Architektura romańska w Polsce

Romański kościół św. Tomasza Kantuaryjskiego w opactwie cystersów w Sulejowie

Architektura romańska w Polsce – architektura romańska w Polsce, powstająca w latach od ok. 1050 do ok. 1250 roku.

Historia

Kościół św. Andrzeja w Szprotawie, datowany na 1. poł. XIII wieku

Początki romańskiej architektury w Polsce sięgają kamiennej architektury wczesnopiastowskiej z czasów Mieszka I, Bolesława Chrobrego i Mieszka II. Znaczny wpływ wywierały na nią tradycje przyniesione przez przybywających do kraju dostojników kościelnych z Włoch, Francji i Niemiec, a także wzory przenoszone przez zakony o międzynarodowym zasięgu. W XI wieku powstały murowane palatia w miejscowościach takich jak: Ostrów Lednicki, Poznań, Giecz, Przemyśl, Wiślica oraz Wawel, będące inwestycjami władców piastowskich^[1].

Właściwa architektura romańska w Polsce datowana jest na okres odbudowy państwa przeprowadzonej przez Kazimierza Odnowiciela, czyli od ok. 1050 do ok. 1250 roku.

W XI i XII wieku powstały romańskie palatia w takich miejscach jak:

• Sobótka-Górka pod Wrocławiem^[2] – długość 22 m.
• Morawica pod Krakowem – długość 17 m.
• Kraków - palatium Sieciecha pod kościołem św. Andrzeja^[3].
• Poznań - Ostrów Tumski – długość 27 m.
• Kraków - pomieszczenie nazywane „salą o 24 słupach” na Wawelu – długość 28 m.
• Wiślica - dwa palatia
• Przemyśl - palatium na Górze Zamkowej
• Wrocław - palatium na zamku na Ostrowie Tumskim

Charakterystyka

Wśród zachowanych zabytków dominuje budownictwo kamienne o różnym stopniu obróbki surowca.

Pod koniec XII wieku pojawia się, zwłaszcza na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce, cegła. W okresie romańskim układano ją w wiązaniu wendyjskim, który został wyparty dopiero pod koniec XIII wieku przez wątek gotycki.

Wiele budowli zachowało się jedynie w postaci reliktów, stąd wiedza na temat architektury tej epoki i jej zasięgu w Polsce w dużym stopniu jest uzupełniana przez wyniki badań archeologicznych. Większość budowli z tego okresu została przebudowana w okresie późniejszym (zwłaszcza w okresie gotyku i baroku).

Architektura sakralna

Rotunda św. Prokopa w Strzelnie

Wśród zabytków zachowały się przykłady budowli centralnych, kościołów jednonawowych i trójnawowych, a także zabudowań klasztornych. Bryły budynków były konstruowane – w sposób charakterystyczny dla całego romanizmu – z prostych brył geometrycznych. Kościoły budowano najczęściej z kamienia.

Kościoły budowane były według trzech następujących typów zabudowy^[4]:

• jednoprzestrzenne budowle salowe na planie prostokąta:
  • zakończone chórem i absydą
  • zakończone chórem prostokątnym
  • bez chóru
• budowle o bardziej złożonej przestrzeni wielonawowej
• na planie krzyża łacińskiego (najczęściej występowały w przestrzeniach miejskich lub gdy miały większe znaczenie liturgiczne, jak np. katedry)

Charakterystyczną formą dla okresu romańskiego jest zorientowany w kierunku wschód–zachód układ bryłowy składowych elementów budowli sakralnych^[4]:

• wyodrębniona wyższa od pozostałych elementów wieża (element nie zawsze występujący, bądź o różnym jej umiejscowieniu w stosunku do stron świata i zmiennej wielkości)
• nawa
• empora
• absyda
• najczęściej kryte stromym, dwuspadowym dachem, ok. 45° przechodzące przy absydach w półkoliste zakończenie

Zabytki architektury

Zobacz multimedia związane z tematem: Architektura romańska w Polsce

Lista zabytków architektury romańskiej znajduje się w artykule Szlak Romański w Polsce.

Galeria

• 
  Tum pod Łęczycą - kolegiata
• 
  Sulejów - klasztor
• 
  Czerwińsk - klasztor
• 
  Tulce
• 
  Strzelno - portal
• 
  Stary Zamek
• 
  Kraków - kościół św. Andrzeja
• 
  Wąchock - klasztor
• 
  Strzelno - portal
• 
  Kościelec
• 
  Kruszwica - kolegiata
• 
  Giecz - kościół
• 
  Lwówek Śląski
• 
  Wrocław - portal z klasztoru na Ołbinie
• 
  Inowrocław
• 
  Opatów - kolegiata
• 
  Inowłódz - kościół św. Idziego
• 
  Sandomierz - kościół św. Jakuba
• 
  Sulejów - kościół św. Tomasza
• 
  Strzelno - kolumna
• 
  Zamek w Legnicy - romańskie wieże, palatium i kaplica św. Wawrzyńca

Przypisy

1. https://ochronazabytkow.nid.pl/wp-content/uploads/2024/05/OZ_1-2024_K-Stala.pdf
2. A. Kadłuczka, K. Stala, Romańska budowla w Sobótce-Górce w świetle ostatnich badań [w:] Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T. Janiak, Gniezno 2009, s. 487–488.
3. B.M. Pawlicki, Ze studiów nad reliktami domniemanego palatium Sieciecha w Krakowie, „Czasopismo Techniczne” 2011, R. 108, z. 7-A, s. 179–225
4. Janisio-Pawłowska 2015 ↓, s. 431.

Bibliografia

• Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, red. M. Walicki, t. I-II, PWN, Warszawa 1971
• T. Mroczko: Polska sztuka przedromańska i romańska, Warszawa 1978
• Zygmunt Świechowski: Sztuka romańska w Polsce. Warszawa: "Arkady", 1982. Brak numerów stron w książce
• W. Krassowski: Dzieje budownictwa i architektury na ziemiach Polski, t. 1, Warszawa 1989
• T. Broniewski: Historia architektury dla wszystkich, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1990
• Sztuka Świata, t. 3, praca zbiorowa, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1996
• DavidD. Watkin DavidD., Historia architektury zachodniej, RyszardR. Depta, Wyd. 1 (dodruk), Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2006, ISBN 83-213-4178-0, OCLC 750009403 . Brak numerów stron w książce
• Zygmunt Świechowski: Architektura romańska w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2000. ISBN 83-7181-164-0. Brak numerów stron w książce
• Dorota Janisio-Pawłowska. Początki świątyni chrześcijańskiej na Pomorzu Zachodnim. „Przestrzeń i Forma”, 2015. 

Linki zewnętrzne

• Album romański
• Sztuka romańska. Najpiękniejsze budowle romańskie w Polsce