W Gowarczowie znajduje się szkoła podstawowa; do 2017 funkcjonowało też publiczne gimnazjum im. Jana Pawła II[12].
Historia
We wczesnym średniowieczu istniał tu gród, zbudowany na planie „ósemki”, zamieszkały w latach 1100–1250. W XIV w. była to osada parafialna z kościołem drewnianym (wzmiankowanym w 1404, ale istniejącym prawdopodobnie od XIII w.)[13], które odprowadzały dziesięcinę do kolegiaty sandomierskiej[6], w dokumentach z 1376 wymieniany jest kapelan Mikołaj de Goworziczow. Na początku XV wieku dziedzic Gowarczowa imieniem Wysota nadał tutejszemu proboszczowi pole, łąki, las i karczmę w Miłakowie[13].
Miasto lokowane na prawie magdeburskim w 1430 przez króla Władysława Jagiełłę na prośbę właściciela Gowarczowa, podczaszego sandomierskiego Krystyna (Krzysztofa[13]) Magiera (Magiery)[14], położone przy trakcie z Kielc do Grójca, odległe 2 i pół mili od Opoczna a 1 i pół mili od Końskich[15]. Wymieniane jako Goworziczow (1339), Goworzyczow (1520) i Goworczow (1577)[16].
W XVI w. mieszkańcy zajmowali się głównie rolnictwem. Dokument z 1546 odnotowuje, że z miastem kontakty handlowe mieli kupcy ze Śląska i Moraw[13]. W 1577 Gowarczów miał 7 łanów. Miasto płaciło szosu 6 florenów, od 7 łanów i 6 bań gorzałki, także czopowe za cały rok 22 floreny[15]. W 1662 miało 374 mieszkańców w 43 domach[potrzebny przypis].
W 1511 wzmiankowany kościół murowany pw. św. Piotra i św. Floriana, z placem pod szkołę, role miejskie, młyn i stawy. Kościół rozbudowano w 1640 dzięki staraniom chorążego krakowskiego Aleksandra Korycińskiego i jego małżonki Zofii ze Zborowskich[13]. Po pożarze z 1767[15], który objął miasto wraz ze świątynią[13], obecny kościół wzniesiono w 1774 ze środków Józefa Jabłonowskiego[13]. Świątynię pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła konsekrował w 1778 biskup sufragan gnieźnieński Ignacy Antoni Kozierowski. Świątynia została odnowiona w 1843, a w latach 1902–1904 w znacznym stopniu rozbudowana[6][14].
Istniała też oddzielna od kościoła kaplica św. Rocha[15].
W połowie XIV wieku parafia Gowarczów obejmowała obszar 103 km². Około 1350 miała 432 mieszkańców[potrzebny przypis]. W XIX w. parafia Gowarczów należała do dekanatu skrzyńskiego, a potem koneckiego, w 1881 liczyła 4960 parafian. Przed 1881 proboszczem był ks. Adam Jakubowski[15].
Miasto do XVIII wieku pozostawało w rękach Bnińskich i Jabłonowskich. Miasto było ośrodkiem przemysłu żelaznego, ludność trudniła się wyrobem gwoździ, w XVIII w. istniała tu fabryka szabel. W pierwszej połowie XIX w. działał tu wielki piec oraz 3 fryszerki[15].
W 1827 liczono tu 103 domów i 946 mieszkańców, w 1861 – 126 domów i 1496 mieszkańców (w tym 788 żydów), przeważnie rolników. W 1881 Gowarczów liczył 138 domów (12 murowanych) i 1280 mieszkańców, istniała tu szkoła początkowa i miał swoją siedzibę urząd gminny i sąd gminny I okręgu. Co wtorek odbywały się targi. W Końskich, oddalonych o 10 wiorst, znajdowała się stacja pocztowa[15].
Dobra Gowarczów w końcu XIX w. składały się z folwarków: Gowarczów-Praga, Ludwinów i Giełzów, oddzielonego folwarku Barycz vel Michałów, osad młynarskich: Morzywół, Borowiec i Kwas, oraz kilkunastu wsi. Rozległość dominialna wynosiła 4985 mórg[15].
Folwark Gowarczów-Praga
Folwark Ludwinów
Folwark Giełzów
grunty orne i ogrody
724 morgi
416 mórg
365 mórg
łąki
202 morgi
56 mórg
88 mórg
pastwiska
323 morgi
214 mórg
393 morgi
lasy
1029 mórg
1046 mórg
nieużytki i place
32 morgi
36 mórg
60 mórg
razem
2310 mórg
1768 mórg
906 mórg
budynki murowane
25
11
budynki drewniane
1
1
10
płodozmian
8- i 10-polowy
5- i 9-polowy
inne
pokłady rudy żelaznej, torfu, glinki ogniotrwałej i farby żółtej
Oprócz powyższej rozległości dominialnej odłączono w różnych okresach osady młynarskie Morzywół z gruntem 36 mórg, osadę Borowiec z gruntem 25 mórg, osadę Kwas z gruntem 59 mórg, folwark Barycz vel Michałów z osadą młynarską o rozległości 250 mórg, oraz grunta w wieczystych dzierżawach – 1200 mórg[15].
Wsie w dobrach Gowarczów
wieś Praga osad 16, gruntu mórg 24
wieś Bębnów osad 41, grantu mórg 613
wieś Barycz osad 13, gruntu mórg 263
wieś Morzywół osad 13, gruntu mórg 267
wieś Szczurek osad 6, gruntu mórg 151
wieś Rogówek osad 11, gruntu mórg 182
osada Kwas gruntu mórg 39
wieś Brzeźnica osad 54, grantu mórg 730
wieś Gąsiorów osad 21, gruntu mórg 233
wieś Teklinów osad 9, gruntu mórg 105
wieś Ludwinów osad 4, gruntu mórg 52
wieś Januchta osad 15, grantu mórg 160,
wieś Skrzyszów osad 27, gruntu mórg 323
wieś Giełzów osad 23, gruntu mórg 667
wieś Borowiec osad 11, gruntu mórg 355
wieś Kacprów osad 37, gruntu mórg 551
wieś Komaszyce osad 25, gruntu mórg 403
wieś Miłaków osad 3, gruntu mórg 55
Osad w dawnym miasteczku Gowarczów 229, gruntu mórg 1417.
Zabytki
Kościół pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła z XV wieku. Pierwotnie gotycki, został rozbudowany ok. 1640 przez chorążego krakowskiego Aleksandra Korycińskiego i jego żonę Zofię ze Zborowskich. Świątynia uległa zniszczeniu w czasie pożaru w 1767. Fundatorem odbudowy w 1774 był kolejny właściciel tutejszych dóbr, chorąży galicki Józef Jabłonowski. W latach 1902–1904 z inicjatywy ks. Antoniego Czarkowskiego kościół ponownie rozbudowano. Nawa kościoła w dwuprzęsłowej części wschodniej zachowała swój pierwotny kształt – część zachodnia z dwuwieżową fasadą pochodzi z początku XX wieku. Krótkie, prostokątne prezbiterium jest w zrębie gotyckie. Zakrystia i dwie kwadratowe kaplice boczne pochodzą z 1640. Pod kaplicami znajdują się sklepione krypty grobowe. Z tego względu kaplice mają posadzki na nieco wyższym poziomie niż nawa. Sklepienia kaplic, prezbiterium i zakrystii są kolebkowo-krzyżowe[potrzebny przypis]. Przedsionek i skarbczyk posiadają sklepienie kolebkowe. Nawa ma nowe sklepienie pochodzące z czasu ostatniej rozbudowy. W wyposażeniu wnętrza dominują elementy z okresu wczesnego baroku. Kościół został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.483 z 23.03.1957, z 15.02.1967 i z 7.05.1980)[18].
Kościół pw. św. Rocha z 1908 r. Jest to budowla jednonawowa z prezbiterium nieco niższym od nawy. Front świątyni obramowany jest przez dwie wieżyczki. Kościółek posiada sklepienie korkowo-krzyżowe. Na ołtarzu wykonanym z cegły i gipsu umieszczony jest późnorenesansowy obraz św. Rocha.
↑Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ abcParafia. [w:] Parafia Gowarczów [on-line]. [dostęp 2019-05-03].
↑Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 32-33
↑Postanowienie z 24 października (5 listopada) 1869 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 419)
↑Uchwała Nr 13d/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu koneckiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 20 grudnia 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 31 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 104)
↑Uchwała Nr XVII/79/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 8 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie kieleckim (Dz. Urz. WRN w Kielcach z 1972 r. Nr 26, poz. 173)
↑Postanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 24 października (5 listopada) 1869 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji radomskiej (Dziennik Praw z 1869 r. T. 69, Nr 239, s. 419)
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).