Brdów - Wieś w centralnej Polsce: panorama Brdowa, Ośrodek zdrowia, kościół św. Wojciecha, Restauracja/bank/sklep, budynek Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Brdów, straż pożarna, Jezioro Brdowskie.
Brdów położony jest w centrum wielkopolskiej dzielnicy klimatycznej. Jest obszarem o bardzo małym opadzie rocznym ok. 502 mm, leży w krainie wiecznych wiatrów. Liczba dni z przymrozkami waha się od 50 do 75, temperatura całkowita 8,7 °C. Średnie miesięczne zachmurzenie wynosi 66%, najmniejsze w sierpniu 50% i w czerwcu 52%, a największe w listopadzie 82%.
Dane uzyskane ze stacji meteorologicznej w Kole wynosiły:
Nazwa miejscowości zapewne wywodzi się od czasownika brodzić, związane jest to z położeniem osady na terenach podmokłych. W dawnych czasach Brdów otoczony był mokradłami do tego stopnia, że należało brodzić w wodzie, by dostać się do miasta. Takie położenie pełniło też funkcje obronne. Inne założenie sugeruje, że nazwa miejscowości może wywodzić się od starosłowiańskiego słowa brda, które w V wieku oznaczało wyżynę[13]. Brdów jest położony na terenie polodowcowym, gdzie w krajobrazie dominują niewysokie wzgórza.
Pierwsze pisane źródła z 1136 roku określają miejscowość jako Brdovo[14] lub Brdouo. Na Kujawach nazwy miejscowości kończyły się zazwyczaj na -owo.
W XIX wieku funkcjonuje nazwa Brdów, a także Brdowsk[15], czy w lokalnej gwarze kujawskiejBrudowo[16]. W czasie okupacji niemieckiej w latach 1939–1945 nazwa miejscowości została zmieniona na Seestetten. Po II wojnie światowej wrócono do nazwy Brdów.
Centrum Brdowa w 1944Zabudowa małomiasteczkowa w BrdowieBarokowy klasztor z końca XVII wiekuZachowane późnogotyckie prezbiterium kościoła, zapewne z pocz. XVI wieku
Kalendarium Brdowa:
Prahistoria:
5000–2000 p.n.e. – Pierwsze ślady człowieka pod Brdowem, o czym świadczą znalezione narzędzia z epoki kamienia: siekieromłot i nóż kamienny; odnalezione przez Michała Rawitę Witanowskiego na przełomie XIX i XX wieku, podczas budowy drogi w Bugaju[17].
7 lipca 1136 – Pierwsza pisemna wzmianka o Brdowie, zawarta w Bulli gnieźnieńskiej papieża Innocentego II do arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba[18]. Brdów stanowił własność biskupią.
XIII w.:
1266 r. – Druga pisemna wzmianka o Brdowie w dokumencie z rozprawy sądowej, w którym wymieniono imię Albertus de Brdovo. Był on kapelanem dworu Kazimierza księcia kujawskiego i łęczyckiego.
XIV w.:
1326 r. – Pierwsza pisemna wzmianka o istnieniu parafii w Brdowie, wchodziła ona w skład dekanatu radziejowskiego i diecezji kujawsko-pomorskiej[19] z biskupstwem we Włocławku.
1399 r. – Pierwsza pisemna wzmianka o istnieniu kościoła w Brdowie. Była to zapewne świątynia gotycka, która zastąpiła wcześniejszy drewniany kościół.
1450 r. – OO. Paulini założyli pierwszą szkołę klasztorną w Brdowie.
XVI w.:
1525 r. – Król Zygmunt I Stary nadał miastu przywileje dni targowych.
1562 r. – Król Zygmunt August odnowił prawa miejskie i lokował Brdów na prawie magdeburskim. Miasto na przestrzeni lat otrzymywało liczne przywileje, które miały przyczynić się do rozwoju miasta.
1584 r. – W Brdowie założono szpital i przytułek dla starców i kalek.
XVII w.
1618 r. - W Brdowie pracowało tylko 8 rzemieślników i 3 rybaków[20].
23 sierpnia 1655 r. – Miasto zostało zniszczone przez Szwedów.
24 kwietnia 1656 r. – Szwedzi ponownie wrócili do miasta i je spalili.
około 1690 r. – Przy kościele parafialnym zbudowano barokowy klasztor.
XVIII w.:
W dokumentach miejskich z XVIII w. pojawiają się niektóre nazwy ulic: ul. Pijarska, ul. Kołowa, ul. Rynek.
Częste pożary w latach 1748, 1761, 1769 oraz w 1793 utrudniały rozwój miasta.
1748–1758 r. – Po pożarze odbudowano kościół w stylu barokowym.
21 października 1783 r. – władze miejskie wystąpiły do starostwa o prawo do budowy drewnianego ratusza, na co władze Koła nie wyraziły zgody.
1783 r. – Zbudowano nowy szpital miejski.
1788-1790 r. – Do brdowskiego kościoła dobudowano wieżę zegarową.
1820 r. – W mieście istniało 89 gospodarstw, 13 warsztatów sukienniczych, 1 browar oraz odbywało się 12 jarmarków, mimo że miasto posiadało przywilej 3 jarmarków w ciągu roku. Zabudowa w mieście głównie drewniana, zaczęto brukować Rynek.
1824 r. – Do Brdowa sprowadzili się niemieccy sukiennicy z Saksonii, którzy założyli w mieście fabrykę kuczbaju – kosmatej tkaniny wełnianej.
1857 r. – Liczba mieszkańców Brdowa wyniosła 829 osób, z czego 96 stanowili Żydzi trudniący się głównie handlem.
29 kwietnia 1863 r. – W pobliskich Nowinach Brdowskich doszło do bitwy pod Brdowem, w której polskie oddziały, dowodzone przez Léona Younga de Blankenheima, stoczyły przegraną walkę z dwukrotnie liczebniejszymi oddziałami Moskali – dowodzonymi przez gen. Apostoła Spirydonowicza Kostandę.
1870 r. – Władze carskie odebrały Brdowu prawa miejskie w związku z udzieleniem poparcia powstańcom w okresie powstania styczniowego.
1880 r. – Liczba ludności Brdowa wyniosła rekordową liczbę 1 894 mieszkańców.
XX w.:
1907 r. – Z inicjatywy księdza Gniazdowskiego zbudowano w Brdowie nowy budynek szkoły, który pełnił swoją funkcję do 2009 r. jako przedszkole.
1938 r. – Zbudowano nowy budynek szkoły, który w okresie okupacji niemieckiej pełnił funkcję szpitala.
1939–1945 r. – Obowiązującą nazwą miejscowości było niemieckie Seestetten (nazwa ta pochodzi od jeziora; der See – po niemiecku znaczy jezioro).
1952 r. – Do klasztoru brdowskiego powrócili oo. Paulini.
1954 r. – Powstała gromada Brdów, która funkcjonowała do 1971 r., następnie została wcielona w gromadę Babiak
1973 r. – Brdów został włączony w nową gminę Babiak, przestał pełnić funkcje administracyjne.
1999 r. – Brdów nawiązał współpracę zagraniczną z Ojranami na Litwie.
XXI w.:
2004 r. – W Brdowie swą działalność rozpoczęło Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Brdowskiej.
2010–2012 r. – Centrum Brdowa zostało wyremontowane, m.in. na Rynku postawiono popiersie Fryderyka Chopina, zainstalowano nowe latarnie uliczne.
2020 r. – Mieszkańcy Brdowa i okolicy podjęli dyskusję ws. odzyskania praw miejskich oraz dawnej roli głównego ośrodka dla najbliższej okolicy, którą po części przejął Babiak w 2 poł. XX w.
5 września 2021 – W zebraniu sołeckim wszyscy głosujący, spośród ok. 100 osób, opowiedzieli się za referendum ws. odłączenia się od gminy Babiak oraz utworzenia nowej gminy Brdów[22]. Powstała lokalna grupa działaczy Inicjatywa dla Brdowa, która zabiega o odzyskanie praw miejskich w przyszłości.
Przynależność państwowa i administracyjna Brdowa od 1138
Brdów osada przedtem miasteczko, nad jeziorem, powiat kolski, gmina Lubotyń, leży o 3 wiorsty na wschód od Babiaku, przy drodze z Koła do Izbicy. Posiada kościół parafialny murowany z XIV w., szkołę początkową i dom schronienia dla starców i kalek. W 1827 r. Brdów liczył 94 domy i 794 mieszkańców, w 1859 r. 85 domów i 863 mieszkańców, obecnie ma 1894 mieszkańców. (...)
Legendy
Z Brdowem związanych jest wiele legend:
Legenda o obrazie mówi, że wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem został namalowany na życzenie Władysława Jagiełły na podobiznę swojej żony, czyli królowej Jadwigi. Sam obraz miał zostać zabrany przez króla na bitwę pod Grunwaldem[23].
Legenda o jeziorze opowiada o zatopionym w nim weselu, zmierzającym z kościoła po zamarzniętej wodzie, na drugi brzeg. Jak mówią podania, lód nie wytrzymał ciężaru, a woda pochłonęła wszystkich weselników razem z karocą zaprzęgniętą w konie.
Legenda dotycząca mieszkańców Brdowa opowiada o pojedynku dwóch braci o rękę kobiety, który oboje przepłacili życiem. Wspomina o tym w swojej poezji ks. Józef Markowski na pocz. XX wieku.
Zgodnie z miejscową tradycją wydaje się być prawdą, iż pod Jeziorem Brdowskim znajduje się tunel, który łączy klasztor z wsią Radoszewice po przeciwnym brzegu jeziora.
Kościół i klasztor oo. paulinów
Kościół i klasztor paulinów – od południaKościół i klasztor paulinów – od północyObraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z XV/XVI wieku
Parafię św. Wojciecha w Brdowie wzmiankowano po raz pierwszy w 1326 r. Prawdopodobnie już wcześniej na terenie obecnej świątyni istniał drewniany kościół bądź kaplica. Jedna z teorii mówi, że na terenie obecnej świątyni istniał zamek warowny, połączony tunelem pod jeziorem z dworem w Radoszewicach. W miejscu samego kościoła miał istnieć pałac biskupi. Teorię tę potwierdzałby fakt istnienia starej piwnicy, pod kościołem brdowskim, z XIV wieku[24]. Pewną datą jest rok 1399, gdy w Brdowie istniał już murowany kościół parafialny. W późniejszych wiekach wielokrotnie rozbudowywany i remontowany po pożarach. W 1436 r. król Władysław Warneńczyk istniejącą parafię przekazał pod opiekę ojcom paulinom, według woli swego ojca – Władysława Jagiełły. Ojcowie paulini opiekowali się parafią z przerwami do 1870 r., ponownie wrócili do klasztoru w 1952 roku.
Kościół św. Wojciecha, położony na wysokim brzegu Jeziora Brdowskiego to kościół orientowany, pierwotnie gotycki, zbarokizowany i rozbudowany w XVII i XVIII w. Ostatni raz odnowiony w latach 1748–1758 być może według projektu architekta Cochilego[25]. Założony na planie prostokątnym, jednonawowy, z wyodrębnionym prezbiterium. Zbudowany z cegły i otynkowany. Korpus nawowy oskarpowany, przykryty prostym sufitem, połączony z prezbiterium ostrołukiem. Prezbiterium również oskarpowane zachowało gotycką formę, zamknięte wielobocznie, nakryte sklepieniem gwiaździstym. Okna w korpusie nawowym prostokątne zakończone łukiem półkolistym, w prezbiterium – ostrołukowe. Przy prezbiterium od północy stara zakrystia, od południa – nowa. Wewnątrz nowej zakrystii sufit z fasetą, w starej zakrystii – sklepienie kolebkowo-krzyżowe. Dachy świątyni dwuspadowe, kryte blachą miedzianą. Pomiędzy kościołem a klasztorem wieża czterokondygnacyjna wybudowana w 1790, ze ściętymi narożami, ujętymi w pilastry, kryta hełmem z 1877 r. Na wieży także zegar z 1769 r. W latach 1913–1914 do południowej ściany korpusu nawowego dobudowano neobarokową kaplicę według projektu Józefa Dziekońskiego, połączona z nawą główną łukiem półkolistym, kryta kopułą z latarnią.
Wewnątrz świątyni trzy ołtarze z drugiej połowy XVIII wieku. Ołtarz główny z figurami świętych zakonników i ojców Kościoła oraz obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem z przełomu XV/XVI wieku, zakryty srebrną sukienką z XVIII wieku. W bocznych ołtarzach obrazy: św. Pawła I Pustelnika, Chrystusa Ukrzyżowanego z Matką Bożą i Świętym Janem – wszystkie z przełomu XVII i XVIII wieku. Ambona rokokowa z rzeźbą Chrystusa na baldachimie. Organy w kościele nowe, sprowadzone po pożarze w 1983 roku. Wnętrze bogato zdobione freskami, odnowione ostatni raz po pożarze w 1983 r., nową polichromię wykonał artysta malarz z Krakowa – Zdzisław Pabisiak. Ponadto w kościele zabytkowa chrzcielnica z 1635[26], płaskorzeźba przedstawiająca chrzest Pana Jezusa w Jordanie oraz epitafium z popiersiem ks. Bronisława Kochanowicza, który został zamordowany w obozie koncentracyjnym w Dachau w 1942 roku. Na ścianach świątyni w gablotach umieszczone liczne wota, wśród nich gablota z szablami z okresu powstania styczniowego.
Na ścianach zewnętrznych kościoła umieszczono kilka tablic pamiątkowych, m.in. tablicę upamiętniającą prawa miejskie Brdowa, czy pochowanego w Brdowie Jakuba Krzyżanowskiego – dziadka Fryderyka Chopina.
Barokowy klasztor, zbudowany w końcu XVII w., usytuowany jest prostopadle od zachodu orientowanego kościoła, połączony z nim przejściem na wysokości pierwszego piętra.
Klasztor spalony w 1748 r., odbudowany w 1758 r. Barokowy, dwukondygnacyjny. Wewnątrz w trakcie środkowym, korytarz sklepiony w przyziemiu kolebką na gurtach, na piętrze – kolebką krzyżową. Na osi elewacji wschodniej, brama wejściowa zamknięta łukiem odcinkowym. Szczyty północne i południowe ujęte w spływy wolutowe, zwieńczone trójkątnymi przyczółkami. Dach dwuspadowy, kryty dachówką.
W 1790 r. cmentarz przykościelny został zamknięty, a kościół otoczono murem z dwiema bramami, ujętymi w zdwojone pilastry, ozdobione przerywanymi szczytami.
Cmentarz jest miejscem spoczynku rodziny Poli Negri – jej dziadka oraz wujów[27]. Znajduje się tu również symboliczny nagrobek Jakuba Krzyżanowskigo – dziadka Fryderyka Chopina[28]. Został on pochowany w Brdowie w 1805 roku. W 1863 r. w zbiorowej mogile pochowano 70 powstańców styczniowych, którzy polegli w bitwie pod Brdowem, w osobnych mogiłach pochowani zostali Karol Libelt – syna poznańskiego działacza i filozofa o tym samym imieniu oraz Léon Young de Blankenheim – dowódca polskich oddziałów powstańczych pod Brdowem.
Cmentarz w 1995 roku został wpisany do rejestru zabytków. Zachowały się na nim nagrobki z XIX i początku XX wieku.
Pomniki i upamiętnienia
Na terenie Brdowa wiele miejsc, związanych z historią miejscowości, zostało upamiętnionych formą tablicy pamiątkowej bądź pomnika. Na samym rynku, prócz popiersia Fryderyka Chopina, znajdują się głaz z wyrytymi dwiema czaszkami, upamiętniający legendę o pojedynku dwóch braci oraz głaz upamiętniający rocznicę chrztu Polski. Tablice pamiątkowe umieszczone na ścianach kościoła upamiętniają m.in.: Jakuba Krzyżanowskiego, prawa miejskie i koronację obrazu Matki Boskiej przez Jana Pawła II. Na ścianie domu, w którym mieszkała Pola Negri również została umieszczona tablica pamiątkowa przypominająca ten fakt.
Przy remizie OSP postawiono pomnik św. Floriana. Na rozwidleniu ul. Cmentarnej i ul. Mickiewicza znajduje się z kolei figura Matki Bożej, ufundowana w początku XX wieku przez doktorową Helenę Mysłowską z Kłodawy. Na skwerze w centrum Brdowa natomiast postawiono drewniane rzeźby bóstw słowiańskich.
Popiersie Fryderyka Chopina
Drewniane rzeźby bóstw słowiańskich i wiekowa lipa będąca pomnikiem przyrody
Tablica upamiętniająca prawa miejskie
Upamiętnienie rocznicy chrztu Polski
Pomniki przyrody
Na rynku w Brdowie rośnie lipa, posadzona 3 maja 1919 roku na pamiątkę odzyskania przez Polskę niepodległości, została wpisana do rejestru pomników przyrody w 1991 r.
Szkolnictwo
Szkoła Podstawowa im. Powstańców Styczniowych w Brdowie
W Brdowie od około 1450 roku działa szkoła. Prowadzili ją ojcowie paulini, którzy byli jej rektorami.
W 1907 roku staraniem księdza Gniazdowskiego i parafian oddano do użytku nowy budynek szkoły, który służył mieszkańcom Brdowa do 2009 r. jako przedszkole.
Budynek szkoły, przy ul. A. Mickiewicza, zbudowano w 1938 r. Na przestrzeni lat był rozbudowywany dwukrotnie (ostatni raz w 2006 r.). W 1999 r. Zespół Szkół w Brdowie nawiązał współpracę ze szkołą podstawową w Ojranach na Litwie. W okresie wakacji grupa nauczycieli i młodzieży z Litwy przyjeżdżała do Brdowa, co było możliwe dzięki wsparciu finansowemu „Wspólnota Polska”. Dzięki współpracy uczniowie z polskiej szkoły na Wileńszczyźnie mogli zwiedzić Polskę i zapoznać się bliżej z polską kulturą[29].
Przed reformą szkolnictwa w 2017 w skład Zespołu Szkół w Brdowie wchodziła: szkoła podstawowa, gimnazjum i przedszkole. Obecnie na terenie miejscowości swą działalność prowadzi Szkoła Podstawowa im. Powstańców Styczniowych w Brdowie oraz Przedszkole Samorządowe w Brdowie.
Sport
Przy Szkole Podstawowej w Brdowie działa Uczniowski Klub Sportowy o specjalności wioślarskiej, który korzysta z naturalnej bazy sportowej, jaką jest, znajdujące się w odległości 300 m od szkoły, Jezioro Brdowskie. Uczniowie biorą udział w licznych zawodach wioślarskich odbywających się na terenie całego kraju (m.in. w Warszawie, w Płocku, w Kaliszu, czy we Włocławku). Baza sportowa klubu pozwala od wielu lat organizować na Jeziorze Brdowskim regaty wioślarskie o zasięgu krajowym.
Ponadto w miejscowości działa „Młodzieżowy Klub Sportowy – Brdów”, który reprezentuje Brdów w różnych dyscyplinach oraz organizuje wydarzenia sportowe na terenie miejscowości: rajdy rowerowe, marsze nordic-walking, czy biegi.
filia Gminnego Ośrodka Kultury – Biblioteka Publiczna w Brdowie
Młodzieżowy Klub Sportowy „Brdów” (rok zał. 2012)
W „Karczmie pod Jesionem” zorganizowana została wystawa poświęcona Poli Negri, prezentująca pamiątki z nią związane.
W Brdowie co roku odbywa się kilka imprez kulturalnych bądź sportowych m.in.: bieg im. Poli Negri (od 2008), czy konkurs fotograficzny (od 2011), których organizatorami są Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Brdowskiej oraz Stowarzyszenie MKS „Brdów”.
Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Brdowskiej organizuje również festyny i pikniki dla mieszkańców Brdowa i okolicy.
Służba zdrowia
Zakład Opieki Zdrowotnej „Eskulap”
Pierwszy szpital i przysiółek dla bezdomnych istniał w Brdowie już w XV w., prowadzili go ojcowie paulini. W okresie wojennym w obecnym budynku szkoły mieścił się szpital, gdzie pracowali polscy lekarze. Służył on pomocą medyczną wielu rannym podczas II wojny światowej.
Obecnie w miejscowości działa ośrodek zdrowia – Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowtnej „Eskulap”, a przy nim apteka. Swoją działalność przy ośrodku zdrowia prowadzi także „Med-Vita Rehabilitacja i Masaż” z gabinetem fizjoterapii.
Straż pożarna
W miejscowości znajduje się remiza strażacka, a przy niej działa Ochotnicza Straż Pożarna w Brdowie, powołana w 1912 roku.
Miejsca noclegowe
Karczma
Dom pielgrzyma ojców Paulinów,
„Karczma pod Jesionem”,
Agroturystyka „Pod wierzbą”.
Handel i usługi
Bank
Brdów to lokalny ośrodek handlu i usług dla pobliskich wsi. Znajduje się tu kilka sklepów spożywczych i przemysłowych, kwiaciarnia, mini-market Groszek, market Dino, działają małe zakłady usługowe, m.in. zakład fryzjerski, zakład pogrzebowy. Swoją siedzibę ma tu także Agencja Pocztowa oraz Bank Spółdzielczy.
W Brdowie mieszczą się dwie restauracje: „Karczma pod Jesionem” i pizzeria „Capri”.
Stacja paliw znajduje się przed wjazdem do miejscowości od strony Koła.
Józef Markowski (ur. 1886, zm. 1963) – poeta, ksiądz; proboszcz parafii Brdów w latach 1929–1930. Napisał i wydał drukiem tomik wierszy: „Sonety Brdowskie”, w kronice Brdowa opisał dzieje osady i czasy mu współczesne.
Karol Libelt (ur. 1807, zm. 1875) – polski filozof mesjanistyczny, działacz polityczny i społeczny. Syn Karola Libelta – Karol – poległ w bitwie pod Brdowem; ojciec bardzo przeżywał śmierć syna; niezwykłym tego dowodem jest fakt, że założony, odległy 2 km od Czeszewa, folwark nazwał Brdowem i mieszkał tam aż do śmierci.
Korneliusz Jemioł OSPPE (ur. 1914, zm. 1996) – paulin, prześladowany przez władze PRL. Pierwszy proboszcz parafii Brdów i przeor klasztoru w Brdowie po powrocie paulinów do Brdowa w 1952 r.
Joachim Stefan Bartoszewicz (ur. 1867, zm. 1938) – lekarz, publicysta, jeden z przywódców nurtu narodowego w polskiej polityce okresu międzywojennego, senator I i III kadencji, a także wieloletni prezes Stronnictwa Narodowego. Jego młodszy brat Jan Bartoszewicz był właścicielem majątku Wiecinin w parafii Brdów, a Joachim był jego częstym gościem[31]. Grób rodzinny Bartoszewiczów zachował się w dobrym stanie na miejscowym cmentarzu.
↑Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 12.
↑Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 1 : A-Ł, Warszawa 1827, s. 40.
↑Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
↑Polskie Towarzystwo Historyczne: Liczba ludności miast fabrycznych. Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego, 1930. (pol.).
↑Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 września 1921 r., Województwo łódzkie, Powiat kolski, Gmina Lubotyń.
↑Society for the Diffusion of Useful Knowledge. London: Baldwin & Cradock, 1831; published under the Superintendence of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge: Mapa Królestwa Kongresowego z 1831 r.. 1831.
PiotrP.MaluśkiewiczPiotrP., Ziemia konińska – przewodnik turystyczny, Konin: Apeks, 1997, ISBN 83-86139-28-5, OCLC750945451. Brak numerów stron w książce
Andrzej CzesławA.C.NowakAndrzej CzesławA.C., Koło, Kłodawa, Uniejów, Dąbie, Przedecz oraz okolice – przewodnik turystyczny, Poznań: Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej, 1987, ISBN 83-85034-05-6, OCLC69476907. Brak numerów stron w książce
Racinowska Teresa, Przewodnik po miejscach życia dziadka i matki Fryderyka Chopina na Kujawach, Brdów 2010, ISBN 978-83-61117-37-7.
Jozafat Mozga, Dzieje konwentu paulinów w Brdowie, w: „Studia Claromontana”, t. 5, Jasna Góra 1986, s. 394–470.
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).
.JPG)
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
239_Zesp%C3%B3%C5%82_klasztorny_paulin%C3%B3w_z_2._po%C5%82owy_XVIII_w._ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_pw._%C5%9Bw._Wojciecha,_klasztor,_Brd%C3%B3w_gm._Babiak_HWnsjaper.JPG)
