Kozienice na mapie Topograficznej Królestwa Polskiego z 1839
W 1429 roku nazwa miasta zostaje zapisana jako Coszinicze, co należy czytać jako Kozinice. Obecna forma pojawia się po raz pierwszy w zapiskach z 1569 roku, jako Kozienycze. Przeobrażenie nastąpiło poprzez zmianę grupy -in- w -en-, co było częstym zjawiskiem w ówczesnej polszczyźnie. Nazwa pochodzi od nazwy osobowejKozina, istnienie osoby o takim imieniu, nazwisku lub przezwisku jest potwierdzone przez źródła historyczne[8].
Król, mówi podanie, sarnę na krótki strzał chybił; Kozie nic! zawołali obecni łowcy, a król przez pamięć na te wyrazy, osadzie przez siebie założonej miano Kozienic nadał[9].
W innych językach nazwa miasta to: niem.Koschnitz[10]; jid.קאָזש(ע)ניץKoż(e)nic[11].
Historia
Pierwsza wzmianka o Kozienicach pochodzi z 1206, kiedy wraz z sąsiednimi wsiami nadane zostały klasztorowi norbertanek w Płocku. Włości te były jednak znacznie oddalone od Płocka, więc Kozienice w drodze zamiany stały się własnością królewską i pozostały nią aż do rozbiorów. W 1326 roku wieś Kozienice została przeniesiona na prawo magdeburskie przez Władysława Łokietka. Miejscowość położona na skraju Puszczy Kozienickiej przy trakcie z Wilna do Krakowa została jednym z ulubionych miejsc polowań króla Władysława Jagiełły, który przebywał tu 10 razy. Prawdopodobnie dla niego też wzniesiono tu drewniany dwór myśliwski, a sam król w 1394 ufundował kościół. Bliskość Puszczy Radomskiej i rzeki Wisły pozwoliła na budowę, pod kierownictwem mistrza Jarosława, mostu łyżwowego, który po spławieniu do Czerwińska był wykorzystany przez wojska polskie pomiędzy 30 czerwca a 3 lipca 1410 roku do przeprawy w czasie wielkiej wojny z zakonem krzyżackim[12][13].
W 1467 roku w królewskim dworze królowa Elżbieta Rakuszanka urodziła syna królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi, późniejszego króla Zygmunta I Starego, co upamiętnia do dziś pamiątkowa kolumna wzniesiona w 1518, która jest najstarszym pomnikiem świeckim w Polsce. W 1507 mieszkańcy Kozienic poprosili o prawa miejskie. Czekali na nie ponad 40 lat, gdyż dopiero 8 stycznia 1549 roku król Zygmunt II August wydał na sejmie w Piotrkowieprzywilej dla wojewody ruskiego i starosty radomskiego Piotra Firleja z Dąbrowicy na założenie miasta na części gruntów kozienickich, a w 1550 wydany został drugi przywilej lokacyjny (w porównaniu z pierwszym przywilejem zwiększał obciążenia fiskalne mieszczan). W 1557 król Zygmunt August ufundował tu parafię i uposażył plebana, w roku 1558 Kozienice otrzymały przywilej organizowania jarmarków.
W 1764 powstał tu skład soli dla całego powiatu radomskiego, a w 1779 miasto otrzymało przywilej na 12 jarmarków rocznie[9]. W 1782 miasto o przeważnie drewnianej zabudowie zostało zniszczone przez pożar i dzięki królowi odbudowane głównie jako murowane. W 1786 roku w miejscowości król Stanisław Poniatowski założył Królewską Manufakturę Broni Palnej[15], która w latach 1784–1788 przekształcona została w Fabrykę Broni w Kozienicach będącą największą fabryką broni palnej w Rzeczypospolitej[16]. Fabryka wytwarzała karabiny, pistolety oraz sztucery, w tym pierwszy w historii seryjnie produkowany karabin polskiej konstrukcji tzw. sztucer kozienicki[17][18]. Miasto w okresie tym praktycznie od nowa lokowane zyskało murowaną zabudowę. Odbudową i przebudową miasta zajął się Stanisław August Poniatowski (według projektu Jana Fontany). W 1792 roku w czasie wojny polsko-rosyjskiej pod Kozienicami stało polskie wojsko pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego. Po III rozbiorze Polski (1795) Kozienice znalazły się na terenie zaboru austriackiego, w latach 1807–1815 wchodziły w skład Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku znajdowały na terenie zaboru rosyjskiego[19][20]. W 1844 władze rosyjskie utworzyły gubernię radomską, w której skład weszły Kozienice. Wojska rosyjskie stacjonowały w Kozienicach od 1813 aż do 1915 roku, kiedy zostały zmuszone do wycofania się z powodu wkroczenia Austriaków i Niemców (I wojna światowa). W latach polskich powstań wyzwoleńczych 1830–1831 oraz 1863–1864 w okolicach Kozienic odbywały się walki powstańców przeciwko rosyjskiemu zaborcy.
W 1867 utworzono powiat kozienicki. Dzięki temu została wybudowana droga do Radomia. Wzniesiono też koszary, przebudowano i rozbudowano pałac. Działały fabryka blachy, garbarnia, browar i młyny. W 1897 Kozienice zamieszkiwało 6391 osób, w tym 3764 Żydów.
W 1940 Niemcy otworzyli w Kozienicach getto dla ludności żydowskiej[22]. Początkowo mieszkało w nim ok. 5 tys. Żydów, jednak we wrześniu 1942 wskutek przesiedleń ludności żydowskiej z innych miejscowości (m.in. Magnuszewa, Sieciechowa i Głowaczowa) ich liczba wzrosła do ok. 13 tys.[22] W tym samym miesiącu getto zostało zlikwidowane, a jego mieszkańców wywieziono do obozu zagłady w Treblince[22].
W czasach Polski Ludowej powstały Zakłady Ceramiki Radiowej, Fabryka Mebli (wszystkie zlikwidowane)[23]. Istnienie miasta ściśle związane jest z funkcjonowaniem Elektrowni Kozienice i towarzyszących zakładów. Wygaszenie jej działalności (co, w związku z polityką klimatyczną, jest praktycznie przesądzone) grozi gwałtowną pauperyzacją mieszkańców i odpływem ludności.
Dane GUS dotyczące faktycznego miejsca zamieszkania.
zespół pałacowy z XVIII wieku, przebudowany w 2 poł. XIX wieku w stylu renesansu francuskiego i znacznie po zniszczeniach w 1939 r., nr rej.: 315/A/67 z 15.06.1967 oraz 98/A z 18.03.1981:
↑Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku. ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1993, s. 82.
↑Jerzy Kondracki, Andrzej Richling: Atlas Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, 1994. Brak numerów stron w książce
↑Franciszek Siarczyński: Opis powiatu radomskiego, Warszawa 1847, s. 71.
↑Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987, s. 117. ISBN 83-04-02436-5.
↑ abFranciszek Siarczyński: Opis powiatu radomskiego przez ks. Franciszka Siarczyńskiego w rękopismie pozostały. Warszawa, Drukarnia Komisji Rządowej Sprawiedliwości, 1847. Brak numerów stron w książce
↑Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, tom IV: Ziemia smoleńska i województwo smoleńskie. XIV-XVIII wiek, redakcja: Andrzej Rachuba, opracowanie: Henryk Lulewicz, Andrzej Rachuba, Przemysław P. Romaniuk, Andrzej Haratym, przy współpracy: Andreja Macuka i Jaugiena Aniszczankis, Warszawa 2009, s. 18.
↑SebastianS.PiątkowskiSebastianS., "Twierdzą nam będzie każdy próg--" : społeczeństwo Ziemi Radomskiej w okresie wojny polsko-bolszewickiej lat 1919-1920, Radom, s. 16, ISBN 978-83-61322-09-2, OCLC934284897 [dostęp 2020-10-06].
↑ abcCzesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 248. ISBN 83-01-00065-1.
↑Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983 ISBN 83-217-2329-2 s. 159
.jpg)
