Województwo zostało utworzone 14 sierpnia 1919 roku[4]. Powiaty grodzieński, wołkowyski i białowieski zostały przyłączone 19 lutego 1921 roku[5]. Województwo obejmowało w przybliżeniu obszar współczesnego województwa podlaskiego i zachodnią część obwodu grodzieńskiego na Białorusi.
Powierzchnia powiatów według stanu na 1939 r., w przypadku wcześniejszego zniesienia lub zmiany przynależności wojewódzkiej powiatu na ostatni rok istnienia w ramach danego województwa. Liczba ludności na podstawie spisu powszechnego z 1931 r., w przypadku powiatów zniesionych lub przeniesionych przed tą datą, dane ze spisu powszechnego z 1921 r.
Według spisu ludności z 1931 roku całkowita populacja wynosiła 1 646 844.
Polacy – 1 182 259 (71,79%)
Białorusini – 205 590 (12,48%)
Żydzi – 194 935 (11,84%)
Rosjanie – 35 148 (2,13%)
inni – 28 912 (1,76%)
Wśród innych było 2632 to Ukraińców, 29 – Czechów, 13 085 (0,79%) – Litwinów, 7290 (0,44%) – Niemców, 390 – innym językiem, 1713 osób nie określiło swej narodowości. 172 164 (10,45%) posługiwało się językiem jidisz, 22 771 (1,38%) – hebrajskim[7].
1 114 077 (67,65%) mieszkańców było wyznania rzymskokatolickiego albo ormiańskokatolickiego, 1491 było wyznania greckokatolickiego, 304 667 (18,50%) było wyznania prawosławnego, 11 526 (0,70%) wyznania ewangelicko-augsburskiego, 704 ewangelicko-reformowanego, 37 ewangelicko-unijnego, 2981 ewangelickiego bez bliższego określenia, 8814 innych wyznań chrześcijańskich, 197 365 (11,98%) wyznania mojżeszowego, 687 innych niechrześcijańskich, 109 o nieokreślonej przynależności religijnej bądź bezwyznaniowcy, 1386 osób nie podało religii[7].
Struktura demograficzna województwa białostockiego w 1931 r.[3]
Liczba ludności (dane z 9 grudnia 1931):
Ogółem
Kobiety
Mężczyźni
osób
%
osób
%
osób
%
Ogółem
1 643 844
100
846 467
51,49
797 377
48,51
Miasto
396 060
24,09
209 234
12,73
186 826
11,37
Wieś
1 247 784
75,91
637 233
38,76
610 551
37,14
▶Wieś vs ▶miasto
Ogółem (▶k, ▶m)
Miasto (▶k, ▶m)
Wieś (▶k, ▶m)
Ludność województwa białostockiego w 1931 r. w powiatach według deklarowanego języka ojczystego[8]
Marian Zyndram-Kościałkowski jako wojewoda białostocki w 1931 roku
Miejscowości o charakterze miejskim
Definicje
W latach międzywojennych istniały trzy rodzaje jednostek osadniczych o charakterze topograficznie miejskim: miasto, miasteczko i osada miejska. Na terenie woj. białostockiego występowały wyjątkowo wszystkie trzy formy.
Określenie miasto miało trojakie znaczenie. Mogło odnosić się wyłącznie do charakteru prawnego miejscowości (a więc typu jednostki administracyjnej), co nie znaczyło automatycznie że „miasto administracyjne” faktycznie posiadało prawa miejskie. Podstawą zaliczenia danej miejscowości do grupy miast było tzw. kryterium administracyjne, jako najwięcej odpowiadające rozwojowi stosunków i życia. Mimo że większość miast prawnych prawa miejskie posiadała, wiele z nich miało zaledwie prawa miasteczka (w woj. białostockim Indura, Skidel, Świsłocz i Zelwa), a niektóre miasta (Nisko, Borysław, Tustanowice) były wręcz wsiami[13].
Odwrotnie wiele miasteczek, a nawet miast – a więc faktycznie posiadających prawa miasteczka bądź prawa miejskie – były wsiami w gminach wiejskich[13]. Jednostki te w ogólnych publikacjach nie są zaliczane do miast (a więc nie wpływają na liczbę miast województwa), co jednak lekceważy fakt posiadania praw miasteczka/praw miejskich (poniższa tabela je uwzględnia z zachowaną dystynkcją).
Wreszcie, niektóre miejscowości posiadały w nazwie wyraz Miasto – pisany wielką literą – mimo braku praw miejskich (np. Pruchnik Miasto, Waręż Miasto, Tartaków Miasto). Wyraz ten stanowił integralną część nazwy miejscowości (choć nie przesądzał bynajmniej jej charakteru topograficznego) aby odróżnić ją od innej (topograficznie wiejskiej) miejscowości o identycznej nazwie w tej samej okolicy (np. Pruchnik-Wieś, Waręż-Wieś, Tartaków-Wieś)[13].
Na terenach byłego Królestwa Kongresowego istniały dodatkowo tzw. osady miejskie. Była to kategoria osiedli o charakterze miejskim utworzona przez zaborcze władze rosyjskie z miejscowości, „które chociaż nazywały się miastami, jednakże z powodu nieznacznej liczby mieszkańców, małego rozwoju przemysłu i niedostateczności dochodów, w rzeczywistości nie miały znaczenia miast”[14]. W praktyce były to miejscowości (388 z 452 istniejących wówczas miast), którym odebrano prawa miejskie[15], w zamian obdarzając je czysto honorowym mianem osady, pozwalającym lokalnej społeczności na wyróżnianie się spośród wsi, lecz nie dającym żadnych dodatkowych praw[16].
W przeciwieństwie do istniejących na ziemiach wschodnich miasteczek, które miały swój własny ustrój miasteczkowy[h], na terenach byłego Królestwa Kongresowego istniały tzw. osady miejskie, które zostały poddane mocy obowiązującej ukazu z 19 lutego 1864 o urządzeniu gmin wiejskich[17]. Tak więc zarówno miasteczka, jak i osady miejskie stanowiły kategorię pośrednią między miastem a wsią, lecz według prawa osady były formalnie wsiami, natomiast miasteczka posiadały odrębny status.
Charakter prawny miast
Za II Rzeczypospolitej w poczet miast (gmin miejskich) zaliczano różne grupy miejscowości zależnie od obszaru dawnego zaboru, w których się znajdowały.
Charakter prawny miejscowości położonych na terenie tzw. województw centralnych został uregulowany dekretem Naczelnika Państwa z 4 lutego 1919 o samorządzie miejskim, według którego za miasta prawne uznano 150 miejscowości (w tym 12 w woj. białostockim)[18]. Dekret ten nie objął początkowo trzech powiatów byłej guberni suwalskiej, które weszły w skład RP (augustowskiego, sejneńskiego i suwalskiego) oraz czterech powiatów z byłej guberni siedleckiej (bialskiego, konstantynowskiego, radzyńskiego i włodawskiego), podlegających do końca 1918 roku pod Ober-Ost; nie objął też trzech powiatów byłej guberni grodzieńskiej (białostockiego, bielskiego i sokólskiego), które w 1919 roku przyłączono do województwa białostockiego[6]. Działanie dekretu o samorządzie miejskim na miejscowości w wymienionych powiatach rozciągnięto trzema osobnymi rozporządzeniami: z 25 września 1919[19], 13 października 1919[20] i 22 października 1919[21] (brak rozporządzenia dotyczącego b. guberni suwalskiej); łącznie za miasta uznano 31 miejscowości, a jednemu – Orli – odebrano prawa miejskie z dniem 22 października 1919. Podczas przeprowadzania spisu ludności w 1921 roku istniało na terenie województw centralnych kilkanaście miejscowości o nieuregulowanym charakterze prawnym. Były to miejscowości, którym samorząd miejski został nadany przez okupanta, a które nie zostały wymienione w dekrecie z 4 lutego 1919. Dla wszystkich (oprócz czterech, m.in. Nowogrodu w woj. białostockim) sprawa charakteru prawno-administracyjnego została zadecydowana[6], albo przez skasowanie ustroju miejskiego, albo przez zaliczenie do miast na mocy indywidualnych rozporządzeń wydanych na podstawie ustawy z 20 lutego 1920 roku[22][23].
Inne zasady dotyczyły trzech powiatów byłej guberni grodzieńskiej – białowieskiego, grodzieńskiego i wołkowyskiego – przyłączonych do woj. białostockiego w 1921 roku na mocy traktatu ryskiego[5], gdzie miastami prawnymi mogły być wyjątkowo miasteczka (a więc miejscowości nie posiadające praw miejskich per se – Indura, Skidel, Świsłocz i Zelwa)[24][25]. Sprawę charakteru prawnego miejscowości w tych trzech powiatach tak jak na obszarze województw wschodnich byłego zaboru rosyjskiego regulowały odrębne rozporządzenia Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich[26][27][28][29], lecz przepisy te były tylko częściowo wykonywane[i]. Ostatecznie za miasta w tej części woj. białostockiego uznano wszystkie miejscowości posiadające w 1924 roku prawa miejskie bądź te miejscowości o prawach miasteczka, które liczyły ponad 2000 mieszkańców. Jednakże Główny Urząd Statystyczny (na którego danych poniższa tabela jest utworzona) oparł wykaz nie na stanie faktycznym, lecz na obowiązujących przepisach prawno-administracyjnych. Stąd:
Za miasta uznano wszelkie miejscowości, które za czasów rosyjskich posiadały ustrój miejski, o ile liczą (w 1924 roku) więcej niż 4000 mieszkańców
Za miasteczka uznano wszelkie miejscowości o charakterze miasteczkowym z liczbą mieszkańców (w 1924 roku) od 2000 do 4000 mieszkańców
Za miasta/miasteczka uznano także wszelkie inne miejscowości, na które ustawa miejska (względnie tymczasowa ustawa miejska) została rozciągnięta indywidualnymi rozporządzeniami Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich[30]
W poniższej tabeli umieszczono wszystkie miasta, miasteczka (obu typów) i osady miejskie województwa białostockiego (stan na 1924 rok) z podziałem na charakter prawny (rodzaj jednostki administracyjnej) i przywileje (prawa miejskie/miasteczka). W późniejszych latach część najmniejszych miast status miejski utraciła; w wykazie oznaczono (►) miasta, które w 1937 roku były już wsiami[31].
Wykaz miejscowości
Stan ludności: na 30 czerwca 1921 roku (niezależnie od statusu jednostki w 1921 roku) Główne źródło:Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom V – Województwo Białostockie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924 Źródła uzupełniające:Dzienniki Ustaw, przedstawione w przypisach
► = status miejski utracony przed 1937 rokiem
↑ abcdeSkorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom V – Województwo Białostockie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
↑Ruch służbowy. „Lwowski Dziennik Wojewódzki”. Nr 10, s. 148, 15 czerwca 1932.
↑ abcSkorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XIII – Województwo Lwowskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
↑Motywy do Ukazu do rządzącego Senatu z 1 (13) czerwca 1869 roku (Dziennik Praw Nr 235, tom 69 str. 245).
↑Chodzi o miasteczka podlegające rozporządzeniu Gen. Komisarza Ziem Wschodnich z 7 listopada 1919 (Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, Nr 32, poz. 345).
↑Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z 27 czerwca 1919, Nr 7, poz. 460.
↑Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z 14 sierpnia 1919, Nr 12, poz. 99.
↑Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z 16 sierpnia 1919, Nr 13, poz. 112.
↑Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z 7 listopada 1919, Nr 32, poz. 345.
↑Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom VIII – Województwo Poleskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
↑ abcMiasto od 1 marca 1922 (odrębna gmina miejska); osadę miejską Brok wyłączono z gminy Orło i nadano jej prawa miejskie (Dz.U. z 1922 r. nr 12, poz. 107); W publikacji źródłowej z 1924 Brok błędnie podany jako osada miejska w gminie Orło (errata na stronie 150).
↑ abcOd 1 stycznia 1925 miasto (odrębna gmina miejska); miejscowość (składającą się z 6 wsi – Łapy-Barwiki, Łapy-Leśniki, Łapy-Bociany, Łapy-Wity, Łapy-Goździki i Łapy-Lenciuki) wyłączono z gminy Poświętne i nadano jej prawa miejskie (Dz.U. z 1924 r. nr 68, poz. 656).
↑ abcOd 11 lutego 1927 miasto (odrębna gmina miejska); miasto utworzono przez nadanie wiejskiej gminie Nowogród praw miejskich i przekształcenie jej w gminę miejską (Dz.U. z 1927 r. nr 94, poz. 841); Status prawny Nowogrodu (jednego z czterech miejscowości w Polsce) był do 1927 roku nie ustalony, choć funkcjonował on w praktyce jako gmina wiejska.
↑ abcMiasto od 30 września 1919 (odrębna gmina miejska); kolonii Starosielce (brak informacji o uprzedniej przynależności gminnej) nadano prawa miejskie (M.P. z 1919 r. nr 220, poz. 0; Dz.Urz.Min.Spr.Wewn. z 1919 r., nr 50, poz. 724).
.jpg)
.png){kind=small}
_COA.jpg){kind=small}
.svg){kind=small}
