Fragment historycznej mapy Wielkopolski w epoce piastowskiej wykonanej przez Dr. T. Szulca i zamieszczonej w czwartym tomie Kodeksu dyplomatycznego Wielkopolski, obrazujący Ziemię Lubuską (granice diecezji lubuskiej) oraz obszar odstąpiony książętom śląskim przez książąt wielkopolskich
Termin ziemia lubuska ma szerokie i często odmienne znaczenie, rozróżniane także względem okresów historycznych:
zdaniem części badaczy jest to odrębne terytorium w okresie państwa pierwszych Piastów, identyfikowane także jako terytorium plemienne Lubuszan. Jej obszar może dotyczyć obu brzegów rzeki Odry wokół dawnego grodu Lubusza[8];
pojęcie pochodne obszaru definicji 1. w odniesieniu do późniejszego okresu: to obszar włączony ponownie do państwa polskiego około 1120 roku, tożsamy z pojęciem kasztelanii lubuskiej, do której zalicza się także ziemię kiniecką i ziemię kostrzyńską[9][10];
główna jednostka osadniczo-administracyjna kasztelanii lubuskiej, powstała na skutek podziałów politycznych w końcu XII wieku i pierwszej ćwierci XIII wieku, kiedy to wydzielono ziemię kiniecką i ziemię kostrzyńską[9][10];
potoczne określenie całego obszaru województwa lubuskiego, stosowane przez władze wojewódzkie[13][14]. Termin w tym znaczeniu został rozpropagowany w 1998 z inicjatywy Stowarzyszenia na rzecz Promocji i Powołania Województwa Lubuskiego oraz innych zwolenników tego rozwiązania[15]. W tym znaczeniu występuje również alternatywna nazwa Środkowe Nadodrze[16][17].
W literaturze funkcjonują zapisy toponimu wielkimi literami i małymi (ziemia lubuska lub Ziemia Lubuska). Zgodnie z regułą ortograficzną języka polskiego należy ją zapisać małymi literami (ziemia lubuska). Natomiast ze względów uczuciowych bądź dla uwydatnienia szacunku wyjątkowo można pisać wielką literą[a].
Terytorium Lubuszan i jego udział w państwie Piastów
Na mapach osadniczych dość wyraźnie zaznacza się terytorium plemienne Lubuszan w rejonie środkowego Nadodrza i w strefie pogranicza lubusko-pomorskiego, które charakteryzuje się jednością osadniczą. Największym czynnikiem integrującym tego obszaru była rzeka Odra wraz z dopływami tworząca oś hydrograficzną i na wielu odcinkach osadniczą. Ponadto lądowe szlaki komunikacyjne przebiegające równoleżnikowo oraz dwa szlaki lądowe biegnące po obu biegach Odry[18].
Polska za panowania księcia Mieszka IPolska w latach 1201–1241
Zdaniem części badaczy w X wieku ziemia lubuska stanowiła odrębną jednostkę terytorialną w stosunku do krain plemiennych Pomorza, Wielkopolski i Śląska[19][20]. Przyjmuje się zazwyczaj, że Polska przyłączyła ją około 960 roku, choć istnieją poglądy o aneksji tego terytorium w latach czterdziestych X wieku, o czym świadczy nieuwzględnienie jej w uposażeniu biskupstwa brandenburskiego. Mieszko I mógł traktować ziemię lubuską jako bazę do prowadzenia swojej polityki ekspansyjnej w kierunku ziem Łużyczan i Wkrzan. Zwolennicy późniejszej datacji opanowania tego terytorium opierają swoje przypuszczenia, po pierwsze, na wynikach badań archeologicznych, wiążąc zniszczenie grodu Lubuszy w połowie X wieku z militarnymi działaniami Polski na tym terenie oraz, po drugie, na dostrzeganiu związku pomiędzy jej przyłączeniem, a konfliktem Mieszka I z margrabią Geronem w 963 roku. Według badacza PołabiaKazimierza Myślińskiego obie teorie nie mają mocnych podstaw: badania archeologiczne nie są precyzyjne, zaś konflikt Polski z Marchią Wschodnią nie ma oparcia w źródłach pisanych[21].
Badania wykazują, że w wyniku ekspansji Piastów sieć starszych grodów lubuskich została całkowicie zniszczona, a w jej miejsce powstała sieć z innego rodzaju grodami o nowym rozmieszczeniu.[22].
Należy także przedstawić, że inni badacze negują istnienie plemienia Lubuszan i ziemi lubuskiej w tym okresie. Np. Edward Rymar stwierdził, że losy ziemi lubuskiej w czasach Mieszka I nie są nam znane z powodu braku źródeł pisanych, a w świetle dokumentu Dagome iudex z ok. 991 r. Odra na lubuskim odcinku jego państwa wydaje się być rzeką graniczną[23].
Kasztelania i diecezja lubuska
Księstwo lubuskie pod panowaniem Mieszka w latach 1241–1242
W 1207 r. książę poznańsko-kaliski Władysław III Laskonogi chcąc zwiększyć aktywność na Pomorzu Zachodnim, zamienił swą ziemię kaliską na ziemię lubuską z księciem śląskim Henrykiem I Brodatym[27][28]. Jednak już w 1209 r. margrabia łużyckiKonrad II wkroczył do ziemi lubuskiej i obległ Lubusz. Na odsiecz obrońcom Lubusza ruszył Władysław III Laskonogi, jednak przegrał bitwę pod Lubuszem, a obrońcy grodu zostali powieszeni. Książę poznański utracił ziemię lubuską. Zajęcie strategicznego Lubusza stanowiło realne zagrożenie dla władztwa Henryka I Brodatego, co zmusiło go do działania. Po śmierci Konrada II podczas kampanii zbrojnej między sierpniem 1210 a marcem 1211 Henryk odzyskał ziemię lubuską[29], ponownie ją wiążąc z dzielnicą śląską, a w 1218 po raz drugi przekazał ją Władysławowi Laskonogiemu, tym samym znów została częścią dzielnicy wielkopolskiej.
W 1250 r. Bolesław II Rogatka, potrzebując pomocy przeciwko księciu wrocławskiemu Henrykowi III, sprzedał ten strategiczny rejon Marchii Brandenburskiej i arcybiskupowi magdeburskiemu Wilbrandowi jako ich kondominium, aby zdobyć pieniądze na prowadzenie lokalnych wojen. W 1252 zastaw ostatecznie przeszedł we władanie Brandenburgii.
W drugiej połowie XIII w. diecezja lubuska utraciła południowy fragment swego terytorium wskutek ekspansji miśnieńskiej (okolice dzisiejszego miasta Eisenhüttenstadt)[31].
Od 1319 ziemia lubuska była przedmiotem rywalizacji pomiędzy Piastami (Księstwo jaworskie), Gryfitami (Księstwo wołogoskie) i Askańczykami (Księstwo Saksonii-Wittenbergi)[33]. W 1319 region zajął książę wołogoski Warcisław IV, w 1320 znaczną część przejął książę jaworski Henryk I, po czym jeszcze w tym samym roku zachodnią część podbił książę Rudolf I Askańczyk[34]. Wschodnie krańce (Torzym i Sulęcin) w 1321 lub 1322 zajęło księstwo głogowskie, a w północnej części (w okolicach Kostrzyna nad Odrą) walki pomorsko-saskie toczyły się jeszcze do 1323. Po odniesieniu zwycięstwa nad Austrią, w 1323 regionem zainteresowali się bawarscy Wittelsbachowie – król Ludwik IV Bawarski nadał Brandenburgię włącznie z ziemią lubuską swemu synowi Ludwikowi V[35]. Pojawienie się nowego silnego rywala skłoniło dotychczas walczące strony do zawarcia pokoju między sobą[35]. Ludwik IV przybył do ziemi lubuskiej w 1324. Po stronie Gryfitów i Piastów głogowskich opowiedział się papież Jan XXII, oponent Wittelsbachów[36]. Do wojny włączył się także król Polski Władysław I Łokietek, najeżdżając w lutym 1326 okolice Frankfurtu/Słubic, a papież wzywał mieszkańców regionu do oporu przeciw Wittelsbachom, jednak mimo to do 1326 zdołali oni zająć terytoria Gryfitów i Piastów w ziemi lubuskiej i region ponownie znalazł się w całości w Marchii Brandenburskiej[37].
W latach 1373–1415 wraz z Marchią Brandenburską ziemia lubuska znajdowała się pod panowaniem Czech. Ostatnim polskim biskupem lubuskim (do 1392) był Jan Kietlicz. W 1385 przeniósł on stolicę diecezji z Górzycy do Fürstenwalde. Od 1392 do 1424 na tronie biskupim zasiadali Czesi. W 1424 r. biskupstwo lubuskie zostało podporządkowane arcybiskupowi w Magdeburgu.
W 1518 biskup lubuski zakupił przygraniczne dolnołużyckie dobra Beeskow i Storkow, pozostające formalnie lennem czeskim. W 1555 zmarł ostatni katolicki biskup lubuski i diecezja została zsekularyzowana. W 1575 r. król Czech Maksymilian II Habsburg przekazał Beeskow i Storkow w lenno Brandenburgii, a w 1598 diecezja lubuska została zamknięta.
Do powszechnego obiegu w Polsce powojennej termin ziemia lubuska wprowadziła w 1945 Maria Kiełczewska-Zaleska z Instytutu Zachodniego, podając opis historycznej ziemi lubuskiej jako małej krainy nad Odrą, która odgrywa rolę łącznika Pomorza ze Śląskiem. Według jej definicji kraina miała ciągnąć się po obu brzegach Odry, od ujścia Nysy Łużyckiej po ujście Warty[45][46].
Rok później (1946 r.) publikacja B. Krygowskiego i S. Zajchowskiej rozciągnęła nazwę ziemi lubuskiej daleko poza właściwą ziemię lubuską, włączając część Wielkopolski, Pomorza i na południe od Odry – część Śląska. Jednocześnie określono, że ziemia lubuska jest „zachodnią cząstką Wielkopolski”, co wynika z warunków naturalnych charakterystycznych dla całości[12].
Określono, że nowa ziemia lubuska obejmuje 14 powiatów o łącznej powierzchni 11 451,7 km²[12]:
W 1955 stwierdzono, że względy historyczne i praktyczne zadecydowały, że wszystkim tym powiatom nadano nazwę ziemi lubuskiej, która dotyczy części obszaru tzw. Ziem Odzyskanych, która w 1945 została wcielona do województwa poznańskiego, a w 1950 prawie w całości należała do pierwszego województwa zielonogórskiego[11].
↑ abPisana niekiedy Ziemia Lubuska. Wśród językoznawców nie ma zgodności co do pisowni wielką lub małą literą[1]. Decydujące znaczenie ma definicja słownikowa. Nazwy okręgów administracyjnych współczesnych i historycznych, wyodrębnionych w strukturach kościelnych i państwowych należy pisać od małej litery[2]. Ze względów uczuciowych bądź dla uwydatnienia szacunku wyjątkowo można pisać wielką literą[3].
↑Obszar leżał w granicach diecezji lubuskiej w czasach polskiego panowania w regionie, po czym prawdopodobnie w ok. połowie XIII w. został zajęty przez diecezję miśnieńską[31]. Przez setki lat istniało tu miasto Fürstenberg.
↑ abMiasto to, leżące na Dolnych Łużycach, w latach 1518–1575 stanowiło lenno Czech podległe biskupom lubuskim.
↑Wzmianka o nadaniu Boleszkowicom praw miejskich nie została do tej pory jednoznacznie udowodniona. Pierwsza pewna wzmianka o tej miejscowości pochodzi dopiero z 1325 roku. Była ona wówczas miasteczkiem prywatnym (oppidum) Uchtenhagenów.
↑Zygmunt Gloger: Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1903, s. 338.
↑Edward Rymar: Klucz do ziem polskich, czyli Dzieje Ziemi Lubuskiej aż po jej utratę przez Piastów i ugruntowanie władzy margrabiów brandenburskich. Gorzów Wielkopolski: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, 2007, s. 13–30. ISBN 978-83-907249-5-9.
↑ abJózef Spors. Przynależność administracyjna ziem nad środkową Odrą i dolną Wartą w XII i 1. połowie XIII w. „Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka””. 1, s. 28, 1986. ISSN0037-7511. Cytat: [..] pojęcia ziemi i kasztelani były zapewne pierwotnie całkowicie zbieżne i dopiero na skutek wyodrębnienia się w obrębie owej ziemi mniejszych ziem doszło do zróżnicowania tych pojęć. Toteż w połowie XIII w. nie pokrywały się ze sobą..
↑ abJózef Spors. Przynależność administracyjna ziem nad środkową Odrą i dolną Wartą w XII i 1. połowie XIII w. „Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka””. 1, s. 3, 1986. ISSN0037-7511. Cytat: W literaturze pojęcie ziemi lubuskiej używa się na ogół zamiennie z pojęciem kasztelanii, co względu na [..] oraz poświadczony w późniejszych źródłach szerszy zasięg kasztelanii w stosunku do ściślejszej ziemi lubuskiej nie wydaje się uzasadnione.
↑ abAdam Dubowski: Ziemia Lubuska. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1955, s. 3.
↑ abcBogumił Krygowski, Stanisława Zajchowska: Ziemia Lubuska: opis geograficzny i gospodarczy. Poznań: Wydawnictwo Instytutu Zachodniego, 1946, s. 10–12, seria: Biblioteczka Ziemi Lubuskiej Nr 2.
↑Przemysław Pikuła: Lubuskie najlepsze w kraju. Lubuski Urząd Wojewódzki w Gorzowie Wielkopolskim, 2011-02-25. [dostęp 2012-10-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
↑Robert Gwidon Makarowicz: Stowarzyszenie na rzecz Promocji i Powołania Województwa Lubuskiego. W: Andrzej Toczewski (red.): Ziemia Lubuska. Studia nad tożsamością regionu. Zielona Góra: Muzeum Ziemi Lubuskiej, 2004, s. 19 i 20. ISBN 83-88426-26-5.
↑Rozmowy „Ziemi Lubuskiej”. Chodzi o to, by się dostrzegać nawzajem. O lubuskości, poniemieckości i przywiezionych tradycjach z dr. hab. Marcelim Tureczkiem rozmawia Anitta Maksymowicz, [w:] AnittaA.MaksymowiczAnittaA. (red.), Ziemia Lubuska, Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, Zielona Góra 2021, ISSN2450-3355 [dostęp 2024-04-03](pol.).
↑Józef Spors. Przynależność administracyjna ziem nad środkową Odrą i dolną Wartą w XII i 1. połowie XIII w. „Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka””. 1, s. 23–24, 28, 1986. ISSN0037-7511.
↑Edward Rymar: Klucz do ziem polskich, czyli Dzieje Ziemi Lubuskiej aż po jej utratę przez Piastów i ugruntowanie władzy margrabiów brandenburskich. Gorzów Wielkopolski: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, 2007, s. 13. ISBN 978-83-907249-5-9.
↑Józef Spors. Przynależność administracyjna ziem nad środkową Odrą i dolną Wartą w XII i 1. połowie XIII w. „Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka””. 1, s. 19, 1986. ISSN0037-7511.
↑Kazimierz Myśliński: Polska wobec Słowian połabskich do końca wieku XII. Wodzisław Śląski: 2011, s. 20–21. ISBN 978-83-932793-4-0.
↑Edward Rymar: Klucz do ziem polskich, czyli Dzieje Ziemi Lubuskiej aż po jej utratę przez Piastów i ugruntowanie władzy margrabiów brandenburskich. Gorzów Wielkopolski: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, 2007, s. 24. ISBN 978-83-907249-5-9.
↑Edward Rymar: Klucz do ziem polskich, czyli Dzieje Ziemi Lubuskiej aż po jej utratę przez Piastów i ugruntowanie władzy margrabiów brandenburskich. Gorzów Wielkopolski: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, 2007, s. 26. ISBN 978-83-907249-5-9.
↑Józef Spors. Przynależność administracyjna ziem nad środkową Odrą i dolną Wartą w XII i 1. połowie XIII w. „Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka””. 1, s. 25, 1986. ISSN0037-7511.
↑Edward Rymar: Klucz do ziem polskich, czyli Dzieje Ziemi Lubuskiej aż po jej utratę przez Piastów i ugruntowanie władzy margrabiów brandenburskich. Gorzów Wielkopolski: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, 2007, s. 30. ISBN 978-83-907249-5-9.
↑Józef Spors: Podział dzielnicowy Polski według statutu Bolesława Krzywoustego ze szczególnym uwzględnieniem dzielnicy seniorackiej. Słupsk: Wyższa Szkoła Pedagogiczna, 1978, s. 107.
↑Maciej Przybył: Władysław Laskonogi. Książę wielkopolski: 1202-1231. Poznań: Wyd. WBP, 1998, s. 93–96. ISBN 83-85811-54-0.
↑Roman Grodecki: Dzieje polityczne Śląska do roku 1290. W: Historja Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400. T. 1. Kraków: Polska Akademja Umiejętności, 1933, s. 192.
↑Benedykt Zientara: Henryk Brodaty i jego czasy. Warszawa: Trio, 2006, s. 193–196. ISBN 83-7436-056-9.
↑Maria Kiełczewska, Andrzej Grodek: Odra-Nisa: Najlepsza granica Polski. Poznań-Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Zachodniego, 1945, s. 22, seria: Prace Instytutu Zachodniego Nr 1.
↑Bogumił Krygowski, Stanisława Zajchowska: Ziemia Lubuska: opis geograficzny i gospodarczy. Poznań: Wydawnictwo Instytutu Zachodniego, 1946, s. 10 (przypis 1.), seria: Biblioteczka Ziemi Lubuskiej Nr 2.
↑Herb Diecezji Zielonogórsko – Gorzowskiej [online], Parafia pw. św. Mikołaja w Kaławie – Salezjanie Księdza Bosko, 1 grudnia 2020 [dostęp 2023-07-23] [zarchiwizowane z adresu 2023-07-23](pol.).
.png)
_COA.svg){kind=small}
_wappen.svg){kind=small}
