Urodził się jako Czesław Juliusz Wydrzycki[8] 16 lutego 1939 w Starych Wasiliszkach[9] w ówczesnym województwie nowogródzkim (obecnie Białoruś). Jego rodzicami byli Anna z domu Markiewicz (1897–1986) i Antoni Wydrzycki (1896–1960), wykonujący prace rzemieślnicze, m.in. strojenie fortepianów i naprawę zegarów. Miał siostrę Jadwigę (zm. 2020)[10][11]. Śpiewał w szkolnym chórze w szkole dziesięciolatce oraz w chórze kościelnym (tam grał też na organach)[12]. Wraz z chórem szkolnym koncertował w innych szkołach[13]. W latach 1953–1954[10] uczęszczał do klasy fortepianu liceum pedagogicznego w Grodnie[12]. Uczył się także w uczelni muzycznej(inne języki) w Grodnie, jednak po roku nauki został z niej wyrzucony, gdyż opuszczał zajęcia. Grał na występach szkolnych na bajanie (rosyjska odmiana akordeonu)[10]. W 1958 poślubił Marię Klauzunik[12].
Przesiedlenie do Polski
Został przesiedlony do powojennej Polski w 1958 w ramach ostatniej fali masowych wysiedleń Polaków z Kresów Wschodnich. Rodzina Wydrzyckich zdecydowała się ostatecznie na ekspatriację, by Niemen uniknął powołania do Armii Radzieckiej[12]. Rodzina rok spędziła w obozie dla ekspatriantów w Drawsku Pomorskim, a następnie zamieszkała w Świebodzinie[14], Białogardzie i ostatecznie Kołobrzegu, a Czesław znalazł się w Gdańsku, gdzie rozpoczął naukę w średniej szkole muzycznej, w klasie fagotu. Równocześnie występował w studenckich teatrach, kabaretach i klubie Żak w Gdańsku, śpiewając po hiszpańsku i polsku piosenki latynoamerykańskie, akompaniując sobie na gitarze[12]. Dwie z tych piosenek pojawiły się potem na jego pierwszej płycie[15]. Jednocześnie zarabiał, pracując dorywczo w porcie lub strojąc fortepiany[12]. W tym okresie poznał i zaprzyjaźnił się z Helmutem Nadolskim[12].
W 1960 urodziła im się córka Maria. Mieszkali wówczas w Sopocie[12]. Z pierwszą żoną rozwiódł się w 1971.
Lata 60.
Początki muzyczne
W 1962 poznał Franciszka Walickiego, który zaczął go promować i organizować występy. Pierwszy występ Czesława Niemena zorganizowany został 3 czerwca 1962 roku w więzieniu dla kobiet w Grudziądzu[16]. W tym samym roku został zauważony na Festiwalu Młodych Talentów w Szczecinie i w nagrodę odbył trasę po kraju z zespołem Czerwono-Czarni. To właśnie Walicki z trudem przekonał Niemena, by zamiast piosenek latynoskich i rosyjskich zaczął grać rocka[12].
Współpraca z Niebiesko-Czarnymi
Po odniesieniu pierwszych sukcesów w konkursach wykonawców amatorów zaczął dzięki Walickiemu występować z zespołem Niebiesko-Czarni i komponować[12]. 10 października 1962 nagrał z nimi małą płytę, tzw. EP, z czterema utworami, w tym śpiewaną przez siebie piosenką „Lekcja twista”. Związał się uczuciowo z solistką zespołu Adą Rusowicz. W 1963 wystąpił na I Krajowym Festiwalu Polskiej Piosenki w Opolu z własną kompozycją „Wiem, że nie wrócisz”, która przeszła niezauważona.
W grudniu 1963 wystąpił z grupą Niebiesko-Czarni w paryskiej sali Olympia[17]. W tym okresie, za namową żony Franciszka Walickiego, zaczął posługiwać się pseudonimem artystycznym Niemen[18], jako nie tylko atrakcyjniejszym marketingowo w Polsce, ale także łatwiejszym do wymówienia dla cudzoziemców[8][19][19]. W połowie lat 70. oficjalnie zmienił nazwisko na Niemen-Wydrzycki[8]. Nazwisko Niemen przyjął od rzeki Niemen, płynącej w pobliżu jego miejsca urodzenia[19]. Stosował on jednak odmianę Niemena, Niemenem, inną niż w przypadku nazwy rzeki, i choć dziennikarz Andrzej Ibis-Wróblewski sugerował, że Wydrzycki powinien odmieniać swój pseudonim tak jak rzekę, artysta się z tym nie zgodził[8].
Od 18 do 20 stycznia 1964 wraz z grupą Niebiesko-Czarni występował przed koncertami Marleny Dietrich w Sali Kongresowej w Warszawie. W pierwszej części koncertu Dietrich usłyszała utwór Niemena „Czy mnie jeszcze pamiętasz”, który w listopadzie 1964 nagrała na płytę z własnym tekstem („Mutter, hast du mir vergeben”)[20].
Z grupą Niebiesko-Czarni występował na koncertach w Polsce, m.in. na festiwalu w Sopocie w 1965, na Węgrzech i we Francji. W listopadzie 1965 wystąpił jako solista na festiwalu w Rennes, gdzie zdobył statuetkę Srebrnego Gronostaja za kompozycję i nagrodę specjalną jury za najbardziej oryginalny debiut[21]. Z Niebiesko-Czarnymi nagrał kilka małych płyt oraz zrealizował wiele nagrań dla radia. Zakończył współpracę z zespołem w listopadzie 1965, po trasie koncertowej w Jugosławii.
Debiutował jako piosenkarz bigbitowy, śpiewając rock and rollowe i rockowe piosenki w stylu The Beatles oraz ballady. Do największych przebojów pierwszego okresu należą dynamiczny utwór „Czy wiesz?” i sentymentalna ballada „Pod Papugami”. Wkrótce jednak zaczął zmierzać w stronę ambitniejszej muzyki, adresowanej do bardziej wymagającej młodzieży akademickiej. Utwory z okresu współpracy z grupą Niebiesko-Czarni nagrał potem na nowo na płycie Czy mnie jeszcze pamiętasz? z grupą Akwarele.
Niemen i Akwarele
Jesienią 1966 wraz z muzykami formacji Chochoły utworzył zespół Akwarele. W następnym roku odbył z nimi pierwszą trasę koncertową, rozpoczętą występem 16 stycznia 1967 w Jeleniej Górze. Dokonał nagrań dla radia i na małą płytę, a w kwietniu 1967 zarejestrował materiał na longplay Dziwny jest ten świat. 25 czerwca 1967 wystąpił z tytułową piosenką z płyty Dziwny jest ten świat na 5. KFPP w Opolu, gdzie otrzymał m.in. nagrodę Polskiego Radia. Piosenka „Dziwny jest ten świat” stała się najbardziej znanym z polskich protest songów i hymnem młodzieży końca lat 60.
W 1967 wystąpił m.in. na festiwalu w Sopocie oraz w Kolonii w Niemczech, a w styczniu 1968 śpiewał na targach MIDEM w Cannes. Niemen nagrał album Sukces, który został złotą płytą, stał się też bohaterem krytycznego filmu krótkometrażowego pod tym samym tytułem, w reżyserii Marka Piwowskiego, który pokazano w czerwcu 1968. W październiku 1968 Niemen i Akwarele nagrali jeszcze płytę Czy mnie jeszcze pamiętasz?, a w grudniu Niemen odebrał wspomnianą złotą płytę.
Niemen Enigmatic
Od lutego 1969 do lipca 1970 z zespołem występował we Włoszech, początkowo jako «I Niemen», a od lipca 1969 w zmienionym składzie jako «Niemen Enigmatic». Nagrał kilka singli, zarejestrował też fragmenty koncertów. Grał głównie w klubach, a w czerwcu 1970 wystąpił na festiwalu Cantagiro. Czesław Niemen blisko związał się z piosenkarką Faridą, z którą w listopadzie 1970 odbył trasę po Polsce. W swej twórczości włączał się w kolejne dominujące w światowej muzyce rockowej prądy, tworząc własne, charakterystyczne odmiany muzyki – od rocka psychodelicznego przez symfoniczny rock progresywny (album Niemen Enigmatic z monumentalnym utworem „Bema pamięci żałobny-rapsod” do tekstu C. K. Norwida) po awangardowy jazz-rock (albumy Niemen Vol. 1 i Niemen Vol. 2) oraz muzykę elektroniczną. W październiku 1969, w przerwie włoskich występów, muzycy nagrali płytę z czterema kompozycjami do słów polskich poetów, która ukazała się na początku 1970 jako Niemen Enigmatic. Na przełomie 1969/70 zrealizowano też film ilustrujący utwór „Bema pamięci żałobny rapsod”.
Lata 70.
W styczniu 1971 nowy skład zarejestrował materiał na podwójny album Niemen z ambitną muzyką w jazzrockowym duchu, wykorzystując także dwa wiersze Norwida. Występował w kraju oraz m.in. w Czechosłowacji i Finlandii. W tym czasie Czesław Niemen uzyskał mieszkanie w Warszawie przy ul. Niecałej 8, finalizował też sprawę rozwodową. Pod koniec 1971 wziął udział w nagraniu płyty z muzyką Andrzeja Kurylewicza. Wielokrotnie wspomagał różnych artystów w nagraniach i brał udział w zbiorowych przedsięwzięciach muzycznych czy muzyczno-teatralnych. Napisał wiele utworów dla innych wykonawców, m.in. dla Ady Rusowicz. Przez lata powstały dziesiątki wersji jego piosenek. Czesław Niemen, od 1968 grający na organach Hammonda, z wolna rozbudował swoje klawiszowe instrumentarium, dodając najpierw melotron, a potem, jako pierwszy polski muzyk, syntezator Mooga. Nowoczesne i drogie wówczas wyposażenie pozwoliło mu nagrać wspomniany, prawie całkowicie elektroniczny album, stawiający go w jednym rzędzie z takimi awangardowymi muzykami i grupami jak Tangerine Dream, Klaus Schulze czy Vangelis.
Równocześnie Niemen zaczął nagrywać muzykę filmową, którą tworzył przez prawie 10 lat. Wiosną 1973 zarejestrował też w Monachium utwory na płytę solową Russische Lieder. W styczniu i lutym 1974 z muzykami sesyjnymi nagrał w Nowym Jorku płytę Mourner's Rhapsody. Zagraniczna kariera Niemena nie rozwinęła się jednak.
Niemen Aerolit i N.AE.
Grupa Niemen zakończyła swoją działalność koncertem w Białymstoku w sierpniu 1973. W następnym miesiącu powstała grupa Niemen Aerolit, która nagrała m.in. materiał na pośmiertną płytę 41 Potencjometrów Pana Jana, a w końcu roku 1974 płytę zatytułowaną nazwą zespołu. Jego działalność przerwała śmierć perkusisty Piotra Dziemskiego w marcu 1975, którą Niemen głęboko przeżył. Zadedykował mu płytę Katharsis, nagraną solo również w 1975.
W 1978 ukazała się kaseta magnetofonowa ze złotymi przebojami artysty, a rok później płyta długogrająca z podobnym materiałem. W czerwcu 1979 wystąpił na festiwalu w Opolu, a 24 sierpnia 1979 w Sopocie zdobył Grand Prix Festiwalu Interwizji piosenką „Nim przyjdzie wiosna”. Pod koniec roku Polskie Nagrania bez wiedzy Niemena wydały na krajowym rynku kompilacyjną płytę Postscriptum, która została opracowana jedynie w celach promocyjnych na targi MIDEM w Cannes odbywające się w styczniu 1980 (był to jeden z wielu przypadków lekceważenia artystycznej woli muzyka).
W 1981 opracował kompozycje muzyczne do spektaklu teatralnego pt. Tragedia Romantyczna, którego osiem przedstawień w katowickim Spodku widziało 52 tysiące osób, a który był wystawiony przez studentów WRTV i górnośląską Solidarność.
1 marca 1990 Niemen wystąpił na Festiwalu w San Remo, a rok później ponownie na MIDEM. W 1992 wziął udział w spektaklu Księga Krzysztofa Kolumba w Teatrze Muzycznym w Gdyni. W maju 1993 grał w Nowym Jorku, a w 1995 wziął udział wraz z zespołem Dżem i wieloma zaproszonymi muzykami w koncercie upamiętniającym zmarłego Ryszarda Riedla. Występ ten zarejestrowano i wydano na płycie List do R. na 12 głosów[23].
Zaczął publikować felietony w miesięczniku muzycznym „Tylko Rock”. Gorąco protestował przeciw pirackim edycjom jego nagrań, które wtedy obficie pojawiły się na kasetach magnetofonowych, a potem na kompaktach. Wyraźnie dawał do zrozumienia, że nie zamierza nagrywać nowych płyt do czasu prawnego uregulowania sytuacji na rynku muzycznym. Pomiędzy 1991 a 1996 ukazało się kilka edycji wznowień jego najwcześniejszych albumów. Pierwsza seria, wydawana przez Digiton, zakończyła się na albumie Niemen Aerolit, druga – zatytułowana Niemen retrospekcja – na Marionetkach (kompilacja wydanych niezależnie od siebie LP Niemen Vol. 1 i Niemen Vol. 2). W ramach trzeciej serii, noszącej tytuł Od początku, wydawanej przy współpracy z Polskimi Nagraniami, ukazało się tylko pięć albumów. W 1995 wydana została pierwsza autoryzowana przez Niemena składanka kompaktowa jego wczesnych nagrań, pt. Sen o Warszawie. Dwa lata później wziął gościnny udział w nagraniu cegiełki na rzecz ofiar powodzi, Moja i twoja nadzieja '97.
W 1999 został wybrany na wykonawcę wszech czasów w plebiscycie „Polityki”[24], w związku z czym dał kilka koncertów w Trójce.
Lata 2000–2004
29 września 2001 wystąpił w Warszawie na koncercie pamięci C. K. Norwida, a 17 listopada 2001 wyszła ostatnia jego płyta studyjna spodchmurykapelusza, promowana singlem kompaktowym z trzema wersjami utworu „Jagody szaleju”. Została przychylnie przyjęta przez słuchaczy i krytyków. W 2002 i 2003 ukazały się dwa 6-płytowe, kolekcjonerskie boksy Od początku I i Od początku II obejmujące albumy wydane w Polsce w latach 1967–1980, uzupełnione odautorskim komentarzem i wspomnieniami muzyka. Niemen dość intensywnie zajmował się promocją tych wydawnictw – pomimo osłabienia spowodowanego chorobą, udzielał wywiadów w telewizji i radiu. Zapowiedział wówczas wydanie dwóch kolejnych boksów, których robocze tytuły brzmiały Na pomieszane języki i Niemen – muzyka programowa. Pierwszy z nich miał gromadzić nagrania, których dokonał poza granicami kraju (m.in. włoskie single czy zachodnioniemieckie longplaye), drugi natomiast muzykę skomponowaną na potrzeby teatru i telewizji.
Choroba
Od wielu lat cierpiał na nowotwórukładu chłonnego, który próbował zwalczyć przy pomocy medycyny naturalnej. Zmarł 17 stycznia 2004 w Centrum Onkologii w Warszawie z powodu powikłań związanych z zapaleniem płuc, na które zapadł w szpitalu[25]. Ciało artysty, zgodnie z jego ostatnią wolą, zostało skremowane.
Był uczuciowo związany z włoską piosenkarką Faridą, którą poznał na festiwalu Cantagiro we Włoszech. Artystka po latach zwierzyła się, że Niemen był miłością jej życia[28][29]. Dwukrotnie żonaty: z Marią Klauzunik[30] i Małgorzatą Krzewińską. Swojej drugiej żonie poświęcił takie utwory, jak „Baby M.”, „Z listu do M.”, „Moje zapatrzenie”, „Postscriptum”. Z pierwszego małżeństwa ma córkę Marię Gutowską, a z drugiego córki Natalię Niemen-Otrembę i Eleonorę Atalay[31].
Od najmłodszych lat przejawiał zainteresowanie rysunkiem i malarstwem – w dorosłym życiu projektował okładki swoich płyt, a od lat 90. zainteresował się grafiką komputerową.
Tadeusz Skliński, Niemen: dyskografia, fakty, twórczość, Nemunas, 2006, ISBN 83-9230-920-0. Brak numerów stron w książce
Dariusz Michalski, Czesław Niemen: Czy go jeszcze pamiętasz?, Warszawa: MG, 2009, ISBN 978-83-61297-76-5. Brak numerów stron w książce
Jan Edward Czachor, Czesław Niemen w Świebodzinie, Stowarzyszenie Pamięci Czesława Niemena w Świebodzinie, 2010. Brak numerów stron w książce
Artur Krajewski, Być Jak Czesław Niemen. Fotograficzny pomnik budowany migawką aparatu Artura Krajewskiego, ASP w Warszawie i Fundacja Kultury i Sztuki artHOLDING, 2019, ISBN 978-83-66098-65-7.
„Czesław Niemen”[36] – film dokumentalny z 2007 roku w reżyserii Eugeniusza Szpakowskiego, 58 min
„Coś co kocham najwięcej”[37] – film dokumentalny z 2008 roku w reżyserii Eugeniusza Szpakowskiego, 21 min
„Coś co kochał najwięcej...”[38] – film dokumentalny z 2012 roku w reżyserii Eugeniusza Szpakowskiego, 22 min
„Sen o Warszawie” – film dokumentalny z 2014 roku w reżyserii Krzysztofa Magowskiego, 1 godz. 44 min.
Szkoły
26 maja 2006 r. nadano imię Czesława Niemena Zespołowi Szkół Muzycznych we Włocławku, 31 maja 2008 Publicznemu Gimnazjum nr 2 w Strzelcach Opolskich, gdzie odsłonięto także pomnik piosenkarza[39], 2 czerwca 2009 Gimnazjum nr 25 w Warszawie[40], a 19 listopada 2009 Gimnazjum nr 3 w Świebodzinie[40]. W tym też mieście 20 czerwca 2009 roku, z udziałem rodziny artysty, odsłonięto Ławeczkę Czesława Niemena[41]. 12 maja 2016 r. nadano Gimnazjum nr 1 w Lubinie imię Czesława Niemena, jego żona Małgorzata Niemen odsłoniła pamiątkową tablicę w hołdzie patronowi. Szkoła zyskała również sztandar z wizerunkiem artysty.
W Poznaniu znajduje się studium piosenkarskie im. Czesława Niemena.
Monety
17 czerwca 2009 Narodowy Bank Polski wyemitował monetę powszechnego obiegu o nominale 2 zł ze stopu Nordic Gold pamięci Niemena, a 19 czerwca dwie srebrne monety kolekcjonerskie o nominale 10 zł, wybite stemplem lustrzanym: okrągłą i kwadratową (klipa). Umieszczono na nich wizerunki Czesława Niemena i jego płyt. Projektantem obu monet oraz rewersu monety powszechnego obiegu jest Robert Kotowicz[42][43].
Piłka nożna
Piosenka Niemena Sen o Warszawie od 12 marca 2004 r. jest wykonywana przed każdym spotkaniem Legii Warszawa na Stadionie Wojska Polskiego w Warszawie jako hymn kibiców.
Wydarzenia kulturalne
W roku 2004 (20 sierpnia) oraz 2009 (23 sierpnia) na festiwalu w Sopocie jeden dzień poświęcono twórczości Niemena[44][45], a od jesieni 2005 r. w Słupsku odbywa się Festiwal Młodych Talentów Niemen Non Stop pod patronatem Miejskiego Centrum Kultury w Słupsku, prezydenta Słupska i marszałka województwa pomorskiego, na którym młodzi artyści śpiewają utwory Niemena oceniane przez profesjonalne jury. Od 2009 r. festiwal ten obejmuje patronatem medialnym TVP Kultura. W 2015 roku w NEY Gallery & Prints w Warszawie odbyła się zbiorowa wystawa fotograficzna poświęcona w całości Czesławowi Niemenowi[46]. Stowarzyszenie Pamięci Czesława Niemena corocznie organizuje zjazd niemenologów w Łagowie[14]. W 2019 roku (21 sierpnia) amerykański zespół Metallica wykonał na Stadionie Narodowym w Warszawie utwór Niemena „Sen o Warszawie”.
Muzeum poświęcone artyście w Starych Wasiliszkach
20 lutego 2011 roku we wsi Stare Wasiliszki na Białorusi, w domu, w którym urodził się Czesław Niemen, otwarto muzeum jego imienia. W domu znajduje się część oryginalnego wyposażenia, w większości podarowanego przez mieszkańców Wasiliszek, którzy otrzymali je od rodziny artysty w czasie ich wyprowadzki do Polski[13].
Murale
Białogard (2010; ul. Grunwaldzka 22)
Warszawa (2019; ul. Płytowa 14)
Poznań (2020; ul. Grobla 14, zamalowany w grudniu 2021 po interwencji spadkobierców[47])
Daty realizacji nagrań: 30 października 1970 (XIII Międzynarodowy Festiwal Jazz Jamboree '70, Sala Kongresowa Pałac Kultury i Nauki, Warszawa), 23 i 24 czerwca 1972 (Krajowy Festiwal Piosenki Polskiej w Opolu, Amfiteatr Tysiąclecia, Opole)
„–” album nie był notowany.
Występy gościnne i albumy zawierające nagrania różnych wykonawców
Do reedycji CD albumu „Zagrajcie nam wszystkie srebrne dzwony” z 1975 dołączono dwa utwory Czesława Niemena, które nie znalazły się na pierwotnym wydawnictwie
wydawnictwo zbiorcze, obejmujące pięć pierwszych albumów Niemena nagranych dla Polskich Nagrań („Dziwny jest ten świat”, „Sukces”, „Czy mnie jeszcze pamiętasz”, „Niemen Enigmatic” oraz tzw. „czerwony album”, nazwany na potrzeby wznowienia „Człowiek jam niewdzięczny”) oraz „album zerowy”, składankę wczesnych dzieł „Sen o Warszawie”.
wydawnictwo zbiorcze, obejmujące sześć albumów Niemena nagranych dla Polskich Nagrań w latach 1972–1980 („Niemen Vol. 1” i „Niemen Vol. 2” wzorem poprzednich cyfrowych wznowień skompilowano na jednym CD zatytułowanym „Marionetki”, „Idee fixe” ukazało się na dwóch odrębnych dyskach).
↑ abcdCzesław Niemen [online], rmf.fm, Cytat: gatunek: electronica, psychodeliczny rock, rock progresywny, rock eksperymentalny Czesław Niemen (naprawdę Czesław Wydrzycki), to jeden z najważniejszych i najwybitniejszych twórców muzyki w Polsce. Po odejściu w 1967 roku z bigbeatowego zespołu Niebiesko-Czarni, występował jako solista. Kierował także własnymi grupami: Akwarele, Niemen-Enigmatic oraz Grupa Niemen. Poza nagrywaniem kompozycji na własne albumy, Niemen tworzył również muzykę filmową i teatralną. Brał między innymi udział w nagraniu muzyki do „Wesela” Andrzeja Wajdy, gdzie wykonywał partię Chochoła. Artyście nieobca była również poezja – poza wykorzystaniem w utworach wierszy Norwida, Asnyka i Przerwy-Tetmajera, Niemen sam pisał, publikując wiersze, między innymi na łamach magazynu „Tylko Rock”. W ostatnich latach kariery Czesław Niemen, poza komponowaniem muzyki, zajmował się również tworzeniem grafik komputerowych. Wybitny artysta zmarł 17 stycznia 2004 roku.(pol.).
↑Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny. Lubomir Mackiewicz (red.), Anna Żołna (red.). Warszawa: Wydawnictwo „Interpress”, 1993, s. 496. ISBN 83-223-2644-0.