Ziemia nurska

Ziemia nurska jako część województwa mazowieckiego w latach 1529–1795

Ziemia nurska i inne ziemie Mazowsza (XIII–XVIII w.)

Ziemia nurska – jednostka terytorialna Księstwa Mazowieckiego, a od 1526 roku, Korony Królestwa Polskiego. Jej stolicą był Nur.

Ziemia nurska, Mazowsze i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych

Historia

Ziemia nurska, na mapie Księstwa Mazowieckiego z XVII wieku

Najstarszymi zasiedlonymi już w X wieku były tereny nad dolną Narwią i Bugiem oraz Orzem i Brokiem, co poświadczają pozostałości grodów z podgrodziami i osad wiejskich stanowiących ich zaplecze (np. grodzisko w Święcku z XI–XII w.)^[1]. Fundację najstarszego na Pobużu kościoła św. Idziego w Wyszkowie datuje się na koniec XI wieku^[2]. Od końca XII wieku tereny ziemi nurskiej zostały praktycznie wyludnione na skutek najazdów^[3].

Część późniejszej ziemi nurskiej zamieszkiwane były przez Jadźwingów, a następnie przejęli je książęta mazowieccy. Od 1264 roku, skutkiem zwycięskiej dla Polaków bitwy pod Brańskiem i rozgromieniu Jadźwingów, ponownie rozpoczyna się na tutejszym terenie osadnictwo polskie. Liczna szlachta mazowiecka, otrzymywała tu lenności, wraz z obowiązkiem obrony tych ziem przed napadami sąsiadujących z nią Litwinów^[4].

Za panowania księcia mazowieckiego Ziemowita III, w 1377 w trakcie obrad zjazdu panów mazowieckich w Sochaczewie, zapadła decyzja ustalająca obszar ziemi nurskiej^[5] o powierzchni ok. 3500 km², który podzielono na powiaty: kamieniecki, ok. 2000 km², nurski, ok. 1000 km², ostrowski, ok. 500 km². Podział ten trwał aż do III rozbioru Polski^[6]. Ustalenia dokonane podczas zjazdu sochaczewskiego, są pierwszym dokumentem kodyfikującym prawa dla Księstwa Mazowieckiego, w tym ustalające podział administracyjny kraju na kasztelanie, które od XV wieku, przemianowano na powiaty.

Ziemia nurska obejmowała obszar wschodniego Mazowsza. Jej granice wytyczone były częściowo ukształtowaniem terenu. Określała je rzeka Narew, na wysokości Pułtuska, ciągnąca się aż po samo Podlasie. Ziemia nurska zajmowała obszar 3656 km². Teren ten obejmowały swoją posługą następujące parafie: Andrzejewo, Barcice, Brańsk, Czerwino (wcześniej z siedzibą w Wąsowie), Czyżewo, Dąbrowa Wielka, Dąbrówka, Długosiodło, Goworowo, Jadowo, Jelonki, Kamieniec, Kamionolas, Klembowo, Lubiel, Lubotyń, Niegowo, Nur, Obryte, Ostrowia, Pniewo, Postoliska, Rosochate, Sadoleś, Somowo, Wyszków, Ząbki, Zaręby Kościelne, Zuzela^[7].

Zygmunt Gloger, tak oto wspomina o ziemi nurskiej w swoim dziele Geografia Historyczna

Ziemia Nurska, rozległa mil kwadratowych 661/3, zatem po Łomżyńskiej i Czerskiej trzecia co do wielkości w liczbie 10 ziem województwa Mazowieckiego. Miała trzy powiaty: Nurski, Kamieńczykowski i Ostrowski. Do starostwa grodowego nurskiego należały też grody Kamieńczyk i Ostrów. Sejmikowała w Nurze nad Bugiem. Większa część ziemi leżała na prawym, mniejsza na lewym brzegu tej rzeki. Część środkowa i zachodnia pokryta była w okolicy Kamieńczyka, Ostrowa i Wyszkowa puszczą biskupów płockich, część wschodnia, koło Nura i Czyżewa, zamieszkana prawie wyłącznie przez Mazowiecką szlachtę zagrodową, bezkmiecą.

Powiaty ziemi nurskiej w XVI wieku^[8]

Powiat	Powierzchnia w mil²	Powierzchnia w km²
powiat nurski	18,49	1001,77
powiat ostrowski	9,30	512,47
powiat kamieniecki	38,87	2141,40
Razem Σ	66,36	3655,64

Współczesne miasta dawnej ziemi nurskiej uporządkowane według liczby ludności^{[9][10][11][12]}:

Wyszków Ostrów Mazowiecka Tłuszcz

Łochów Czyżew Brok

Przypisy

1. E. Kawałkowa, Osadnictwo pradziejowe i średniowieczne w dolinie dolnej Narwi, [w:] Narew w dziejach i współczesności Mazowsza i Podlasia, red. A. Dobroński, W. Grębecka, Łomża 2004, s. 163–164, 171–172.
2. K. Pacuski, Dzieje osady i parafii [Wyszków] w średniowieczu, w: Ecclesia Viscoviensis, s. 29–46
3. MartaM. Piber-Zbieranowska MartaM., Księstwo Mazowieckie u progu inkorporacji. Charakterystyka obszaru około 1526 r. (część południowa), „Studia Geohistorica” [dostęp 2024-07-29] .
4. Michał Baliński: starożytna Polska T. I. Warszawa: nakładem: S. Orgelbranda Księgarza, 1843, s. 550–558.
5. Starodawne prawa polskiego pomniki poprzedzone wywodem historyczno krytycznym tak zwanego Prawodawstwa Wiślickiego Kazimirza Wielkiego w texcie ze starych rękopism krytycznie dobranym › Tom 1. Warszawa: Księgarnia Gustawa Sennewalda, 1865, s. 269.
6. Witold Suski: Wybór dat,z dziejów powiatu ostrowskiego na tle Mazowsza i Polski. Miejska Biblioteka Publiczna im. Marii Dąbrowskiej w Ostrowi Mazowieckiej. [dostęp 2012-03-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-09-23)]. (pol.).
7. Adam Pszczółkowski: Szlachta Ziemi Nurskiej. [w:] SZLACHTA MAZOWIECKA WSTĘP DO SPISU SZLACHTY MAZOWIECKIEJ [on-line]. [dostęp 2012-03-08]. (pol.).
8. Adolf Pawiński: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 5: Mazowsze. Warszawa: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, 1895, s. 5.
9. Teodor Kiliński: Dzieje narodu polskiego z tablicą chronologiczną aż do naszych czasów dla użytku młodzieży, wyd. III. N. Kamieński i Spółka, Poznań 1863, s. 296.
10. „Archeion. Czasopismo naukowe poświęcone sprawom archiwalnym”, tom XXXVII, red. Piotr Bańkowski. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962, s. 187.
11. Janusz Grabowski: Kancelarie i dokumenty książąt mazowieckich w latach 1341–1381. Ośrodki zarządzania i kultury. Wydawnictwo DiG, Warszawa 1999, s. 388. ISBN 83-7181-118-7.
12. Mateusz Siuchniński (red.): Miasta polskie w tysiącleciu, tom I. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965, s. 254.

Bibliografia

• Praca zbiorowa pod redakcją Sławomira Górzyńskiego / Opracowanie – Krzysztof Chłapowski i Franciszek Salezy Czajkowski: „Regestr Diecezjów”, czyli Właściciele ziemscy w Koronie 1783-1784. Warszawa: Wyd. DiG, 2006, s. 999. ISBN 83-7181-333-3, ISBN 978-83-7181-333-7.
• Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.