Watykan

Państwo Watykańskie

Status Civitatis Vaticanæ
Stato della Città del Vaticano^[1]

Herb Flaga
Hymn: Inno e Marcia Pontificale (Hymn Papieski, Marsz religijny)
Ustrój polityczny	teokracja[2] elekcyjna
Konstytucja	Konstytucja Watykanu[2]
Stolica	Watykan[1]
Data powstania	11 lutego 1929[1]
Papież	Franciszek[2]
Powierzchnia	0,49 km²[1]
Populacja (2023) • liczba ludności	764[3]
• gęstość	1559,1 os./km²
Kod ISO 3166	VA
Waluta	1 euro = 100 eurocentów[1] (EUR, €)
Telefoniczny nr kierunkowy	+379[4]
Domena internetowa	.va[5]
Kod samochodowy	SCV
Kod samolotowy	HV
Strefa czasowa	UTC +1 – zima[5] UTC +2 – lato[6]
Narody i grupy etniczne	Włosi, Szwajcarzy i inni[5]
Język urzędowy	łacina[1], włoski
Religia dominująca	katolicyzm 100%
Położenie na mapie
41°54′10″N 12°27′09″E

{{Państwo infobox}} Przestarzałe pola: "wysokość".

Watykan, Państwo Watykańskie^[1][7] (wł. Stato della Città del Vaticano^[8] [tʃitˈta del vatiˈkaːno], łac. Status Civitatis Vaticanæ) – miasto-państwo^[9] w Europie Południowej, na Półwyspie Apenińskim^[10], enklawa na terytorium Włoch, w Rzymie^[5]. Najmniejsze uznawane państwo świata pod względem powierzchni i najmniejsze niepodległe państwo pod względem liczby ludności^[5].

Watykan to siedziba najwyższych władz Kościoła katolickiego, gdzie rezyduje papież^[5]. Obywatele Watykanu to głównie dostojnicy kościelni, księża, zakonnice oraz Gwardia Szwajcarska z rodzinami. Oprócz tego do pracy przychodzi około 3000 osób mieszkających poza murami Watykanu (pracownicy poczty, radia, gazety, sklepów, dworca kolejowego i służby medycznej)^[11][12]. Obywatelstwo Watykanu traci się z momentem, kiedy przestaje się w nim mieszkać^[5].

Unia Stolicy Apostolskiej z Watykanem

Stolica Apostolska (łac. Sancta Sedes) jest połączona z Watykanem unią personalną i funkcjonalną. Stolica Apostolska sprawuje nad Watykanem wyłączne zwierzchnictwo oraz suwerenną władzę i jurysdykcję^[13][12]. Obydwa byty posiadają międzynarodową podmiotowość prawną.

Jednakże według innej teorii, Stolica Apostolska i Watykan stanowią w istocie jeden podmiot, występujący zależnie od własnej woli pod jedną z dwóch nazw^[14].

Nazwa

Nazwa państwa nawiązuje do Wzgórza Watykanusa na prawym brzegu Tybru, w zachodniej części Rzymu. W starożytności znajdowała się tam etruska osada zwana „Vatica” albo „Vaticum”. Nazwą Watykan (Pola Watykańskie) określano płaski obszar między Tybrem oraz wzgórzami Janiculum i Monte Mario. Według świętego Augustyna w Rzymie istniał kult boga Vaticanusa odpowiedzialnego za kwilenie niemowląt. Krzyk małego dziecka stanowił wróżbę przyszłego życia odczytywaną przez wróżbitów, wyznawców etruskiego Watykanusa. Łacińskie słowo (w różnej pisowni) vaticinius, vaticinia, vaticinium oznacza proroczy, przepowiadający przyszłość, wieszczy, wróżebny. Składa się ono z dwóch członów, z których pierwszy zbudowany jest przez słowo vates oznaczające wieszcza. Drugi człon nazwy pochodzi od łacińskiego canto, -are – śpiewać, grać, wieszczyć. Vaticanus mogło więc oznaczać także Miejsce wróżbitów lub Miejsce prorocze. Określenie pochodzi zapewne od wróżbiarzy, którzy oferowali w tym miejscu swoje usługi starożytnym Rzymianom.

Adaptowanie starożytnych kultów przez chrześcijaństwo znalazło też wyraz w pierwszym tłumaczeniu Biblii, w Wulgacie, księga Nehemiasza 6:12:

et intellexi quod Deus non misisset eum sed quasi vaticinans locutus esset ad me et Tobia et Sanaballat conduxissent eum

Przeniknąłem bowiem: Nie Bóg go posłał, lecz on wypowiedział to proroctwo o mnie, ponieważ go przekupili Tobiasz wraz z Sanballatem.

Nazwę „Państwo Watykańskie” wymyślił Benito Mussolini, strona kościelna proponowała nazwę „Roma vaticana” (Rzym watykański) podczas negocjacji traktatu laterańskiego w 1929 roku.

Historia^[15]

Historia Wzgórza Watykańskiego sięga IV wieku, kiedy cesarz rzymski Konstantyn Wielki przekazał biskupom Rzymu Pałac Laterański. Państwo Kościelne, władane przez papieży, powstało później. Jego początek zgodnie z legendą związany miał być z tzw. donacją Konstantyna, sfałszowanym dokumentem, który rzekomo darował papieżom Rzym wraz z okolicami.

Początkowo siedzibą papieży nie był sam Watykan, lecz Lateran. Watykan był miejscem pielgrzymek do grobu św. Piotra. W pobliżu już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa zbudowano klasztory, przytułki i schroniska. Powstały też liczne kramy kupieckie obsługujące podróżujących. Pierwsze umocnienia obejmujące bazylikę św. Piotra i Mauzoleum Hadriana zostały zbudowane podczas pontyfikatu papieża Leona IV pod koniec IX wieku. Watykan stał się miejscem, gdzie papież mógł się schronić przed najeźdźcami. Przeniesienia siedziby papieskiej do Watykanu dokonał Grzegorz XI 17 stycznia 1377 po powrocie z Awinionu, kiedy zastał Pałac Laterański w ruinie. W połowie XV wieku papież Mikołaj V powiększył i upiększył budowle watykańskie, założył również Bibliotekę Watykańską. Jego następcy kontynuowali rozbudowę Watykanu – Sykstus IV wzniósł Kaplicę Sykstyńską (1475–1483), Aleksander VI wybudował wieżę nad kaplicą (Torre del Borgia), Juliusz II natomiast zatrudnił Bramantego do zbudowania nowej bazyliki św. Piotra.

Państwo to utrzymało się do 1870, kiedy to armia króla Włoch Wiktora Emanuela II włączyła je do nowo powstającego Królestwa Włoch. Papież nie pogodził się z podbojem Państwa Kościelnego i ogłosił się więźniem Watykanu. Dopiero 11 lutego 1929 roku faszystowski rząd włoski Benito Mussoliniego i Stolica Apostolska podpisali tzw. traktaty laterańskie, kończące spór i gwarantujące istnienie Państwa Watykańskiego w obrębie pałacu i ogrodów watykańskich.

Ustrój polityczny^[2]

Papież Franciszek w Watykanie, 2021

Monarchia elekcyjna i teokratyczna, w której pełnię władzy posiada papież. Funkcje legislacyjne pełni Papieska Komisja ds. Państwa Watykańskiego, zaś bieżącym zarządzeniem Watykanem zajmuje się Gubernatorat Państwa Watykańskiego. W relacjach zagranicznych Watykan (najczęściej występuje jako Stolica Apostolska^[16]) reprezentuje sekretarz stanu, potocznie nazywany premierem Watykanu.

Finanse i gospodarka

Do 2014 roku czołową instytucją finansową Watykanu był Instytut Dzieł Religijnych (wł. Istituto per le Opere di Religione, IOR), znany także jako Bank Watykanu. Bank ten odpowiadał za finanse Stolicy Apostolskiej oraz operacje na światowych rynkach finansowych. Obecnie zachował rolę pomocniczą^[17]. Jego rola została jednak znacznie ograniczona. Od 2014 roku, na mocy decyzji papieża, jednak to Administracja Dóbr Stolicy Apostolskiej stała się bankiem centralnym Watykanu^[18]. W 2014 papież Franciszek powołał Radę Ekonomiczną i stanowiący jej urząd wykonawczy Sekretariat ds. Ekonomicznych, jako organy zajmujący sprawami ekonomicznymi Państwa Watykańskiego i Stolicy Apostolskiej^[19].

Państwo Watykańskie posiada osobny od Stolicy Apostolskiej bilans finansowy. W 2012 r. zamknął się on pozytywnym saldem w wysokości 23 mln euro, podczas gdy w budżecie Stolicy Apostolskiej wyniósł 2 mln euro^[20].

Gospodarka Watykanu opiera się m.in. na dochodach z pielgrzymek i wizyt w muzeach (rocznie od 5 do 7 mln turystów; w 2007: 4,3 mln), z rękodzieła i z emisji znaczków pocztowych oraz na dochodach z inwestycji na rynkach finansowych^[21][1].

Watykan ma prawo bicia własnych monet, które są często rarytasami numizmatycznymi^[22]. Posiada też swoją gazetę (L’Osservatore Romano)^[23], telewizję (Watykański Ośrodek Telewizyjny)^[24] i rozgłośnię radiową (Radio Watykańskie)^[25]. Na terenie Watykanu znajduje się mała stacja kolejowa^[26] oraz funkcjonuje Poczta Watykańska.

Od 2008 roku na dachu Auli Pawła VI znajdują się panele fotowoltaiczne, produkujące energię elektryczną^[27]. Według wyliczeń pozwala to zaoszczędzić 80 ton ropy rocznie. Od 2020 roku 20% energii elektrycznej ma pochodzić z paneli fotowoltaicznych. Watykan prowadzi również wymianę aut używanych np. przez pocztę Watykańską na auta elektryczne^[28]

Na terenie Watykanu działa tylko jeden związek zawodowy, Stowarzyszenie Świeckich Pracowników Watykanu^[29].

Topografia miasta i budowle

Całe terytorium państwa watykańskiego od trzech stron otoczone jest murami. W kraju znajduje się zespół pałacowo-kościelny z bazyliką świętego Piotra, placem św. Piotra, pałacem oraz wiele gmachów galerii, muzeów i budynków administracyjnych^[5]. Watykan posiada też Papieską Akademię Nauk^[30] i Obserwatorium Watykańskie założone w 1572 roku oraz Ogrody Watykańskie^[31].

Architektura^[31]

• 
  Jedna z fontann na placu św. Piotra
• 
  Schody w Muzeum Watykańskim
• 
  Gwardziści szwajcarscy
• 
  Gwardziści szwajcarscy
• 
  Kopuła
• 
  Bazylika św. Piotra
• 
  Widok na Ogrody Watykańskie
• 
  Pałac Gubernatoratu

• renesansowo-barokowy kompleks bazyliki św. Piotra
• Muzea Watykańskie
  • Muzeum Broni w dawnym więzieniu
  • Pinakoteka
  • Museo Chiaramonti
  • Museo Sacro
  • Museo Pio-Clementino
  • Museo Missionario-Etnologico
  • Appartamento Borgia
  • Na Watykanie znajduje się także sala Sobieskiego, w której prezentowany jest duży obraz Jana Matejki przedstawiający zwycięstwo króla Polskiego nad Turkami pod Wiedniem w 1683 roku^[32].
• kaplica Sykstyńska ze słynnymi freskami Michała Anioła
• plac Świętego Piotra
• brama św. Piotra
• brama dzwonnicy
• fontanna orła
• pałac Sykstusa V
• pałac Grzegorza XIII
• wieża Mikołaja V
• dziedziniec Gwardii Szwajcarskiej
• pałac Belwederski
• Poczta Główna
• Mur Leoniański
• Campo Santo Teutonico
• kościół św. św. Marcina i Sebastiana

Bazylika^[33]

Bazylika św. Piotra na Watykanie (wł. San Pietro in Vaticano) została zbudowana w latach 1506–1626 na placu św. Piotra na Watykanie. To drugi co do wielkości kościół na świecie (powierzchnia ok. 23 tys. m²) i jedno z najważniejszych świętych miejsc chrześcijaństwa. Wedle tradycji stoi na miejscu ukrzyżowania i pochówku św. Piotra, uznawanego za pierwszego papieża – jego grób leży pod głównym ołtarzem. W bazylice i w jej podziemiach znajdują się także groby innych papieży.

Liczba odwiedzających bazylikę św. Piotra jest szacowana na kilkanaście milionów rocznie^[34].

Oprócz bazyliki św. Piotra w Rzymie znajdują się jeszcze trzy inne kościoły mające tytuł bazyliki większej. Są to^[1]:

• bazylika św. Jana na Lateranie,
• bazylika św. Pawła za Murami,
• bazylika Santa Maria Maggiore (Matki Bożej Większej).

Nauka

Watykańskie Obserwatorium Astronomiczne, Mount Graham, Arizona

Najważniejszą instytucją naukową w Watykanie jest Papieska Akademia Nauk (założona w 1603 roku, zreorganizowana w 1936). Ma 80 członków powoływanych przez papieża spośród wybitnych uczonych z całego świata (głównie przedstawicieli nauk matematyczno-przyrodniczych). Akademia nie prowadzi własnych badań naukowych, jest organem opiniodawczym papieża w sprawach nauki^[30]. Z nieteologicznych instytucji naukowych Watykanu najbardziej znane są: Obserwatorium Watykańskie^[35], Watykańska Grupa Badawcza, biblioteka (Bibliotheca Apostolica Vaticana), Pinacoteca Vaticana (założona w 1932, Muzea Watykańskie) i Watykańskie Muzeum Historyczne (założone w 1973 roku). Pod egidą Watykanu działa 5 uniwersytetów: Papieski Uniwersytet Gregoriański (Gregorianum, założony w 1553), Papieski Uniwersytet Laterański (założony w 1824), Papieski Uniwersytet Świętego Tomasza z Akwinu (Angelicum, założone w 1909), Papieski Uniwersytet Urbaniana (założony w 1627), Papieski Uniwersytet Salezjański (założony w 1940), 7 kolegiów teologicznych, 5 instytutów studyjno-badawczych, m.in. największy ośrodek studiów biblijnych Papieski Instytut Biblijny (Biblicum, założony w 1909)^[36].

Media

• Watykański Ośrodek Telewizyjny (CTV)
• Portal internetowy
• Radio Watykańskie
• Kanał YouTube
• Gazeta L’Osservatore Romano

Tablice rejestracyjne

Papamobile z watykańskimi tablicami rejestracyjnymi SCV 1

Na tablicach rejestracyjnych Watykanu znajdują się trzy czarne litery „SCV” (Stato della Citta del Vaticano) oznaczające Watykan oraz pięć cyfr – dla samochodów administracji, a dwie litery „CV” i pięć cyfr dla samochodów mieszkańców. Jednoślady posiadają odpowiednio litery „SCV” i cztery cyfry dla administracji oraz litery „CV” i cztery cyfry dla mieszkańców^[37].

Istnieją ponadto tablice specjalne dla papieża i kardynałów – na białym tle czerwone litery „SCV” i numery od 2 do 100. Numerem rejestracyjnym SCV1 jest oznaczany samochód, którego aktualnie używa papież^[37].

Święta państwowe

W Watykanie świętem państwowym jest rocznica paktów laterańskich w roku 1929, 11 lutego.

Transport kolejowy

Najkrótszy krajowy system kolejowy na świecie

W Watykanie znajduje się jedna stacja kolejowa, Watykan, oraz 300 metrów torów kolejowych^[26].

Watykan w literaturze

Zobacz też

• Papieże – Władcy Państwa Watykańskiego
• Żuawi papiescy
• Granica watykańsko-włoska
• Lista światowego dziedzictwa UNESCO w Watykanie

Uwagi

Przypisy

1. Leksykon świata. Poznań: Publicat, 2009, s. 507. ISBN 978-83-245-1719-0.
2. Legge fondamentale dello Stato della Città del Vaticano. vatican.va. [dostęp 2023-06-07]. (wł.).
3. Population. www.vaticanstate.com. [dostęp 2020-11-15].
4. International Telecommunication Union.
5. Holy See (Vatican City) [online], The World Factbook [dostęp 2021-03-01] .
6. Krystian Chariza: Atlas geograficzny dla szkół ponadgimnazjalnych. Warszawa: Nowa era, 2012. ISBN 978-83-267-0775-9. Brak numerów stron w książce
7. Watykan, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-08-27] .
8. Vatican City, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2021-03-01]  (ang.).
9. Vatican City [online], UNESCO World Heritage Centre [dostęp 2021-03-01]  (ang.).
10. Italian Peninsula, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2021-03-01]  (ang.).
11. Watykan ciekawostki. lovetravel.pl. [dostęp 2014-05-07].
12. Sławomir Jeżmański: Państwo-Miasto Watykańskie i Stolica Apostolska w świetle prawa międzynarodowego. Racjonalista, 21 lipca 2006. [dostęp 2014-05-07].
13. Jacek Barcik, Tomasz Srogosz: Prawo międzynarodowe publiczne. Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck, 2007, s. 152 i n. ISBN 978-83-7483-785-9.
14. Remigiusz Bierzanek, Janusz Symonides: Prawo międzynarodowe publiczne. Wolters Kluwer, s. 138. ISBN 978-83-7334-294-1.
15. Historia Watykanu. [dostęp 2014-05-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-03)]. (pol.).
16. Traktowanie Stolicy Apostolskiej i Watykanu jako odmiennych podmiotów, jakkolwiek uzasadnione z punktu widzenia ustrojowego, nie występuje jednak wyraźnie na gruncie prawa międzynarodowego. W stosunkach międzynarodowych nazwy te bywają stosowane zamiennie, a zaciągnięcie zobowiązania pod jedną z nich jest rozumiane jako wiążące dla obu.
17. Papież zdecydował, że watykański bank IOR będzie dalej działać. wp.pl, 7 kwietnia 2014. [dostęp 2014-05-07].
18. Papież Franciszek reformuje finanse Watykanu. Powołał dwie nowe instytucje finansowe i bank centralny, by zmniejszyć wydatki oraz zapobiec nadużyciom. wpolityce.pl. [dostęp 2020-07-09].
19. Papież ustanowił Sekretariat ds. Gospodarczych. deon.pl, 25 lutego 2014. [dostęp 2014-05-07].
20. Kryzys finansowy w Watykanie? Wręcz przeciwnie.. Polskie Radio, 4 lipca 2013. [dostęp 2014-05-07].
21. Watykan ostrzega przed chciwością i inwestuje, Gazeta Wyborcza, 2008-10-10.
22. Monety obiegowe – Watykan. euromonety.pl. [dostęp 2014-05-07].
23. Oficjalna strona gazety L’Osservatore Romano. [dostęp 2014-05-07]. (pol.).
24. Łukasz Knapik: Watykański Ośrodek Telewizyjny (CTV) z nowym szefem. SATkurier, 23 stycznia 2013. [dostęp 2014-05-07].
25. Radio Watykańskie – oficjalna strona. [dostęp 2014-05-07]. (pol.).
26. Watykan: kryje wiele tajemnic. wp.pl, 11 lutego 2013. [dostęp 2014-05-07].
27. Katolicka Agencja Informacyjna: 2400 paneli słonecznych na dachu Auli Pawła VI. „Zielony” Watykan ma czystą energię. Aleteia Polska, 2019-07-17. [dostęp 2019-12-08].
28. Ekologiczny Watykan. Powstały pierwsze punkty ładowania elektrycznych aut. www.tvp.info. [dostęp 2019-12-11].
29. Trade Unions of the World, 6th ed. John Harper Publishing, 2005, s. 391. ISBN 978-0-9543811-5-8.
30. Oficjalna strona Papieskiej Akademii Nauk. [dostęp 2014-05-07]. (ang.).
31. Watykan. Rzym-it. – wakacje. [dostęp 2014-05-07]. (pol.).
32. Sala Sobieski e dell’Immacolata [online], www.vaticanstate.va [dostęp 2019-12-11] .
33. Strona oficjalna bazyliki św. Piotra. [dostęp 2014-05-07]. (wł.).
34. Źródło: Radio Watykańskie, 18.01.2008.
35. Oficjalna strona Watykańskiego Obserwatorium Astronomicznego. [dostęp 2014-05-07]. (ang.).
36. Watykan. Nauka, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2014-05-07] .
37. Watykan bez tajemnic, czyli rzecz o samochodach, pociągu i helikopterze w Watykanie. stacja7.pl, 18 marca 2013. [dostęp 2014-05-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-08)].

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona internetowa Państwa Watykańskiego

Kontrola autorytatywna (państwo niepodległe):

• VIAF: 136038551
• LCCN: n80053295
• GND: 4062404-3
• NDL: 00560559
• LIBRIS: khwzz38331p509f
• BnF: 15336233z, 119337484
• SUDOC: 027255123
• NKC: ge131242
• BNE: XX452469
• BIBSYS: 90911944
• J9U: 987007296233905171

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 4169174
• Britannica: place/Vatican-City
• Treccani: stato-della-citta-del-vaticano
• Universalis: cite-du-vatican
• БРЭ: 3255250
• ЕСУ: 32476
• SNL: Vatikanstaten
• Catalana: 0069717
• DSDE: Vatikanstaten