Nizina Poleska na terenie Polski, Białorusi, Ukrainy i RosjiJezioro Łukie w polskiej części PolesiaPrypeć – główna rzeka PolesiaRzeka Lwa w białoruskiej części PolesiaPolesie i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych
Polesie jest równiną w dorzeczu Prypeci i Bugu, wznoszącą się 100–250 m nad poziom morza (maks. 316 m). Rozciąga się między wysoczyznami białoruskimi na północy a Wyżyną Wołyńską na południu[1].
Wody gruntowe zalegające tuż pod powierzchnią tworzą płytkie jeziora i rozległe bagna. Na terenie Polesia występują liczne rzeki, a miejscami wśród bagien nieco wyższe równiny morenowe i lodowcowo-wodne oraz utrwalone wydmy. Na południu wzniesienia ze skał starszego podłoża (marglekredowe i granity). Od początku XX w., zwłaszcza w okolicach Saren, funkcjonują kamieniołomy. Blisko połowę powierzchni zajmują bagna i związane z nimi kompleksy torfowisk. Występują złoża ropy naftowej, węgla brunatnego i torfu. Niegdyś eksploatowana była także ruda darniowa.
Występowanie na powierzchni lub na małych głębokościach rozpoznanych margli wieku kredowego przyczyniło się do rozwoju na Polesiu Zachodnim zjawisk krasowych. Powstały skupienia jezior pochodzenia krasowego lub termokrasowego lub ałasowe na Równinie Łęczyńsko-Włodawskiej (największe Uściwierz, najgłębsze Piaseczno – 38,8 m i inne: Łukie, Bikcze, Krasne). Geneza tych jezior przez wielu badaczy jest podawana w wątpliwość, trudno jednoznacznie stwierdzić, jakiego typu są to jeziora.
Polesie na mapie radziwiłłowskiej z 1613 rokuPolesie i Nowogródczyzna na mapie z 1665 rokuPolesie na mapie Polski z 1920 roku (po lewej widoczna linia frontu w maju)
W średniowieczu większa część obecnego obszaru Polesie była zamieszkana prawdopodobnie przez Dregowiczów. Przebiegała tędy jedna z bocznych odnóg szlaku od Waregów do Greków. Fragment Polesia (położony głównie na zachód od rzeki Bug, czyli na terenie współczesnej Polski) wszedł w skład Polski Mieszka I najprawdopodobniej ok. 970 roku[2]. Od końca X wieku Polesie podlegało Rusi Kijowskiej (również ta część na zachód od Bugu przejęta od Polski), w czasie rozdrobnienia dzielnicowego – księstwo turowsko-pińskie, w 1341 przyłączone przez Giedymina do Wielkiego Księstwa Litewskiego (od 1385 w unii z Polską)[1]. Do rozwoju Polesia przyczyniła się zwłaszcza królowa Bona, która w 1523 otrzymała Pińsk.
W okresie międzywojennym podejmowano kolejne próby modernizacji Polesia, które pod względem cywilizacyjnym należało do najbardziej zacofanych regionów Polski[7]. Wielkie obszary regionu były praktycznie niedostępne, a ich ludność przez wiele miesięcy odcięta od cywilizacji. Wskaźnik analfabetyzmu był największy w kraju, więc rozwijano działalność oświatową. W 1926 w szkołach województwa poleskiego uczyło się 316 400 dzieci narodowości polskiej, białoruskiej, ukraińskiej, poleskiej i żydowskiej. Prowadzono również meliorację podmokłych terenów oraz komunikowano region z resztą kraju. W tym celu wyremontowano zbudowaną w 1886 roku Kolej Poleską i zmieniono jej szerokie tory z czasów rosyjskich na tory europejskie. Odbudowano również Kanał Ogińskiego (1923–1927) i wyremontowano Kanał Królewski (1929–1939). Po Bugu i Pinie poruszały się statki parowe oraz mniejsze łodzie. Liczący wówczas 32 tys. mieszkańców Pińsk był miastem powiatowym i posiadał dwie rzeczne przystanie. Ponadto od kampanii 1919 roku na rzekach poleskich (tzw. morzu pińskim) pływała Flotylla Pińska wchodząca w skład Marynarki Wojennej[8].
Po II wojnie światowej i przymusowej zmianie granic państwowych Polsce zwrócono jedynie niewielki skrawek byłego województwa poleskiego, na reszcie terytorium pozostał stan taki, jaki był w okresie okupacji w roku 1940. Przy Polsce pozostał także fragment Polesia, który przed II wojną światową położony był w województwie lubelskim (tzw. Polesie Zachodnie lub Lubelskie z Włodawą i Białą Podlaską). Dziś stanowi pogranicze Białorusi i Ukrainy i częściowo Polski.
Polesie ma również znaczenie strategiczne w naturalny sposób dzieląc "teatr wojny" na dwie części, na kierunek białoruski i ukraiński. Regułę tę potwierdzają prowadzone w Europie środkowo-wschodniej działania wojenne od czasów średniowiecza do II wojny światowej[10].
Ludność
Mieszkańcy Polesia w strojach ludowych, 1908
Rdzenną wiejską ludnością zamieszkującą Polesie byli Poleszucy, którzy prawdopodobnie byli potomkami Dregowiczów i innych sąsiednich ludów. Od XVI wieku następowały osadnictwo polskie i polonizacja litewskich i ruskich bojarów oraz innych grup ludności Polesia. Polskość dominowała wśród ziemian, szlachty i części mieszczan. W miastach większość często stanowili Żydzi. Powstawały także, choć mniej licznie, polskie wioski (polskich chłopów). Ludność Wielkiego Księstwa Litewskiego określano wspólnym mianem Litwinów (w znaczeniu historycznym), jednak oznaczało to całkowicie co innego niż Litwini (Bałtowie) we współczesnym znaczeniu.
Poleszucy nie stanowili odrębnego narodu. Określali oni siebie mianem „tutejszych” i często nie mieli wykształconej żadnej tożsamości narodowej, a posługiwali się "prostą mową", dialektem mieszanym języków ukraińskiego, białoruskiego i częściowo polskiego. W okresie przedrozbiorowej I Rzeczypospolitej wśród ludności wiejskiej dominowało greckokatolickie wyznanie unickie (eparchia pińsko-turowska), a po rozbiorach i w okresie zaborów zmuszono ją do przyjęcia prawosławia. Część rdzennej ludności wyznawała katolicyzm, zwłaszcza w północnej i zachodniej części Polesia.
Według kolejnych spisów ludności na Polesiu w 1897 dominował język "małoruski", w 1919 і 1921 białoruski, a w 1931 "tutejszy". Wynikało to z braku poczucia tożsamości narodowej większości Poleszuków[11].
Całkowicie inaczej sprawa wyglądała na terenie Polesia położonego na zachód od rzeki Bug (tj. fragment Polesia położony na terenie współczesnej Polski obejmujący okolice Białej Podlaskiej i Włodawy), gdzie przed I wojną światową, czyli przed 1914 rokiem, zdecydowanie przeważali katolicy i Polacy (ludzie o polskiej tożsamości)[12], choć liczba Polaków była bardzo mocno zaniżana przez zaborcze władze rosyjskie.
Według spisu z 1921 roku województwo poleskie zamieszkiwało 888 898 mieszkańców, w tym było 24,3% Polaków, 17,8% Rusinów (Ukraińców), 10,4% Żydów, 4,4% "Poleszuków", 42,5% Białorusinów oraz nieznaczna liczba Niemców i Litwinów[13]. Jednak spis ten przeprowadzony był tuż po wojnie polsko-sowieckiej w nieustabilizowanej jeszcze sytuacji demograficznej i obciążony był poważnymi wadami.
Według spisu z 1931 województwo poleskie (pomniejszone o jeden powiat) zamieszkiwało 1 131 939 osób, z których posługiwało się językiem polskim 14,5%, ukraińskim 4,8%, białoruskim 6,7%, "tutejszym" 62,4%, jidysz lub hebrajskim 10% i rosyjskim 1,4%. Spis z 1931 roku zawierał już kategorię „język tutejszy”, którą zdeklarowała zdecydowana większość mieszkańców, podobnie jak wyznanie prawosławne.
W części Polesia położonej na zachód od rzeki Bug (znajdującej się w granicach województwa lubelskiego) dominowali Polacy (ludzie deklarujący narodowość polską) i wyznawcy katolicyzmu, zarówno według spisu tego z 1921 roku, jak i tego z 1931 roku.
Warto jednak pamiętać, że województwo poleskie nie obejmowało całości Polesia. Jego wschodnia część leżała wówczas w Związku Radzieckim, południowa należała do województwa wołyńskiego, a zachodnie skrawki (na zachód od Bugu) do województwa lubelskiego[14]. Jednak warto zaznaczyć, że Polacy dominowali tylko w części Polesia położonej na terenie województwa lubelskiego (tj. na zachód od Bugu), na obszarze Polesia położnego na terenie województwa poleskiego i wołyńskiego (tj. na wschód od Bugu) Polacy stanowili tylko największą mniejszość, podczas gdy większość stanowili "Poleszucy/Tutejsi" (województwo poleskie) lub Ukraińcy (Polesie Wołyńskie na obszarze woj. wołyńskiego), o wiele rzadziej Białorusini, tj. ludzie deklarujący narodowość białoruską.
W wyniku operacji polskiej NKWD w latach 1937–1938 wysiedlono Polaków ze wschodniego Polesia w głąb Związku Sowieckiego, a część zabito. Po 1939 nastąpiły kolejne wysiedlenia z zajętych przez Sowietów terenów II Rzeczypospolitej. W latach 1944–1946 w ramach pierwszej fali "repatriacji", a w latach 1955–1959 w ramach drugiej fali, wysiedlono do Polski znaczną część mieszkających tu Polaków.
Swoje poezje poświęcili "błotom poleskim" Władysław Syrokomla czy Wincenty Pol. Etnograficznie Polesie badał Oskar Kolberg (Białoruś-Polesie). Ukazał się również przewodnik turystyczno-krajoznawczy Mieczysława Orłowicza (Wołyń i Polesie). Krainę tę w swoich książkach podróżniczych opisywali również Ferdynand Ossendowski (Polesie,W polskiej dżungli), a w swoich reportażach Józef Mackiewicz (Bunt rojstów)[17]. Współcześnie ukazał się także zbiór reportaży Małgorzaty Szejnert (Usypać góry. Historie z Polesia).
Na Ukraińskim Polesiu była rozpowszechniona specyficzna tradycja pisania (ikony są wymodlone) ikon. Obrazy były pisane na tle lasów, nieba, także dekorowane kwiatami, co traktowano jak rudyment czasów pogańskich. Olbrzymia kolekcja ikon Ukraińskiego Polesia stanowi część zbiorów Muzeum Ukraińskich Ikon Domowychkompleksu historyczno-kulturalnego „Zamek Radomyśl”, który znajduje się w miasteczku Radomyśl (obwód żytomierski, Ukraina).
Zobacz też
Podlasie – kraina geograficzno-historyczna we wschodniej Polsce
↑Najbardziej dziki i zacofany obszar przedwojennej Polski. Niewiele się tam zmieniło od średniowiecza, WielkaHistoria, 11 listopada 2020 [dostęp 2021-11-14](pol.). Brak numerów stron w książce
↑Henning Pieper: Fegelein's Horsemen and Genocidal Warfare. The SS Cavalry Brigade in the Soviet Union. Houndmills, Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2015, s. 79–121. ISBN 978-1-137-45633-5. (ang.).
↑Jacek Bartosiak, Rzeczpospolita między lądem a morzem, Warszawa 2018.
