Polska
podlaskie
grajewski
Wąsosz
1123[2]
86
19-222[3]
BGR
0991137[4]
Wąsosz – wieś (1436–1870 miasto; 1980–2002 jako wsie: Wąsosz Pierwszy i Wąsosz Drugi) w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie grajewskim, w gminie Wąsosz[4][5]. Wieś jest siedzibą gminy Wąsosz.
Dawniej miasto; uzyskał lokację miejską w 1436 roku, zdegradowany w 1870 roku[6]. Jako miasto królewskie Korony Królestwa Polskiego leżało w województwie mazowieckim[7]. W latach 1975–1980 miejscowość należała administracyjnie do województwa łomżyńskiego. W 1980 funkcjonowały dwie wsie: Wąsosz Pierwszy i Wąsosz Drugi, które 1 stycznia 2003 połączono ponownie w wieś Wąsosz[8].
Miejscowość historycznie położona jest w mazowieckiej ziemi wiskiej[9].
Wąsosz jest miejscowością typowo rolniczą.
Ziemie na których leży Wąsosz, należały do księstwa płockiego i znalazły się pod bezpośrednim zarządem króla Kazimierza Wielkiego pod koniec 1358 r., kiedy to upłynęły trzy lata, na które Siemowit III otrzymał Wiznę i Zakroczym w zarząd od Kazimierza Wielkiego. W roku 1382 książę Siemowit IV zastawił Wiznę z całą kasztelanią Krzyżakom za 7000 florenów, którą wykupił od nich w roku 1401. Miejscowość założono przy ujściu dwóch rzek przez miernika książęcego Jaśka z Roman w 1428 r., nosiła pierwotnie nazwę Wąsosze. Niedługo później w 1436 r., otrzymała prawa miejskie, gdy książę płocki Władysław I nadał miastu prawo chełmińskie, wolną łaźnię, wagę oraz postrzygalnię sukna. Książęta mazowieccy zbudowali tu także zamek obronny.
W 1471 roku utworzenie powiatu wąsoskiego z siedzibą sądu ziemskiego i grodzkiego, przyczyniło się do rozwoju miasta. Od około 1508 do 1540 roku prowadzono budowę murowanego kościoła parafialnego[10]. W 1509 roku miasto spłonęło[10]. W 1564 roku było tu 300 domów. W 1605 roku mieszczanin Andrzej Rogala ufundował klasztor karmelitów. W 1656 roku przez Wąsosz przeszły wojska szwedzkie, które ograbiły miasto i zniszczyły kościół parafialny, o naprawę którego prosiła króla na sejmiku w 1659 roku miejscowa szlachta[11]. Upadek miasta rozpoczął się na początku XVIII wieku w wyniku wojny północnej w czasach panowania Augusta II Mocnego[12]. W XIX wieku miasto odczuło regres spowodowany rozwojem prywatnego miasta Szczuczyna i poprowadzeniem przez niego nowej drogi z Warszawy do Kowna[12]. W 1870 roku w wyniku reformy administracyjnej Wąsosz utraciła prawa miejskie[13]. Po 17 września 1939 roku Wąsosz zajęła Armia Czerwona i rozpoczęła się okupacja sowiecka. W czerwcu 1941 roku Wąsosz zajęły wojska niemieckie.
W lipcu 1941 w miejscowości doszło do wymordowania prawie całej społeczności żydowskiej[14].
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).