Do końca XIX wieku termin „Suwalszczyzna” nie istniał ani w języku polskim, ani w żadnym innym. Pod względem administracyjnym w Wielkim Księstwie Litewskim tereny między środkowym Niemnem a Prusami należały w niewielkiej części do Księstwa Żmudzkiego, a w zdecydowanej większości do województwa trockiego[1]; te ostatnie podzielone były między powiaty grodzieński (zdecydowana większość), trocki i (w bardzo niewielkiej części) kowieński[2]. Suwałki, które uzyskały status miejski dopiero w początkach wieku XVIII, aż do rozbiorów pozostawały niewielką miejscowością w powiecie grodzieńskim i nie pojawiały się nawet na mapach, choć zaznaczano na nich np. sąsiednie Dowspudę, Sejny, czy Sopoćkinie. Po zaborach teren włączono do Prus w ramach Kammerdepartment Bialystok, jednostki będącej z kolei częścią nowo utworzonej prowincji Neuostpreußen; tereny na zachód od środkowego Niemna znalazły się w powiatach (Kreis) Wigry, Kalwaria i Mariampol[3]. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego obszar znalazł się w departamencie łomżyńskim, podzielony między powiaty Wigry (z siedzibą w Sejnach), Kalwaria i Mariampol. Po wejściu w skład imperium rosyjskiego od roku 1816 teren stał się częścią stanowiącego Królestwo Polskiewojewództwa augustowskiego; dzieliło się ono na obwody (od północy) Mariampol, Kalwaria, Sejny, Augustów i Łomża[4]. W roku 1837 województwo przemianowano na gubernię augustowską; utrzymano również podział na 5 istniejących wcześniej jednostek administracyjnych niższego rzędu[5]. W roku 1867 stworzono gubernię suwalską (ros. Сувалкская губерния), dzielącą się na powiaty (ujezd) Augustów, Suwałki, Sejny, Mariampol, Władysławów, Kalwaria i Wyłkowyszki.
Początki XX wieku
Suvalkijos žemlapis
Na przełomie XIX i XX wieku w języku polskim termin „Suwalszczyzna” nie funkcjonował; jeszcze Oskar Kolberg zaliczył Suwałki i okolice do „Augustowskiego”[6]. W druku termin zaczął się pojawiać (rzadko jako „Suwałszczyzna”[7]) we wczesnych latach XX wieku. Pierwsza zidentyfikowana wzmianka w prasie polskiej pochodzi z roku 1902 i ma niejasną denotację geograficzną, sugerującą jednak najbliższe rejony Suwałk; niejednokrotnie i potem o „Suwalszczyźnie” pisano w tym właśnie znaczeniu[8]. Jednak w podobnym okresie mianem „Suwalszczyzna” zaczęto też określać teren całej guberni suwalskiej i oba terminy stosować zamiennie. W takim znaczeniu używał go np. Karol Hoffman w broszurze Nieznane zakątki kraju. Suwalszczyzna (1908)[9], Ludwik Krzywicki w artykule Charakterystyka fizyczna ludności ziem polskich i dzielnic ościennych (1912)[10] czy Włodzimierz Wakar w książce Rozwój terytorialny narodowości polskiej (1917)[11]. W języku litewskim termin „Suvalkija” pojawił się w druku w podobnym czasie; pierwsza mapa obszaru wyodrębnionego w ten sposób została opublikowana w Stanach Zjednoczonych przez litewskiego kartografa i działacza Broniusa Kazysa Balutisa jako Suvalkijos žemlapis (pol. Mapa Suwalszczyzny) w roku 1915; pokrywała się ona z obszarem guberni suwalskiej i była potem wykorzystywana przez stronę litewską w negocjacjach międzynarodowych[12]. Na tak rozumianej Suwalszczyźnie znalazła się np. Aleksota, ówcześnie przedmieście, a dziś część Kowna[13].
W okresie międzywojennym w literaturze polskiej użycie terminu coraz bardziej ograniczało się do części byłej guberni suwalskiej, która znalazła się w Polsce. Jednak niektóre publikacje – np. te o charakterze turystycznym, jak broszura Wacława Świątkowskiego – rozciągały denotację geograficzną terminu także na obszar znajdujący się w Republice Litewskiej[14].
W literaturze litewskiej w zakresie uzusu pojawił się silny dualizm. Z jednej strony, w publicystyce ujawniła się wyraźna tendencja by używając terminu „Suvalkija” (pol. Suwalszczyzna) podkreślić łączność całych ziem dawnej guberni suwalskiej i w ten sposób zwrócić uwagę na oderwanie Suwałk, Sejn czy Puńska od etnicznej Litwy. Także część miejscowych przyswoiła sobie termin; w latach 30. w litewskim Mariampolu (w północnej części dawnej guberni suwalskiej) wychodził tygodnik Suvalkietis (pol. Suwałczanin)[15]. Wreszcie, w dialektologii i etnografii pojawiła się tendencja, by obok Żmudzi i Auksztoty uważać Suwalszczyznę za jeden z 3 tradycyjnych litewskich regionów etnokulturowych; w tym ujęciu jej granice rozciągano również na tereny na prawym brzegu Niemna[16]. Z drugiej strony, niektórzy litewscy językoznawcy krytykowali termin „Suvalkija” jako niegramatyczny, a do tego jako sztuczny derywat logiczny będący pozostałością rosyjskich podziałów administracyjnych. Zamiast niego, proponowano termin „Sūduva” (pol. Sudowia, również Jaćwież), odwołujący się do dawnej prehistorycznej nazwy rejonu, bądź „Užnemunė” (pol. Zaniemnie), powstałe po zaborach określenie o niejasnym zasięgu terytorialnym, wskazujące na litewskie tereny na zachód od Niemna. Litewskie mapy zasadniczo nie używały pojęcia „Suvalkija”[17].
Okres powojenny
W latach powojennych w języku polskim terminu „Suwalszczyzna” używano praktycznie wyłącznie na określenie znajdujących się w Polsce terenów otaczających Suwałki, choć ich zasięg był zmienny. W okresie późnego PRL niekiedy termin funkcjonował zamiennie z terminem „województwo suwalskie”, a jego zasięg terytorialny rozszerzano nie tylko na Augustów i okolice, ale również na teren Wielkich Jezior Mazurskich[18]. Jednocześnie jednak nazwy używano jedynie w odniesieniu do bliższych okolic Suwałk[19]. Obecnie w uzusie publicznym denotacja ograniczona jest w zasadzie do powiatu suwalskiego[20], choć w specyficznych przypadkach (np. w dialektologii) do „Suwalszczyzny” włącza się również obszar powiatu augustowskiego[21]. Niektóre publikacje turystyczne[22] czy historyczne mówią o Suwalszczyźnie (lub „Suwalszczyźnie północnej”[23]) również w odniesieniu do terenów znajdujących się obecnie w Republice Litewskiej[24]. W specjalistycznym dyskursie historycznym niekiedy termin stosowany jest na określenie guberni suwalskiej[25]. W niszowych publikacjach używa się terminu „Suwalszczyzna Sopoćkińska”, oznaczającego niewielką część dawnej guberni suwalskiej, znajdującą się obecnie na Białorusi[26].
Na Litwie radzieckiej terminu „Suvalkija” używano w różnych znaczeniach. Najpopularniejsza była denotacja historyczna, wskazująca na litewskie ziemie dawnej guberni suwalskiej[27], choć niekiedy nazwę stosowano w odniesieniu do współczesności, np. do znajdujących się w Litewskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej terenów na południowy zachód od Niemna czy do rejonu wokół Suwałk w PRL.[28] Jednak termin „Suvalkija” zrobił największą karierę w dialektologii i etnografii litewskiej, w której z pewnymi modyfikacjami używano go kontynuując wcześniejsze wątki przedwojenne. Obok Żmudzi, Auksztoty i Dzukii określano go i określa się nadal jako jeden z 4 historycznych regionów etnokulturowych[29] (w niektórych wersjach obok Małej Litwy jako jeden z 5 regionów[30]), przez stulecia zachowujących własne odrębności tak dialektologiczne jak zwyczajowe (np. jeśli chodzi o stroje ludowe czy budownictwo drewniane)[31]. Co więcej, zdaniem niektórych badaczy, dialekt określany jako suwalski stanowił podstawę dla wykształcenia się literackiego języka litewskiego[32]. W środowiskach emigracji litewskiej pojawiła się tendencja, by kwestionując łączność ziem dawnej guberni suwalskiej teren ten dzielić między dwa regiony: Dzukija (obejmująca południową Suwalszczyznę, łącznie z Suwałkami) oraz Zanavykija (obejmująca północną Suwalszczyznę, z Mariampolem)[33].
W ciągu ostatnich dziesięcioleci tak w nauce jak w publicystyce litewskiej pojawiła się tendencja do zastępowania terminu „Suvalkija” określeniem „Sūduva” bądź do używania obu terminów równolegle[34]; podobnie jak w okresie międzywojennym, nazwa „Suvalkija” piętnowana jest jako ufundowana na dawnych rosyjskich strukturach administracyjnych bądź wręcz jako narzędzie polonizacji[35]. Geograficznie denotacja nie zmieniła się i dotyczy ziem między środkowym Niemnem a obwodem królewieckim, chociaż rzadko można spotkać również inne propozycje: wg jednej z nich „Sūduva” i „Suvalkija” nie oznaczają tego samego rejonu, ale „Sūduva” (teren wokół miasta Łoździeje) to jakoby południowa część obszaru znanego jako „Suvalkija”[36]. W rozważaniach nad ewentualną reformą podziału administracyjnego Litwy niektórzy naukowcy postulują utworzenie 4 jednostek pierwszego rzędu, w tym jednego o nazwie Suvalkija; miałby się on składać z 4 powiatów[37].
Poza językami polskim i litewskim termin „Suwalszczyzna” w zasadzie nie funkcjonuje. W językach rosyjskim i białoruskim, oprócz powszechnie używanych w dyskursie historycznym odniesień do guberni suwalskiej (ros. „Сува́лкская губерния”, biał. „Сувалкаўская губерня”), określenie „Сувалкщина” pojawia się zupełnie wyjątkowo[38]; podobnie unikatowe są derywowane terminy pokrewne, np. jako „Сувалкский край”[39]. W niemieckim dominuje raczej nazwa „Sudauen”; określano tak np. ziemie funkcjonującego w II RP powiatu suwalskiego, które jako „Landkreis Sudauen(inne języki)” zostały w roku 1939 włączone do Prus Wschodnich[40]. W innych językach termin pojawia się rzadko jako kalka językowa z litewskiego lub polskiego a jego denotacja może być bardzo różna; np. duńska autorka w napisanej po angielsku pracy używa wersji „Suvalkija” w odniesieniu do położonych na zachód od Niemna terenów Republiki Litewskiej, a za stolicę regionu uważa Mariampol[41]. Również niektóre wydawane po angielsku publikacje litewskie określają jako „Suvalkija” teren „located to the south and west of the Nemunas River”, w znaczeniu tak współczesnym jak historycznym[42]. Poświęcona Suwalszczyźnie konferencja naukowa z października 2020 roku w angielskim tytule używa terminu „Suvalkija”, w litewskim „Užnemunė”, a w polskim „Suwalszczyzna”[43]. W nawiązaniu do Pokoju Melneńskiego i ku upamiętnieniu sześćsetnej rocznicy przyłączenia regionu do Litwy, rok 2022 ogłoszony został przez Sejm Litwy „Rokiem Sudowii” („Sūduvos metai”), bez jakichkolwiek odniesień do „Suwalszczyzny”[44].
Kontrowersje
granica na Suwalszczyźnie
Kwestia czy Suwalszczyzna w jej szeroko rozumianych granicach nadal istnieje obecnie pozostaje dyskusyjna. Część mieszkańców Republiki Litewskiej, np. w okolicach Mariampola, nadal przyznaje się do suwalskiej tożsamości. Wychodzące tam w Związku Radzieckim pismo Naujasis kelias (pol. Nowe Drogi) w latach 90. XX wieku zmieniło nazwę na Suvalkietis, nawiązując w ten sposób do lokalnych tradycji międzywojennych, i pod tym tytułem wychodzi do dzisiaj[45]; w rejonie działają również inne przedsiębiorstwa o tej samej nazwie[46]. Suwałki i Mariampol są miastami partnerskimi, a niekiedy pojawiają się wspólne inicjatywy kulturalne, łączące mieszkańców z obu stron granicy[47]. Termin przeniknął do literatury pięknej: pochodzący z Kalwarii Justinas Sajauskas(inne języki) zatytułował zbiór nowel o powojennych losach swojego regionu Suvalkijos geografija (2001), a tematykę tę kontynuował w kolejnym zbiorze Neužmirštami Suvalkijos vardai (2014)[48]. Naukowcy podtrzymują tezę o istnieniu odrębnego regionu, a nawet rozpatrują go w kategoriach wyjątkowości[49].
Inni twierdzą, że jako transgraniczna całość region (o ile kiedykolwiek istniał) w zasadzie się rozpadł, a jedynym istniejącym łącznikiem między polską Suwalszczyzną a litewską Suvalkija jest mniejszość litewska, zamieszkująca w Polsce[50]. Oficjalny i współfinansowany przez odpowiednie samorządy projekt współpracy międzygranicznej Mariampol–Suwałki nie posługuje się terminem „Suwalszczyzna”[51]. Współfinansowany przez rząd polski projekt „Dziedzictwo Suwalszczyzny” ogranicza się do terenów obecnego powiatu suwalskiego[52], a rekomendowane prace naukowe tereny położone na północ od granicy państwowej określają jako „południowo-zachodnia Litwa”[53]. Wydawane komercyjnie w Polsce i na Litwie mapy turystyczne i drogowe, zatytułowane odpowiednio Suwalszczyzna oraz Suvalkija, obejmują tylko obszary znajdujące się w danych państwach.
W zasadzie granice Suwalszczyzny odpowiadają granicom utworzonej w 1867 r. guberni suwalskiej, bowiem wtedy zaczęto tę współczesną nazwę powszechnie stosować[54]. Tak rozumiana Suwalszczyzna obejmuje swym zasięgiem tereny północno-wschodniej Polski (część województwa podlaskiego położona na północ od Biebrzy), znacznie większą część należącą do Republiki Litewskiej (na zachód i południe od Niemna) i najmniejszą część położoną na zachód od Niemna (do ujścia Łosośny i na odcinku około 6 km na zachód od tej rzeczki) znajdującą się na Białorusi (ponad 450 km² w rejonie Sopoćkiń, zob. Suwalszczyzna Sopoćkińska). Łącznie ta kraina historyczna obejmuje nieco ponad 12 000 km². W dużej mierze tak określony zasięg Suwalszczyzny pokrywa się z granicami dawnej Jaćwieży.
Suwalszczyzna jest krainą historyczną, nie jednostką podziału terytorialnego, można jednak wyznaczyć jej granice dość precyzyjnie, ponieważ pokrywają się z obecnymi lub dawnymi podziałami administracyjnymi, głównie z granicami państwowymi. Do Suwalszczyzny zaliczane są leżące w województwie podlaskim powiaty suwalski, sejneński i augustowski oraz miasto Suwałki[55][56][57]. Na obszarze polskiej Suwalszczyzny, w granicach wymienionych jednostek administracyjnych, obejmującym 3886,86 km² (co stanowi 32% powierzchni całej historycznej Suwalszczyzny) zamieszkuje ok. 184,5 tys. mieszkańców (2010)[58].
Suwalszczyzna na mapie etnograficznej Litwy (kolor pomarańczowy)
Suwalszczyzna, jako litewski region etnograficzny, obejmuje mniejsze terytorium niż historyczna Suwalszczyzna. Poza jej obszarem znajdują się południowe obszary z Suwałkami oraz Olitą, zaliczaną do Dzukii.
Suwalszczyzna a Mazury i Podlasie
Pomimo że współczesna polska Suwalszczyzna niemal w całości objęta jest granicami administracyjnymi województwa podlaskiego, to nie jest częścią historycznego Podlasia (z wyjątkiem południowo-zachodniej części powiatu augustowskiego, która do 1795 znajdowała się w przedrozbiorowym woj. podlaskim). Suwalszczyzna bywa też błędnie zaliczana do Mazur. Mazury jednak od średniowiecza do 1945 leżały w Prusach i Suwalszczyzna nie miała z nimi ani związków politycznych, ani etnicznych[57]. Również pod względem geograficznym Suwalszczyzna nie należy do Pojezierza Mazurskiego, lecz w większości do Pojezierza Litewskiego. W skład Pojezierza Litewskiego na terenie Polski wchodzi też Puszcza Romincka, w związku z czym bywa łączona z Suwalszczyzną. Jednak, podobnie jak całe Mazury, region ten przed 1945 należał do Prus i nie miał związków z polską Suwalszczyzną.
Suwalszczyzna w Polsce na południowym zachodzie graniczy z północnym Podlasiem, na zachodzie z Mazurami, a na południu z Grodzieńszczyzną. Suwalszczyzna na Litwie graniczy na zachodzie z Małą Litwą (granica państwowa), a na północy i wschodzie przechodzi w Żmudź, Laudę, Auksztotę i Dzukię.
Dzieje osadnictwa na Suwalszczyźnie po rozbiciu Jaćwingów opierały się na kilku zasadniczych elementach. Pierwszy z nich stanowiły wielkie dobra kościelne, zwłaszcza kamedułów znad Wigier, drugim był ważny dla Rzeczypospolitej szlak Warszawa – Wilno, trzecim powstałe od XVI w. miasta (Augustów, Bakałarzewo, Berżniki, Przerośl, Filipów, Raczki, Sejny, Suwałki itd.), w których rozwijały się gospodarka oraz handel, w dużej mierze dzięki osadnikom żydowskim.
W pierwszym roku I wojny światowej na Suwalszczyźnie toczyły się ciężkie walki niemiecko-rosyjskie, w tym operacje w ramach II bitwy nad jeziorami mazurskimi[66]. W wyniku odwrotu armii rosyjskiej latem 1915 cała Suwalszczyzna znalazła się w rękach Niemców pod zarządem Ober-Ost i pozostała pod nim do połowy 1919, nie wchodząc w skład Królestwa Polskiego, powołanego przez Niemcy i Austrię w 1916[67]. Jeszcze przed wycofaniem się Niemców wybuchł spór polsko-litewski o przynależność Suwalszczyzny, prowadzący do walk (m.in. powstanie sejneńskie). W lipcu 1919 Ententa wytyczyła linię demarkacyjną pomiędzy Polską i Litwą, tzw. linię Focha, która po stronie polskiej zostawiała powiaty augustowski i suwalski oraz zachodnią część powiatu sejneńskiego[68]. Od tego czasu datuje się podział na polską i litewską część Suwalszczyzny, zaś linia ta jest obecnie granicą państwową między Litwą a Polską. Po I wojnie światowej Suwalszczyzna odgrywała też rolę marchii w odzyskaniu dla Polski Wileńszczyzny. Polska część Suwalszczyzny administracyjnie przynależała do województwa białostockiego.
Na Suwalszczyźnie polskiej występują trzy zwarte skupiska mniejszości narodowych: litewskie w rejonie Puńska i Sejn, białoruskie w okolicach Lipska oraz kilka starowierskich wsi potomków dawnych rosyjskich imigrantów (powiat augustowski). Jednak łączny udział mniejszości narodowych w granicach polskiej Suwalszczyzny w 2002 wynosił tylko 3,04%[69]. W języku polskim występuje gwara suwalska.
Na Suwalszczyźnie Sopoćkińskiej (białoruskiej) także zdecydowanie dominują Polacy, natomiast litewską w większości zamieszkują Litwini, a Polacy żyją tu w niewielkiej liczbie, w rozproszeniu. Według danych litewskich z 2011 r. liczba Polaków w największych miastach wynosiła odpowiednio: 384 w Olicie i 117 w Mariampolu.
Ochrona przyrody w polskiej części
Widok z drogi do Rutki Tartak na Suwalski Park Krajobrazowy
Parki narodowe i krajobrazowe
Biebrzański Park Narodowy obejmuje dolinę rzeki Biebrzy, stanowi południową granicę Suwalszczyzny, za którą znajdują się tereny Podlasia i Białostocczyzny. Jest to unikatowy kompleks bagien i torfowisk, w dużej części niedostępnych człowiekowi, zamieszkany przez wiele zagrożonych rodzajów ptactwa i zwierzyny.
Park Krajobrazowy Puszczy Rominckiej, obejmujący zarówno Puszczę Romincką, jak i jej niewielką otulinę, znajduje się w północno-zachodniej części Suwalszczyzny. Duży kompleks leśny, o urozmaiconej rzeźbie terenu.
↑August Karl von Holsche, Geographie und Statistik von West-, Süd- und Neu-Ostpreußen. Nebst einer kurzen Geschichte des Königreichs Polen bis zu dessen Zertheilung, Berlin 1800, s. 153–154.
↑Dziennik Praw Królestwa Polskiego, nr 2, t. 1, Warszawa 1816, s. 115–120.
↑Juliusz Bardach, Monika Senkowska-Gluck (red.), Historia państwa i prawa Polski, t. 3, Warszawa 1981, ISBN 83-01-02658-8, s. 354–355.
↑Warszawa w 1915, Odpisy sprawozdań, [w:] serwis Polona, dostępny tutaj [dostęp 5 lipca 2020].
↑Wszechświat 25 maja 1902, [w:] serwis Polona, dostępny tutaj [dostęp 5 lipca 2020].
↑Karol Hoffman, Nieznane zakątki kraju. Suwalszczyzna, Warszawa 1908.
↑Ludwik Krzywicki, Charakterystyka fizyczna ludności ziem polskich i dzielnic ościennych, [w:] Encyklopedya polska, Kraków 1912, s. 465–654.
↑Włodzimierz Wakar, Rozwój terytorialny narodowości polskiej, cz. 2, Kielce 1917.
↑Romualdas Girkus, Viktoras Lukoševičius, Pirmasis lietuviškas suvalkijos žemelapis, [w:] Geodezija ir kartografija 35 (2009), s. 104–108.
↑„Priemiestis išsistatęs paupy ir šlaite, jau Suvalkijos pusėje”, Genė Balčaitienė, Kauno pradinukai domisi Aleksoto istorija, [w:] Lietuvos Rytas 21.03.2018.
↑„Nad Szeszupą leży jedno z najładniejszych miast Suwalszczyzny – Marjampol”, Wacław Świątkowski, Suwalszczyzna i okolica nadniemeńskie, Warszawa 1926, s. 22.
↑Suvalkietis, [w:] Visuotine Lietuvos Enciklopedija online, dostępny tutaj [dostęp 5 lipca 2020].
↑Zob. np. Antanas Antanas Tamošaitis, Lietuvos etnografiniai regionai, Kaunas 1939, za Žilvytis Šaknys, Etnografinis regionas mokslinių tyrimų šviesoje, [w:] Gimtasai Kraštas 44 (2015), s. 44. Tak rozumiana Suwalszczyzna została podzielona na 3 subregiony, zamieszkałe przez grupy etniczne określone jako Zanavykai, Kapsai i Dzukai.
↑Dalia Urbanavičienė, Suvalkija ar Sūduva?, [w:] Punsko Archyvas 04.03.2013, dostępny tutaj [dostęp 5 lipca 2020].
↑Leszek Sikorski, Suwalszczyzna. Prezentujemy nowe województwa, [w:] Łowiec polski 23/24 (1976), s. 10–11.
↑Jak w przewodniku Zygmunta Filipowicza Suwalszczyzna. Panorama turystyczna (1980).
↑Zob. np. przewodniki Stefana Maciejewskiego Szlakami północnej Suwalszczyzny(1995) i Wojciecha Batury Szlakami południowej Suwalszczyzny (1999), ew. artykuł przeglądowy Andrzeja Matusiewicza, Historia krajoznawstwa na Suwalszczyźnie, [w:] Ziemia 60 (2006), s. 137–155.
↑Halina Kraś, Dialekty i gwary polskie, [w:] serwis Dialektologia, dostępny tutaj [dostęp 5 lipca 2020].
↑Suwalszczyzna. W krainie ozów i łojm, [w:] serwis National Geographic, dostępny tutaj [dostęp 5 lipca 2020].
↑Zob. np. dyskuja w serwisie Historycy [link zablokowany przez Wikipedię].
↑Choć często terminu „Suwalszczyzna” w ściśle historycznym dyskursie używa się również jedynie w odniesieniu do Suwałk i okolic, por. np. tekst dotyczący preferncji politycznych w początkach XX wieku, Małgorzata Dajnowicz, Oblicze polityczne polskiej Suwalszczyzny w początkach XX wieku, [w:] Rocznik Suwalsko-Mazurski 3 (2003), s. 155–162.
↑Małgorzata Dajnowicz, Orientacje polityczne ludności Polskiej północno-wschodniej części Królestwa Polskiego na przełomie XIX i XX wieku, Białystok 2005, ISBN 83-7431-051-0.
↑Suwalszczyzna, [w:] blog Wojtek z Roztoki, 28.11.2018, dostępny tutaj [dostęp 5 lipca 2020].
↑Mažojoje lietuviškoje tarybinėje enciklopedijoje, t. 3, Vilnius 1971, s. 1348.
↑Lietuviškoji tarybinė enciklopedija, t. 10, Vilnius 1983, s. 457–458.
↑Lietuvos etnokultūriniai regionai, [w:] serwis Turizmo Gidas, dostępny tutaj [dostęp 5 lipca 2020].
↑Jill Condra, Encyclopedia of National Dress: Traditional Clothing around the World, Santa Barbara 2013, ISBN 978-0-313-37637-5, s. 213.
↑Etnografinių regionų savitumus paveikė ir baltų gentys, [w:] serwis Vytauto Didžiojo Universitetas, dostępny tutaj [dostęp 5 lipca 2020].
↑Sanita Lazdiņa, Heiko F. Marten, Multilingualism in the Baltic States: Societal Discourses and Contact Phenomena, London 2018, ISBN 978-1-137-56914-1, s. 133.
↑zob. wydaną na emigracji mapę regionów etnokulturowych Litwy, dostępną tutaj
↑Indrė Kačinskaitė, Vingaudas Baltrušaitis, Ilona Burinskaitė, Gražina Žumbakienė, Suvalkijos (Sūduvos) tradicinė kaimo architektūra, Vilnius 2008, ISBN 978-9955-9468-5-4, także Visuotinė lietuvių enciklopedija, t. XXII, Vilnius 2012, s. 659.
↑A mianowicie: 1. Šakių, 2. Vilkaviškio, 3. Marijampolės, 4. Prienų rajonai, Žilvytis Bernardas Šaknys, Lietuvos Respublikos administracinio teritorinio suskirstymo perspektyvos: etnografiniai kultūriniai regionai, [w:] oficjalna witryna parlamenty Republiki Litewskiej, dostępna tutaj [dostęp 5 lipca 2020].
↑Революционное движение в Вильнюсском крае, 1920-1940, Вильнюс 1978, s. 297.
↑Даниил Давыдович Тумаркин, Валерий Александрович Тишков, Выдающиеся отечественные этнологи и антропологи ХХ века, Наука 2004, ISBN 978-5-02-009844-2, s. 496.
↑Choć niekiedy w niemieckim używano również terminów „Litauischer Zipfel”, „Litauischer Streifen”, lub „Suwalki Gebiet”, Documents on German Foreign Policy, 1918–1945, New York 1949, s. 32.
↑Ida Harboe Knudsen, New Lithuania in Old Hands: Effects and Outcomes of Europeanization in Rural Lithuania, London 2013, ISBN 978-1-78308-047-2, s. 11.
↑Saulius A. Suziedelis, Historical Dictionary of Lithuania, Plymouth 2011, ISBN 978-0-8108-7536-4, s. 286.
↑Istorija, [w:] serwis Suvalkietis, dostępny tutaj [dostęp 5 lipca 2020]; nie mylić z wychodzącym od roku 1992 kwartalnikiem Suvalkietis, wydawanym przez Stowarzyszenie Litwinów w Polsce.
↑Zob. np. Suvalkietis, sodininkų bendrija, [w:] serwis Verslo Zinios, dostępny tutaj/ [dostęp 5 lipca 2020].
↑Np. zespół Age, w skład którego wchodzili muzycy z Suwałk i Mariampola, Age Project, [w:] serwis Suwalskiego Ośrodka Kultury, dostępny tutaj [dostęp 5 lipca 2020].
↑Mindaugas Kvietkauskas, Transitions of Lithuanian Postmodernism: Lithuanian Literature in the Post-Soviet Period, Amsterdam 2011, ISBN 978-94-012-0728-7, s. 212.
↑Por. referaty Rimvydasa Urbonavičiusa, Melchiora Jakubowskiego i zwłaszcza Ruth Leiserowitz na konferencji z października 2020, zob. tutaj.
↑Jerzy Wiśniewski: Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do końca XVIII wieku. W: Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego. Białystok: Białostockie Towarzystwo Naukowe, 1967, s. 14–15.
.jpg)
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.jpg)
.JPG)
.jpg)
.jpg)
