Po wojnie niemal cały obszar województwa lubelskiego pozostał w granicach Polski; jedynie Piaseczno i Pawłowice włączono w 1951 roku do ZSRR.
Podział administracyjny
Powierzchnia powiatów według stanu na 1939 r., w przypadku wcześniejszego zniesienia lub zmiany przynależności wojewódzkiej powiatu na ostatni rok istnienia w ramach danego województwa. Liczba ludności na podstawie spisu powszechnego z 1931 r., w przypadku powiatów zniesionych lub przeniesionych przed tą datą, dane ze spisu powszechnego z 1921 r.
W latach międzywojennych istniały trzy rodzaje jednostek osadniczych o charakterze topograficznie miejskim: miasto, miasteczko i osada miejska. Na terenie woj. lubelskiego występowały dwie formy – miasta i osady miejskie.
Określenie miasto miało trojakie znaczenie. Mogło odnosić się wyłącznie do charakteru prawnego miejscowości (a więc typu jednostki administracyjnej), co nie znaczyło automatycznie że „miasto administracyjne” faktycznie posiadało prawa miejskie. Podstawą zaliczenia danej miejscowości do grupy miast było tzw. kryterium administracyjne, jako najwięcej odpowiadające rozwojowi stosunków i życia. Mimo że większość miast prawnych prawa miejskie posiadała, wiele z nich miało zaledwie prawa miasteczka, a niektóre miasta (np. Nisko) były de facto wsiami[7]. Odwrotnie wiele miasteczek, a nawet miast – a więc faktycznie posiadających prawa miasteczka bądź prawa miejskie – były wsiami w gminach wiejskich[7]. Jednostki te w ogólnych publikacjach nie są zaliczane do miast (a więc nie wpływają na liczbę miast województwa), co jednak lekceważy fakt posiadania praw miasteczka/praw miejskich. Wreszcie, niektóre miejscowości posiadały w nazwie wyraz Miasto – pisany wielką literą – mimo braku praw miejskich (np. Waręż Miasto). Wyraz ten stanowił integralną część nazwy miejscowości (choć nie przesądzał bynajmniej jej charakteru topograficznego) aby odróżnić ją od innej (topograficznie wiejskiej) miejscowości o identycznej nazwie w tej samej okolicy (np. Waręż-Wieś)[7].
Na terenach byłego Królestwa Kongresowego istniały dodatkowo tzw. osady miejskie. Była to kategoria osiedli o charakterze miejskim utworzona przez zaborcze władze rosyjskie z miejscowości „które chociaż nazywały się miastami, jednakże z powodu nieznacznej liczby mieszkańców, małego rozwoju przemysłu i niedostateczności dochodów, w rzeczywistości nie miały znaczenia miast”[8]. W praktyce były to miejscowości (338 z 452 istniejących wówczas miast), którym odebrano prawa miejskie[9], w zamian obdarzając je czysto honorowym mianem osady, pozwalającym lokalnej społeczności na wyróżnianie się spośród wsi, lecz nie dającym żadnych dodatkowych praw[10]. Osady miejskie były w wielu przypadkach dużymi miejscowościami, przekraczającymi liczbą ludności wiele miast (np. osady Opole, Tarnogród i Tyszowce). Zdecydowana większość osad miejskich posiadała prawa miejskie do przemian 1870 roku. Niektóre utraciły je wcześniej pod zaborem rosyjskim (Ryki, Siedliszcze, Sosnowica, Świerze i Wysokie), a niektóre nigdy ich nie posiadały (Irena, Komarówka i Sobienie-Jeziory). W przeciwieństwie do istniejących na ziemiach wschodnich i w Galicji miasteczek, które miały swój własny ustrój miasteczkowy[d], osady miejskie, zostały poddane mocy obowiązującej ukazu z dnia 19 lutego 1864 o urządzeniu gmin wiejskich[11]. Tak więc zarówno miasteczka, jak i osady miejskie stanowiły kategorię pośrednią między miastem a wsią, lecz według prawa osady były formalnie wsiami, natomiast miasteczka posiadały odrębny status.
Charakter prawny miast
Za II Rzeczypospolitej w poczet miast (gmin miejskich) zaliczano różne grupy miejscowości zależnie od obszaru dawnego zaboru, w których się znajdowały.
Charakter prawny miejscowości położonych na terenie tzw. województw centralnych został uregulowany dekretem Naczelnika Państwa z 4 lutego 1919 o samorządzie miejskim, według którego za miasta prawne uznano 150 miejscowości (w tym 19 w woj. lubelskim, z których 4 – Kraśnik, Kock, Stoczek i Mordy automatycznie odzyskały utracone wcześniej prawa miejskie)[12]. Dekret ten nie objął początkowo powiatów byłej guberni suwalskiej i czterech powiatów z byłej guberni siedleckiej (bialskiego, konstantynowskiego, radzyńskiego i włodawskiego), podlegających do końca 1918 roku pod Ober-Ost, na których obszarze do miast zaliczono dodatkowo 9 miast woj. lubelskiego, w tym 3 odzyskujące prawa miejskie – Janów Podlaski, Łosice i Ostrów. Dekret nie objął też trzech powiatów byłej guberni suwalskiej (augustowskiego, sejneńskiego i suwalskiego) oraz też trzech powiatów byłej guberni grodzieńskiej (białostockiego, bielskiego i sokólskiego), które w 1919 roku przyłączono do województwa białostockiego[13]. Działanie dekretu o samorządzie miejskim na miejscowości w wymienionych powiatach rozciągnięto trzema osobnymi rozporządzeniami: z 25 września 1919[14], 13 października 1919[15] i 22 października 1919[16] (brak rozporządzenia dotyczącego b. guberni suwalskiej); łącznie za miasta uznano 31 miejscowości, a jednemu – Orli – odebrano prawa miejskie z dniem 22 października 1919. Podczas przeprowadzania spisu ludności w 1921 roku istniało na terenie województw centralnych kilkanaście miejscowości o nieuregulowanym charakterze prawnym. Były to miejscowości, którym samorząd miejski został nadany przez okupanta, a które nie zostały wymienione w dekrecie z 4 lutego 1919. Dla wszystkich (oprócz czterech) sprawa charakteru prawno-administracyjnego została zadecydowana[13], albo przez skasowanie ustroju miejskiego, albo przez zaliczenie do miast na mocy indywidualnych rozporządzeń wydanych na podstawie ustawy z 20 lutego 1920 roku[17][18].
W poniższej sortowalnej tabeli umieszczono wszystkie miasta i osady miejskie województwa lubelskiego (stan na 1924 rok) z podziałem na charakter prawny (rodzaj jednostki administracyjnej) i przywileje (prawa miejskie/osady miejskie).
Wykaz
Stan ludności: na 30 czerwca 1921 roku (niezależnie od statusu jednostki w 1921 roku) Główne źródło: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom IV – Województwo Lubelskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924 Źródła uzupełniające: Dzienniki Ustaw, przedstawione w przypisach
↑ abcSkorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom IV – Województwo Lubelskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
↑ abcSkorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XIII – Województwo Lwowskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
↑Motywy do Ukazu do rządzącego Senatu z dnia 1 (13) czerwca 1869 roku (Dziennik Praw Nr 235, tom 69 str. 245).
↑ abSkorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom V – Województwo Białostockie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
↑ abc31 października 1927 w związku z nadaniem praw miejskich Kazimierzowi (przekształceniu w gminę miejską) i równoczesnym włączeniu do niego pozostałych miejscowości dotychczasowej gminy Kazimierz (oraz dwóch z sąsiedniej gminy Celejów) gmina przestała istnieć (Dz.U. z 1927 r. nr 94, poz. 840).