Daniel Schultz, Portret Janusza Radziwiłła z około 1652–1654 rokuPrzyjęcie posłów Bohdana Chmielnickiego przez hetmana Janusza Radziwiłła w 1651 roku, rysunek z natury świadka tych wydarzeń Abrahama van WesterveldaMedal wybity w 1651 z okazji odzyskania Kijowa przez Janusza Radziwiłła w czasie powstania ChmielnickiegoPochód Szwedów do KiejdanCzęściowo zrekonstruowany zamek w TykociniePomnik Janusza Radziwiłła w KiejdanachTrumna ze zwłokami Janusza Radziwiłła w krypcie kościoła ewangelicko-reformowanego w Kiejdanach
Janusz Radziwiłł urodził się 12 grudnia 1612 roku w Popielu (powiat wiłkomierski) w kalwińskiej rodzinie magnatów litewskich Krzysztofa Radziwiłła i Anny z Kiszków. Spośród sześciorga ich dzieci dzieciństwo przeżył tylko on i jego młodsza siostra Katarzyna. Wczesne dzieciństwo spędził w rodowych majątkach w Popieli, Kiejdanach, Birżach i Dubinkach, gdzie otrzymał podstawową edukację. W wieku trzynastu lat został wysłany do gimnazjum słuckiego, a trzy lata później – do szkół w Warszawie i Berlinie.
Studia rozpoczął w 1629 roku na uniwersytecie w Lipsku, a od 1631 uczył się w Altdorfie. W 1631 roku przebywał w obozie wojennym księcia Fryderyka Henryka Orańskiego, gdzie obserwował wojnę pomiędzy Hiszpanią a Stanami Holenderskimi. Edukację wyższą zakończył na uniwersytecie w Lejdzie. Dzięki odbytym w młodości podróżom poznał kilka języków europejskich. W tym czasie osobiście poznał elektora brandenburskiego Jerzego Wilhelma, elektora saskiego Jana Jerzego oraz wielu książąt niemieckich[6].
U boku ojca brał udział w wojnie smoleńskiej. W 1633 roku uczestniczył w bitwie o Smoleńsk, zakończonej zwycięstwem Litwinów. 25 lutego 1634 roku, po kapitulacji rosyjskiej armii pod dowództwem Michaiła Szeina, wkroczył na czele regimentupiechoty do obozu rosyjskiej armii, by zatknąć polskie chorągwie i przejąć sprzęt obozowy[9].
Po wojnie pełnił obowiązki podkomorzego na dworze Władysława IV. Jako królewski dworzanin pilnował interesów Radziwiłłów. W 1634 roku doszło do kłótni między Radziwiłłami a Sapiehami o obsadę synekury – urząd podstolego połockiego. W 1636 roku w Wilnie na rozmowie senatorów z królem, Radziwiłł dopuścił się obrazy majestatu. Król księciu wybaczył, ale dygnitarze: marszałek wielki koronny Krzysztof Opaliński i podkanclerzy koronny Piotr Gembicki również czuli się obrażeni[10]. Zwaśnieni magnaci zaczęli pisać na siebie skargi do sejmików ziemskich. W 1637 roku znów zadarł z innym dygnitarzem, podkomorzym koronnym Kazanowskim. Panowie wyzwali się na pojedynek, do którego nie doszło[11].
W 1637 roku został posłem na sejm z ziemi wileńskiej. W 1639 roku doszło do zamieszek w Wilnie pomiędzy kalwinistami a katolikami. W 1640 ponownie doszło do zamieszek w trakcie pogrzebu. Obie sprawy omawiane były na sejmach. W 1640 roku Janusz ponownie był posłem na sejmie, skąd chciano go wykreślić za udział w zamieszkach[12].
W 1640 zmarł ojciec Janusza Krzysztof Radziwiłł. Janusz przejął jego obowiązki jako głowy rodziny oraz przywódcy różnowierców na Litwie[13].
Był posłem na sejm 1646 roku[15]. W 1646 roku został wybrany starostą żmudzkim. Tym samym został senatorem Rzeczypospolitej. W tym samym roku został hetmanem polnym litewskim. De facto dowodził całym wojskiem litewskim w zastępstwie starego hetmana wielkiego Janusza Kiszki.
Poseł na sejm ekstraordynaryjny 1647 roku[16], na którym biskup wileński Abraham Woyna oskarżył księcia o przewracanie przydrożnych krzyży, domagając się ukarania winnego. W 1648 roku król Władysław próbował pogodzić Janusza Radziwiłła z podkanclerzym Kazimierzem Leonem Sapiehą, gdyż Sapiehowie zmusili do zamęścia Chrystynę Chlebowiczównę, formalnie będącą pod opieką Radziwiłłów, za Kazimierza Pawła Sapiehę. Równocześnie królowa godziła biskupa Wilna z Radziwiłłem[17].
W 1648 roku zmarł Władysław IV, protektor Janusza Radziwiłła. Za jego panowania książę cieszył się łaską królewską, otrzymał wiele nadań, starostw i dochodów z dóbr królewskich[18]. Był członkiem konfederacji generalnej zawiązanej 31 lipca 1648 roku[19]. W 1648 roku był elektorem Jana II Kazimierza Wazy z Księstwa Żmudzkiego[20].
W 1648 roku poparł wybór Jana Kazimierza na króla Polski, za co otrzymał starostwo borysowskie. W 1648 roku podpisał elekcję Jana II Kazimierza Wazy z Księstwa Żmudzkiego[21], podpisał jego pacta conventa[22]. Pomimo tego stosunki pomiędzy hetmanem a królem pełne były niechęci. Wynikały one z polityki króla dążącego do umocnienia władzy królewskiej i ukrócenia potęgi magnatów. W odpowiedzi Janusz Radziwiłł, Jan Leszczyński, Krzysztof Opaliński oraz Jerzy Sebastian Lubomirski zawiązali tzw. „spisek magnacki”, planując zamach stanu[23]. W 1652 roku Władysław Wiktoryn Siciński, poseł ziemi upickiej, zerwał sejm, być może na polecenie Janusza Radziwiłła[24]. W 1654 roku na sejmie doszło do zatargu o nieobsadzone stanowiska hetmańskie, a sejm również został zerwany. W tym samym roku Jan Kazimierz nadał Radziwiłłowi godność hetmana wielkiego, ale równocześnie hetmanem polnym został jego wróg Wincenty Aleksander Gosiewski.
Po rosyjskim najeździe na Rzeczpospolitą w 1654 roku bezskutecznie próbował powstrzymać przeważające siły moskiewskie. Odniósł zwycięstwo nad częścią armii rosyjskiej w bitwie pod Szkłowem, ale jego siły zostały rozbite pod Szepielewiczami. Przegrał też pod Nowym Bychowem i pod Wilnem. Był częściowo winny nieprzygotowania do obrony Smoleńska, kluczowej twierdzy nadgranicznej, bowiem przez długi czas utrudniał objęcie jej przez nowo mianowanego wojewodę Filipa Obuchowicza, stronnika królewskiego[25]. W październiku po trzymiesięcznym oblężeniu Smoleńsk skapitulował. W dowództwie litewskim doszło do kłótni. Janusz Radziwiłł obwiniał króla o brak posiłków wojskowych oraz o brak funduszy dla wojsk litewskich. Niechętny Radziwiłłom Paweł Jan Sapieha swoich prywatnych wojsk nie oddał pod dowództwo hetmana. Gosiewskiemu Radziwiłł wprost zarzucił tchórzostwo, doszło nawet do rękoczynów[26]. Hetmanowi Radziwiłłowi zarzucono, że nie wywiązał się z obowiązku pomocy w przygotowaniu twierdzy smoleńskiej do oblężenia. Zarzucano mu też zawyżone rachunki za wystawienie wojska. W odpowiedzi stronnicy hetmana zarzucili zdradę Filipowi Obuchowiczowi. W sierpniu 1655 roku wojska rosyjskie zdobyły Wilno, a część wojsk litewskich wypowiedziała posłuszeństwo hetmanowi z powodu braku żołdu.
Kalkulacje polityczne i niechęć do Jana Kazimierza skłoniły księcia Janusza do samodzielnego paktowania ze Szwedami. Na początku sierpnia 1655 roku w Rydze Gabriel Lubieniecki podpisał w imieniu księcia Radziwiłła porozumienie ze Szwecją. Układ został potwierdzony w Jaswojniach 17 sierpnia wspólnie przez hetmanów Radziwiłła i Gosiewskiego. 20 października 1655 roku doszło do zawarcia układu w Kiejdanach z przedstawicielem Karola X Gustawa. Układ ten uznawał protektorat Szwecji nad Litwą i był zerwaniem unii polsko-litewskiej. Układ podpisało wielu senatorów i ponad tysiąc szlachty litewskiej, w tym sam Radziwiłł[27].
Przeciwko polityce Janusza Radziwiłła wystąpiły rody litewskie na czele z Sapiehami (w tym Radziwiłłowie z linii na Ołyce i Nieświeżu), obawiające się dominacji hetmana. Pokonany w polu, ciężko chory, uzależniony militarnie i finansowo (jego dobra na Litwie były regularnie rabowane przez przeciwników) od Szwedów, prowadził walki na Podlasiu z wojskami litewskimi Pawła Sapiehy[28]. Radziwiłł jedyny ratunek w utrzymaniu swojej pozycji widział w zerwaniu unii Litwy z Polską i stworzeniu księstwa, rządzonego przez Radziwiłłów pod protekcją Szwecji. Stąd 6 grudnia 1656 roku jego krewniak Bogusław Radziwiłł był wymieniony jako sojusznik w Traktacie z Radnot między Szwecją i Siedmiogrodem.
Rodzina
W 1638 roku Janusz Radziwiłł na przekór ojcu poślubił katoliczkę Katarzynę Potocką, córkę Stefana Potockiego i Marii Mohylanki. Małżonka podejmowała próby nakłonienia małżonka do konwersji na katolicyzm. Wymogła zwolnienie służących–kalwinistów, a na ich miejsce zatrudniła współwyznawców. Presję na Radziwiłła wywierał także król i magnaci litewscy, którzy przeszli z protestantyzmu na katolicyzm bądź przyjęli warunki unii brzeskiej, ponieważ Radziwiłł był jedynym senatorem-protestantem. Katarzyna Potocka zmarła w 1642 roku.
Janusz Radziwiłł ożenił się po raz drugi w 1645 roku z pochodzącą z rodziny prawosławnejMarią, córką hospodara mołdawskiegoBazylego Lupu. Małżeństwo zostało zaakceptowane przez króla, który szukał sojuszników przed planowaną wojną z Portą. Ślub odbył się w Jassach w Mołdawii. Zgody na ślub musiał udzielić sułtan turecki Ibrahim I, ponieważ ojciec panny młodej był jego wasalem[14].
Z małżeństwa z Katarzyną Potocką Janusz Radziwiłł miał córkę Annę Marię, urodzoną w 1640 roku, która wyszła za mąż za swego brata stryjecznego Bogusława Radziwiłła. Z drugiego małżeństwa miał syna Krzysztofa, który zmarł w dzieciństwie[28].
Śmierć
15 grudnia 1655 roku Janusz Radziwiłł rozpoczął przygotowania do obrony Tykocina przed oblężeniem wojsk Jana Kazimierza. Prośby o wsparcie, kierowane do Karola X Gustawa, pozostały bez odpowiedzi. W nocy z 30 na 31 grudnia Janusz Radziwiłł zmarł. Na jego ciele odnotowano plamy, co mogło świadczyć o otruciu. Został pochowany w Tykocinie.
Tykocin został zdobyty w 1657 roku przez wojska litewskie, którymi dowodził Paweł Sapieha. Trumnę z ciałem Janusza Radziwiłła przetransportowano do Sielca pod Brześciem, jednej z rodowych posiadłości magnatów, skąd ją zabrano na polecenie Bogusława Radziwiłła i wstawiono do rodowej krypty w Kiejdanach[28].
Janusz Radziwiłł w kulturze
Postać Janusza Radziwiłła występuje w PotopieHenryka Sienkiewicza. Pisarz przedstawił go jako zdrajcę, pomijając - z powodu ówczesnej cenzury carskiej - niektóre motywy polityki hetmana: w lipcu 1655 roku Wielkie Księstwo Litewskie było zagrożone ze strony Rosji, więc Janusz Radziwiłł poczuwał się do obowiązku obrony Litwy kosztem zerwania z Polską i oddania się pod protektorat szwedzki[28]. Sienkiewicz pominął też antagonizującą politykę króla Jana Kazimierza[29].
Pomnik Janusza Radziwiłła znajduje się na rynku w Kiejdanach.
↑Artur Walden, Marszałkowie świeccy Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1633–1648, w: Czasopismo Prawno-Historyczne, t. LXV, 2013, z. 1, s. 171.
↑Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy tom III: Księstwo Żmudzkie. XV–XVIII wiek, pod redakcją Andrzeja Rachuby, opracowali Henryk Lulewicz, Andrzej Rachuba, Przemysław P. Romaniuk, Andrzej Haratym, Warszawa 2015, s. 350.
↑Krzysztof Chłapowski, Starostowie w Malopolsce 1565-1668, w: Społeczeństwo staropolskie, t. IV red. A. Wyczański, Warszawa 1986, s. 122.
↑Rocznik Służby Zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej według stanu na 1 kwietnia 1938, Warszawa 1938, s. 84.
↑Svffragia Woiewodztw, y Ziem Koronnych, y Wielk. Xięstwa Litewskiego. Zgodnie na Naiaśnieyszego Iana Kazimierza Obranego Krola Polskiego [...]. Dane, między Warszawą, a Wolą, Dnia 17. Listopada, Roku 1648, [b.n.s].
↑Svffragia Woiewodztw, y Ziem Koronnych, y Wielk. Xięstwa Litewskiego. Zgodnie na Naiaśnieyszego Iana Kazimierza Obranego Krola Polskiego [...]. Dane, między Warszawą, a Wolą, Dnia 17. Listopada, Roku 1648, [b.n.s]
↑Porządek na seymie walnym elekcyey między Warszawą a Wolą przez opisane artykuły do samego aktu elekcyey należące, vchwalony y postanowiony roku Pańskiego M.DC.XLVIII, dnia VI października, s. 20.
↑Artur Górski Zmagania z opozycją antykrólewską i próby reform ustrojowych za panowania Jana Kazimierza Wazy, Pro Fide, Rege et Lege” nr 1(51) z 2005 r.
.jpg)
