawsko-pomorskie	2017-12-08 8 grudnia 2017(dts)	[35]
Grunwald	pole bitwy pod Grunwaldem w 1410 roku	warmińsko-mazurskie	2010-10-04 4 października 2010(dts)	[36]
Jawor	kościół ewangelicko-augsburski pod wezwaniem Ducha Świętego, zwany Kościołem Pokoju	dolnośląskie	2017-03-30 30 marca 2017(dts)	[37]
Jabłeczna	Monaster św. Onufrego w Jabłecznej	lubelskie	2023-02-02 2 lutego 2023(dts)	[38]
Kalwaria Zebrzydowska	krajobrazowy zespół manierystycznego parku pielgrzymkowego	małopolskie	2000-11-17 17 listopada 2000(dts)	[39]
Kamieniec Ząbkowicki	Zespół architektoniczno- krajobrazowy miasta składający się z Opactwa Cystersów oraz Pałacu	dolnośląskie	2024-03-06 6 marca 2024(dts)	[40]
Kamień Pomorski	zespół katedralny konkatedry św. Jana Chrzciciela	zachodniopomorskie	2005-09-01T00:00:00.001 1 września 2005(dts)	[41]
Katowice	osiedle robotnicze Nikiszowiec	śląskie	2011-01-28 28 stycznia 2011(dts)	[42]
Katowice	Gmach Województwa i Sejmu Śląskiego oraz zespół katedralny[f]	śląskie	2012-01-13 13 stycznia 2012(dts)[f]	[43][44]
Kazimierz Dolny	teren miasta w granicach ochrony konserwatorskiej	lubelskie	1994-09-16 16 września 1994(dts)	[45]
Kielce	dawny pałac biskupów i katedra	świętokrzyskie	2017-12-08 8 grudnia 2017(dts)	[46]
Klępsk	kościół pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny	lubuskie	2017-04-01T00:00:00.001 1 kwietnia 2017(dts)	[47]
Kołbacz	założenie dawnego klasztoru cystersów, późniejszej letniej rezydencji książąt pomorskich i domeny państwowej	zachodniopomorskie	2014-07-21 21 lipca 2014(dts)	[48]
Koszuty	zespół dworsko-parkowy	wielkopolskie	2018-05-24 24 maja 2018(dts)	[49]
Kozłówka	zespół pałacowo-parkowy	lubelskie	2007-05-16 16 maja 2007(dts)	[50]
Kórnik	zespół zamkowo-parkowy wraz z kościołem parafialnym – nekropolią właścicieli	wielkopolskie	2011-07-11 11 lipca 2011(dts)	[51]
Kraków	historyczny zespół miasta	małopolskie	1994-09-16 16 września 1994(dts)	[52]
Kraków	Kopiec Kościuszki z otoczeniem	małopolskie	2017-12-08 8 grudnia 2017(dts)	[53]
Kraków	Nowa Huta	małopolskie	2023-02-02 2 lutego 2023(dts)	[54]
Kraków[g]	zespół opactwa benedyktynów	małopolskie	2017-03-30 30 marca 2017(dts)	[55]
Kraków	zespół opactwa cystersów	małopolskie	2023-09-13 13 września 2023(dts)	[56]
Krasiczyn	zespół zamkowo-parkowy	podkarpackie	2018-05-24 24 maja 2018(dts)	[57]
Krzeszów	zespół dawnego opactwa cystersów	dolnośląskie	2004-05-01T00:00:00.001 1 maja 2004(dts)	[58]
Kwidzyn	zespół katedralno-zamkowy	pomorskie	2018-05-18 18 maja 2018(dts)	[59]
Ląd	zespół dawnego opactwa cysterskiego	wielkopolskie	2009-07-01T00:00:00.001 1 lipca 2009(dts)	[60]
Lednogóra	wyspa Ostrów Lednicki na Jeziorze Lednickim	wielkopolskie	1994-09-16 16 września 1994(dts)	[61]
Legnickie Pole	pobenedyktyński zespół klasztorny	dolnośląskie	2004-05-01T00:00:00.001 1 maja 2004(dts)	[62]
Leżajsk	zespół klasztorny oo. bernardynów	podkarpackie	2005-04-20 20 kwietnia 2005(dts)	[63]
Lidzbark Warmiński	zamek biskupów warmińskich	warmińsko-mazurskie	2018-05-19 19 maja 2018(dts)	[64]
Lubiń	zespół opactwa benedyktynów	wielkopolskie	2009-12-16 16 grudnia 2009(dts)	[65]
Lublin	historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny	lubelskie	2007-05-16 16 maja 2007(dts)	[66]
Lubostroń	Lubostroń – zespół pałacowo-parkowy	kujawsko-pomorskie	2023-11-21 21 listopada 2023(dts)	[67]
Łańcut	zespół zamkowo-parkowy	podkarpackie	2005-09-01T00:00:00.001 1 września 2005(dts)	[68]
Łęknica	Park Mużakowski, park w stylu krajobrazowym	lubuskie	2004-05-01T00:00:00.001 1 maja 2004(dts)	[69]
Łowicz	Bazylika Katedralna (dawna Kolegiata Prymasowska) pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny	łódzkie	2012-11-13 13 listopada 2012(dts)	[70]
Łódź	wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego	łódzkie	2015-03-07 7 marca 2015(dts)	[71]
Malbork	zespół zamku krzyżackiego	pomorskie	1994-09-16 16 września 1994(dts)	[72]
Małujowice	Małujowice – kościół parafialny pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła	opolskie	2022-11-23 23 listopada 2022(dts)	[73]
Międzyrzecz	Zamek w Międzyrzeczu	lubuskie	2024-11-19 19 listopada 2024(dts)	[74]
Nowa Słupia	Święty Krzyż – pobenedyktyński zespół klasztorny oraz przedchrześcijańskie obwałowania kamienne na Łysej Górze	świętokrzyskie	2017-03-29 29 marca 2017(dts)	[75]
Nowy Wiśnicz	zespół architektoniczno-krajobrazowy	małopolskie	2020-05-13 13 maja 2020(dts)	[76]
Nysa	zespół kościoła farnego pod wezwaniem św. Jakuba Starszego Apostoła i św. Agnieszki Dziewicy i Męczennicy	opolskie	2011-02-28 28 lutego 2011(dts)	[77]
Oblęgorek	Pałacyk Henryka Sienkiewicza wraz z zabytkowym parkiem i aleją lipową	świętokrzyskie	2019-01-16 16 stycznia 2019(dts)	[78]
Olesno	kościół odpustowy pod wezwaniem św. Anny	opolskie	2018-12-28 28 grudnia 2018(dts)	[79]
Olsztyn	zamek kapituły warmińskiej	warmińsko-mazurskie	2023-09-08 8 września 2023(dts)	[80]
Opatów	Kolegiata św. Marcina w Opatowie	świętokrzyskie	2023-02-02 2 lutego 2023(dts)	[81]
Orawka	kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela	małopolskie	2021-04-08 8 kwietnia 2021(dts)	[82]
Ozimek	żelazny łańcuchowy most wiszący na rzece Mała Panew	opolskie	2017-03-30 30 marca 2017(dts)	[83]
Paczków	zespół staromiejski ze średniowiecznym systemem fortyfikacji	opolskie	2012-11-13 13 listopada 2012(dts)	[84]
Pelplin	zespół pocystersko-katedralny	pomorskie	2014-05-15 15 maja 2014(dts)	[85]
Płock	Wzgórze Tumskie	mazowieckie	2018-05-25 25 maja 2018(dts)	[86]
Poznań	historyczny zespół miasta z Ostrowem Tumskim, Zagórzem, Chwaliszewem i lewobrzeżnym Starym Miastem lokacyjnym ze średniowiecznymi osadami podmiejskimi oraz założeniem urbanistyczno-architektonicznym projektu Josefa Stübbena z początku XX w., a także Fortem Winiary, obecnie Parkiem Cytadela	wielkopolskie	2008-11-28 28 listopada 2008(dts)	[87]
Przemyśl	zespół staromiejski	podkarpackie	2018-12-28 28 grudnia 2018(dts)	[88]
Pszczyna	Zespół zamkowo-parkowy	śląskie	2021-04-18 18 kwietnia 2021(dts)	[89]
Puławy	Pałac Czartoryskich w Puławach	lubelskie	2021-05-31 31 maja 2021(dts)	[90]
Pułtusk	kolegiata pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny	mazowieckie	2018-12-30 30 grudnia 2018(dts)	[91]
Racławice	teren historycznej Bitwy Racławickiej	małopolskie	2004-05-01T00:00:00.001 1 maja 2004(dts)	[92]
Radom	zespół klasztorny Bernardynów	mazowieckie	2022-03-15 15 marca 2022(dts)	[93]
Radruż	zespół cerkiewny	podkarpackie	2017-12-07 7 grudnia 2017(dts)	[94]
Rokitno	sanktuarium Matki Bożej Rokitniańskiej	lubuskie	2024-11-20 20 listopada 2024(dts)	[95]
Rydzyna	założenie rezydencjonalno-urbanistyczne	wielkopolskie	2017-03-29 29 marca 2017(dts)	[96]
Rytwiany	pokamedulski zespół klasztorny Pustelnia Złotego Lasu	świętokrzyskie	2018-12-28 28 grudnia 2018(dts)	[97]
Rogalin	zespół pałacowy z ogrodem i parkiem	wielkopolskie	2018-05-18 18 maja 2018(dts)	[98]
Sandomierz	historyczny zespół architektoniczno-krajobrazowy	świętokrzyskie	2017-12-08 8 grudnia 2017(dts)	[99]
Srebrna Góra	Twierdza Srebrnogórska, nowożytna warownia górska z XVIII wieku	dolnośląskie	2004-05-01T00:00:00.001 1 maja 2004(dts)	[100]
Staniątki	opactwo św. Wojciecha Mniszek Benedyktynek	małopolskie	2020-05-13 13 maja 2020(dts)	[101]
Stargard	zespół kościoła pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Królowej Świata oraz średniowieczne mury obronne miasta	zachodniopomorskie	2010-10-04 4 października 2010(dts)	[102]
Stary Sącz	zespół staromiejski wraz z klasztorem Sióstr Klarysek	małopolskie	2018-12-28 28 grudnia 2018(dts)	[103]
Stoczek Klasztorny	sanktuarium maryjne z bazyliką Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny.	wamińsko-mazurskie	2022-12-19 19 grudnia 2022(dts)	[104]
Strzegom	kościół pod wezwaniem św. św. Apostołów Piotra i Pawła	dolnośląskie	2012-10-22 22 października 2012(dts)	[105]
Strzelno	zespół dawnego klasztoru Norbertanek[h]	kujawsko-pomorskie	2018-05-24 24 maja 2018(dts)	[106]
Sudół	Krzemionki – kopalnie krzemienia z okresu neolitu	świętokrzyskie	1994-09-16 16 września 1994(dts)	[107]
Sulejów	zespół opactwa cystersów	łódzkie	2012-10-22 22 października 2012(dts)	[108]
Sulejówek	Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku	mazowieckie	2020-08-13 13 sierpnia 2020(dts)	[109]
Supraśl	Monaster Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy i św. Jana Teologa w Supraślu	podlaskie	2023-02-02 2 lutego 2023(dts)	[110]
Szalowa	kościół parafialny św. Michała Archanioła	małopolskie	2017-12-06 6 grudnia 2017(dts)	[111]
Świdnica	katedra pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa i Męczennika i św. Wacława Męczennika	dolnośląskie	2017-03-29 29 marca 2017(dts)	[112]
Świdnica	zespół kościoła ewangelicko-augsburskiego pod wezwaniem Świętej Trójcy, zwany Kościołem Pokoju	dolnośląskie	2017-03-30 30 marca 2017(dts)	[113]
Święta Lipka	sanktuarium pielgrzymkowe	warmińsko-mazurskie	2018-05-23 23 maja 2018(dts)	[114]
Tarnowskie Góry	podziemia Zabytkowej Kopalni Srebra oraz Sztolni Czarnego Pstrąga	śląskie	2004-05-01T00:00:00.001 1 maja 2004(dts)	[115]
Toruń	zespół staromiejski (Stare Miasto, Nowe Miasto, ruiny zamku krzyżackiego)	kujawsko-pomorskie	1994-09-16 16 września 1994(dts)	[116]
Trzebnica	zespół dawnego opactwa cysterek	dolnośląskie	2014-07-22 22 lipca 2014(dts)	[117]
Tum	zespół archikolegiaty pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny i św. Aleksego	łódzkie	2022-04-12 12 kwietnia 2022(dts)	[118]
Tykocin	historyczny zespół miasta	podlaskie	2021-04-19 19 kwietnia 2021(dts)	[119]
Ujazd	ruiny zamku Krzyżtopór	świętokrzyskie	2018-05-19 19 maja 2018(dts)	[120]
Warszawa	Gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie	mazowieckie	2022-06-29 29 czerwca 2022(dts)	[121]
Warszawa	historyczny zespół miasta z Traktem Królewskim i Wilanowem	mazowieckie	1994-09-16 16 września 1994(dts)	[122]
Warszawa	Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya	mazowieckie	2012-01-18 18 stycznia 2012(dts)	[123]
Warszawa	zespół sześciu zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach[i]	mazowieckie	2014-07-21 21 lipca 2014(dts)	[124]
Wąchock	zespół opactwa cystersów	świętokrzyskie	2017-03-30 30 marca 2017(dts)	[125]
Wieliczka	kopalnia soli	małopolskie	1994-09-16 16 września 1994(dts)	[126]
Wiślica	zespół kolegiaty pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny wraz z reliktami kościoła pod wezwaniem św. Mikołaja oraz grodzisko	świętokrzyskie	2018-12-28 28 grudnia 2018(dts)	[127]
Włocławek	katedra pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny	kujawsko-pomorskie	2018-12-28 28 grudnia 2018(dts)	[128]
Wrocław	zespół historycznego centrum	dolnośląskie	1994-09-16 16 września 1994(dts)	[129]
Wrocław	Hala Stulecia wraz z zespołem architektonicznym obejmującym Pawilon Czterech Kopuł, Pergolę i Iglicę	dolnośląskie	2005-04-20 20 kwietnia 2005(dts)	[130]
Wygoda[j]	stadnina koni	lubelskie	2017-12-06 6 grudnia 2017(dts)	[131]
Zabrze	Zespół zabytkowych kopalni węgla kamiennego – Sztolnia Królowa Luiza, Kopalnia Guido, Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna	śląskie	2020-07-14 14 lipca 2020(dts)	[132]
Zamość	historyczny zespół miasta w zasięgu obwarowań z XIX wieku	lubelskie	1994-09-16 16 września 1994(dts)	[133]
Ziębice	Bazylika św. Jerzego Męczennika i Sanktuarium Męki Pańskiej w Ziębicach	dolnośląskie	2024-02-19 19 lutego 2024(dts)	[134]
Żagań	Poaugustiański zespół klasztorny w Żaganiu z kościołem Wniebowzięcia NMP	lubuskie	2011-03-11 11 marca 2011(dts)	[135]
Żórawina	kościół pod wezwaniem Trójcy Świętej	dolnośląskie	2024-03-21 21 marca 2024(dts)	[136]
Żyrardów	XIX-wieczna Osada Fabryczna	mazowieckie	2012-01-17 17 stycznia 2012(dts)	[137]
Wpisy obejmujące obiekty znajdujące się na terenie więcej niż jednej miejscowości[a]
–	Bohoniki i Kruszyniany – meczety i mizary	podlaskie	2012-11-20 20 listopada 2012(dts)	[138]
–	Kanał Augustowski	podlaskie	2007-05-16 16 maja 2007(dts)	[139]
–	Kanał Elbląski	warmińsko-mazurskie	2011-01-28 28 stycznia 2011(dts)	[140]
–	Komponowany krajobraz kulturowo-przyrodniczy Góry Świętej Anny[k]	opolskie	2004-05-01T00:00:00.001 1 maja 2004(dts)	[141]
–	Pałace i parki krajobrazowe Kotliny Jeleniogórskiej	dolnośląskie	2011-09-20 20 września 2011(dts)	[142]
–	Twierdza Przemyśl	podkarpackie	2019-01-29 29 stycznia 2019(dts)	[143]
–	zespół pałacowo-ogrodowy i ogród sentymentalno-romantyczny w Nieborowie[l]	łódzkie	2017-12-08 8 grudnia 2017(dts)	[144]

Logo

W celu wyróżnienia pomnika historii jako marki i ułatwienia działań promocyjnych, w 2011 roku Narodowy Instytut Dziedzictwa opracował logo, które po akceptacji przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego zostało przekazane opiekunom pomników historii^[145]. Logiem pomników historii jest godło z motywem gotyckiego łuku^[146], dostępne jest ono w kilku wersjach kolorystycznych. Szczegółowe informacje dotyczące warunków korzystania z logo, jak również wzór tablic, służących do oznakowania obiektów uznanych za pomnik historii udostępnione są na stronie internetowej NID^[145].

Zobacz też

• Ochrona zabytków w Polsce
• Miejsca Światowego Dziedzictwa UNESCO w Polsce
• park kulturowy
• monument historique

Uwagi

1. Nazwa obiektu w brzmieniu podanym w zarządzeniu lub rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.
2. Data wejścia w życie zarządzenia lub rozporządzenia.
3. Wraz z parkami podjasnogórskimi.
4. W tytule Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej widnieje nazwa Gostyń-Głogówko a w samym rozporządzeniu znajduje się informacja że obiekt położony jest w mieście Gostyń, podczas gdy cały obiekt położony jest na terenie sąsiadującej osady Głogówko.
5. W tytule Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej widnieje nazwa Gościkowo-Paradyż, Paradyż jest dawną nazwą miejscowości.
6. Wpis Gmach Województwa i Sejmu Śląskiego z 2012 roku został rozszerzony w 2017 o zespół katedralny. Zmiana weszła w życie 6 grudnia 2017.
7. W tytule Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej widnieje nazwa części miasta Krakowa – Tyniec, dawniej samodzielnej wsi.
8. Wraz z kościołem pod wezwaniem Świętej Trójcy i NMP oraz rotundą św. Prokopa.
9. Są to: Cmentarz Powązkowski (rzymsko-katolicki), Cmentarz Ewangelicko-Augsburski, Cmentarz Ewangelicko-Reformowany, Cmentarz Żydowski, Cmentarz Muzułmański Kaukaski i Cmentarz Muzułmański Tatarski.
10. W tytule Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej widnieje nazwa miasta Janów Podlaski, od którego pochodzi nazwa stadniny.
11. Na terenie wsi Góra Świętej Anny i Poręba.
12. Na terenie wsi Nieborów i Arkadia.

Przypisy

1. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2022 r. poz. 840).
2. Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury (Dz.U. z 1962 r. nr 10, poz. 48).
3. Lech Wałęsa: Przemówienie z okazji nadania piętnastu zabytkom architektury miana „Pomników historii”. walesa.tv. [dostęp 2016-02-26]. (pol.).
4. 100 Pomników Historii na 100-lecie odzyskania niepodległości. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, 2018-12-10. [dostęp 2019-01-29]. (pol.).
5. 100 Pomników Historii na Stulecie Odzyskania przez Polskę Niepodległości. Oficjalna strona Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, 2018-12-10. [dostęp 2019-01-29]. (pol.).
6. Minister Maciej Klimczak o Forum Debaty Publicznej. prezydent.pl, 2011-06-29. [dostęp 2013-03-22]. (pol.).
7. Waloryzacja dziedzictwa architektonicznego w systemie ochrony zabytków. W: Bogusław Szmygin: Systemy ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje. Piotr Molski. s. 56.
8. Prawo ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce – próba oceny i wnioski. W: Bogusław Szmygin: Systemy ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje. Wojciech Kowalski, Katarzyna Zalasińska. s. 20.
9. Procedura. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2014-01-06]. (pol.).
10. Kryteria wyboru ustalone przez Radę Ochrony Zabytków. Oficjalny serwis Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. [dostęp 2013-12-27]. (pol.).
11. Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury.
12. Kierunki zmian w Polskim systemie ochrony zabytków. W: Bogusław Szmygin: Systemy ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje. Piotr Dobosz. s. 114.
13. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 grudnia 2018 (Dz.U. z 2019 r. poz. 86).
14. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 412).
15. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 26 września 2000 (Dz.U. z 2000 r. nr 83, poz. 938).
16. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 grudnia 2018 (Dz.U. z 2019 r. poz. 75).
17. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 grudnia 2018 (Dz.U. z 2019 r. poz. 71).
18. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 13 kwietnia 2005 (Dz.U. z 2005 r. nr 64, poz. 568).
19. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 listopada 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 2276).
20. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19 kwietnia 2021 (Dz.U. z 2021 r. poz. 767).
21. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 413).
22. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 grudnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 2493).
23. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 września 2011 (Dz.U. z 2011 r. nr 217, poz. 1282).
24. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 414).
25. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 415).
26. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 sierpnia 2003 (Dz.U. z 2003 r. nr 148, poz. 1448).
27. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 listopada 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 2277).
28. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 kwietnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 1008).
29. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 grudnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 2506).
30. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 lutego 2015 (Dz.U. z 2015 r. poz. 356).
31. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 marca 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 654).
32. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 26 lutego 2008 (Dz.U. z 2008 r. nr 52, poz. 306).
33. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 416).
34. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 listopada 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 2256).
35. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 listopada 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 2271).
36. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 września 2010 (Dz.U. z 2010 r. nr 184, poz. 1235).
37. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 marca 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 673).
38. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 26 stycznia 2023 r. w sprawie uznania za pomnik historii "Jabłeczna – prawosławny klasztor św. Onufrego" [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2023-02-03] .
39. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 października 2000 (Dz.U. z 2000 r. nr 98, poz. 1062).
40. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 6 marca 2024 r. w sprawie uznania za pomnik historii "Kamieniec Ząbkowicki – zespół architektoniczno-krajobrazowy" [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2024-04-04] .
41. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 sierpnia 2005 (Dz.U. z 2005 r. nr 167, poz. 1401).
42. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 stycznia 2011 (Dz.U. z 2011 r. nr 20, poz. 101).
43. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 października 2012 (Dz.U. z 2012 r. poz. 1243).
44. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 listopada 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 2252).
45. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 417).
46. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 listopada 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 2275).
47. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 marca 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 688).
48. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 3 lipca 2014 (Dz.U. z 2014 r. poz. 955).
49. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 kwietnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 977).
50. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 kwietnia 2007 (Dz.U. z 2007 r. nr 86, poz. 573).
51. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 czerwca 2011 (Dz.U. z 2011 r. nr 143, poz. 836).
52. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 418).
53. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 listopada 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 2267).
54. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 stycznia 2023 r. w sprawie uznania za pomnik historii "Kraków – zespół architektoniczny i urbanistyczny dzielnicy Nowa Huta" [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2023-02-03] .
55. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 marca 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 667).
56. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 5 września 2023 r. w sprawie uznania za pomnik historii "Kraków – Opactwo Cystersów w Mogile" Dz.U. z 2023 r. poz. 1867
57. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 kwietnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 988).
58. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 kwietnia 2004 (Dz.U. z 2004 r. nr 102, poz. 1057).
59. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 kwietnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 930).
60. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 czerwca 2009 (Dz.U. z 2009 r. nr 104, poz. 861).
61. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 421).
62. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 kwietnia 2004 (Dz.U. z 2004 r. nr 102, poz. 1056).
63. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 13 kwietnia 2005 (Dz.U. z 2005 r. nr 64, poz. 569).
64. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 kwietnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 944).
65. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 grudnia 2009 (Dz.U. z 2009 r. nr 214, poz. 1659).
66. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 kwietnia 2007 (Dz.U. z 2007 r. nr 86, poz. 574).
67. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 listopada 2023 r. w sprawie uznania za pomnik historii "Lubostroń – zespół pałacowo-parkowy" [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2023-12-10] .
68. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 sierpnia 2005 (Dz.U. z 2005 r. nr 167, poz. 1402).
69. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 kwietnia 2004 (Dz.U. z 2004 r. nr 102, poz. 1059).
70. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 października 2012 (Dz.U. z 2012 r. poz. 1239).
71. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 16 lutego 2015 (Dz.U. z 2015 r. poz. 315).
72. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 420).
73. Dziennik ustaw poz. 2390 [online], listopad 2022 .
74. MonikaM. Ciura MonikaM., Międzyrzecz – zamek piastowski z zespołem dworsko-parkowym 130. pomnikiem historii [online], NID, 19 listopada 2024 [dostęp 2024-11-25]  (pol.).
75. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 marca 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 663).
76. Dziennik ustaw poz. 841 [online], maj 2020 .
77. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 lutego 2011 (Dz.U. z 2011 r. nr 54, poz. 279).
78. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 grudnia 2018 (Dz.U. z 2019 r. poz. 73).
79. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 grudnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 2420).
80. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 2023 r. w sprawie uznania za pomnik historii "Olsztyn – zamek kapituły warmińskiej" [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2024-01-05] .
81. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 lutego 2023 r. w sprawie uznania za pomnik historii "Opatów – zespół kolegiaty pod wezwaniem św. Marcina Biskupa" [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2023-02-03] .
82. Orawka – kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela [online], nid.pl [dostęp 2021-08-06] .
83. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 marca 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 675).
84. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 października 2012 (Dz.U. z 2012 r. poz. 1240).
85. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 kwietnia 2014 (Dz.U. z 2014 r. poz. 614).
86. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 kwietnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 1003).
87. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 28 listopada 2008 (Dz.U. z 2008 r. nr 219, poz. 1401).
88. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 grudnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 2419).
89. Pszczyna – zespół zamkowo-parkowy [online], nid.pl [dostęp 2021-08-05] .
90. Dz.U. z 2021 r. poz. 1019
91. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 grudnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 2462).
92. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 14 kwietnia 2004 (Dz.U. z 2004 r. nr 102, poz. 1060).
93. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 marca 2022 (Dz.U. z 2022 r. poz. 632).
94. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 listopada 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 2253).
95. RafałR. Witkowski RafałR., Sanktuarium w Rokitnie – pomnikiem historii! [online], niedziela.pl, 27 listopada 2024 [dostęp 2024-11-27]  (pol.).
96. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 marca 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 662).
97. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 grudnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 2413).
98. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 kwietnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 929).
99. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 listopada 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 2273).
100. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 14 kwietnia 2004 (Dz.U. z 2004 r. nr 102, poz. 1058).
101. Dziennik usta poz. 840 [online], maj 2020 .
102. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 września 2010 (Dz.U. z 2010 r. nr 184, poz. 1236).
103. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 grudnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 2415).
104. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19 grudnia 2022 r. w sprawie uznania za pomnik historii "Stoczek Klasztorny – Sanktuarium Matki Pokoju" [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2023-02-03] .
105. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 października 2012 (Dz.U. z 2012 r. poz. 1241).
106. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 kwietnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 981).
107. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 419).
108. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 października 2012 (Dz.U. z 2012 r. poz. 1242).
109. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 13 sierpnia 2020 r. w sprawie uznania za pomnik historii "Sulejówek – Milusin, zespół domu Marszałka Józefa Piłsudskiego" [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2020-10-23] .
110. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 26 stycznia 2023 r. w sprawie uznania za pomnik historii "Supraśl – klasztor Męski Zwiastowania Najświętszej Marii Panny" [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2023-02-03] .
111. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 listopada 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 2251).
112. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 marca 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 655).
113. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 marca 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 672).
114. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 kwietnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 961).
115. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 kwietnia 2004 (Dz.U. z 2004 r. nr 102, poz. 1062).
116. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 422).
117. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 4 lipca 2014 (Dz.U. z 2014 r. poz. 957).
118. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 4 kwietnia 2022 (Dz.U. z 2022 r. poz. 808).
119. Tykocin – historyczny zespół miasta [online], nid.pl [dostęp 2021-08-06] .
120. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 kwietnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 943).
121. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 czerwca 2022 r. w sprawie uznania za pomnik historii "Warszawa – gmach dawnego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego" [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2023-02-03] .
122. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 423).
123. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 4 stycznia 2012 (Dz.U. z 2012 r. poz. 64).
124. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 3 lipca 2014 (Dz.U. z 2014 r. poz. 956).
125. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 marca 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 674).
126. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 424).
127. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 grudnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 2418).
128. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 grudnia 2018 (Dz.U. z 2018 r. poz. 2421).
129. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 425).
130. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 13 kwietnia 2005 (Dz.U. z 2005 r. nr 64, poz. 570).
131. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 listopada 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 2250).
132. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 lipca 2020 r. w sprawie uznania za pomnik historii "Zabrze – zespół zabytkowych kopalni węgla kamiennego" [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2020-10-23] .
133. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 426).
134. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19 lutego 2024 r. w sprawie uznania za pomnik historii "Ziębice – kościół parafialny pod wezwaniem św. Jerzego" [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2024-03-04] .
135. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 lutego 2011 (Dz.U. z 2011 r. nr 54, poz. 280).
136. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19 marca 2024 (Dz.U. z 2024 r. poz. 407).
137. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 4 stycznia 2012 (Dz.U. z 2012 r. poz. 59).
138. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 października 2012 (Dz.U. z 2012 r. poz. 1275).
139. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 kwietnia 2007 (Dz.U. z 2007 r. nr 86, poz. 572).
140. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 stycznia 2011 (Dz.U. z 2011 r. nr 20, poz. 100).
141. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 kwietnia 2004 (Dz.U. z 2004 r. nr 102, poz. 1061).
142. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 września 2011 (Dz.U. z 2011 r. nr 217, poz. 1283).
143. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 grudnia 2018 (Dz.U. z 2019 r. poz. 159).
144. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 listopada 2017 (Dz.U. z 2017 r. poz. 2274)
145. Identyfikacja wizualna. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2014-01-06]. (pol.).
146. Pomniki historii będą miały swoje logo. rp.pl, 2011-06-02. [dostęp 2014-01-05]. (pol.).

Bibliografia

• Bogusław Szmygin: Systemy ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje. Polski Komitet Narodowy ICOMOS, Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków Urzędu Miasta Stołecznego Warszawa, Politechnika Lubelska. [dostęp 2012-12-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-11)]. (pol.).
• Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury. Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. [dostęp 2013-03-22]. (pol.).

Linki zewnętrzne

• Wykaz pomników historii na stronie Narodowego Instytutu Dziedzictwa

Zapoznaj się z zastrzeżeniami dotyczącymi pojęć prawnych w Wikipedii.