Шорлар (шор.шор-кижи, тадар-кижи, татар, шорд-кутум) – Батыс Сібірдің оңтүстік-шығысын мекендейтін түркі тілдес халық. Негізінен, Кемерово облысындағы Кондома мен Мрассу өзендері алабында қоныстанған.
2002 жылғы халық санағы бойынша Ресейде 3 мың шорлар тұрды. 2010 жылғы халық санағы бойынша – 12 888, 2020 жылғы санақ бойынша – 10 507 адам тұрды. Сондай-ақ Хакасия мен Алтай Республикасында және т.б. мекендейді.[1]
Этнонимі және этногенезі
"Тадар-кижи" (татар адамы) 1926 жылға дейін шор тайпаларының ортақ атауы болды. Ресми құжаттардағы "шор" атауы В.Радловтың мрасстық және кондомдық татарлардың этномәдени ортақтығы туралы айтылған мәлімдемесінен кейін бекітілді. Бүгінде "тадар-кижимен" қатар "шор киши" атауын да кездестіруге болады.
6-9 ғасырларда Шорлар Ұйғыр, Түрік және Енисей қағанаттарының құрамында болды. Бұл кезеңде халық түріктеніп, жартылай моңғол, ұйғыр, ежелгі алтай, енисей-қырғыз тайпаларымен араласып кеткен. 15-17 ғасырларда Шорлар Ойрат хандығының құрамында болды. 17-18 ғасырларда Солтүстіктен келген көшпелі малшылар телеуіттер халықпен сіңісіп кетті.[2]
Этникалық топтары
Y-хромосомасының сеоктар бойынша таралуы
Сібір федералды округіндегі шорлардың қалалық және ауылдық елді мекендер бойынша таралуы
Сеок
R1a1a1h-Z93
R1a1a1h1-Z94
N1c1 хL708
N1b-Р63
R1b1b1-М73
Q1a3-L330
Кара-шор
5
-
-
-
-
-
Ак-шор
-
-
-
1
-
-
Карга
23
-
-
-
2
-
Кобый
-
-
10
-
-
1
Кызай
-
-
-
-
-
-
Кый
-
-
1
-
-
-
Сары-шор
1
-
-
-
1
-
Таеш
4
-
-
-
-
-
Тарткын
5
-
-
-
-
-
Чедибер
2
-
1
-
-
-
Челей
14
-
1
9
1
-
Шор-кызай
7
-
1
-
-
-
Тілі
Шорлардың басым бөлігі орыс тілінде сөйлейді. Халықтың 60 % туған ана тілі ретінде орыс тілін белгілеген. Лингвисттер шор тілінде екі негізгі диалект бар деп көрсетеді: мрасс (шығыс түркі тілдерінің хакас тобы) пен батыс түркі тілдерінің солтүстікалтайлық тобы. Кемерово мемлекеттік университетінде шор тілін зерттейтін ғылыми мектеп бар.
Шор тілі – жазуы жоқ тіл, соңғы жылдары жазба жасауға талпыныс жасалуда. Шор тіліндегі алғашқы әліппе 1999 жылы жарық көрді.[3]
Діні
Бұрын шорлар ресми түрде православиелік деп саналған, бірақ шын мәнінде олар тәңіршілдік (ата-баба культі, кәсіптік культі және басқа нанымдар) ұстанған. Шорлардың дәстүрлі дүниетанымы бойынша бүкіл ғалам үш салаға бөлінеді – «Үлген жері» (Ӱлген чер), біздің жер және «рухтар жері» немесе жер асты әлемі.[4]
Тарихы
Этникалық құрамы түркі, кетостяк тайпаларының араласуынан қалыптасқан.
Шор этносы VI-IX ғғ. жергілікті кеттілді халықтар мен шеттен келіп орныққан түркітілдес тайпалардың араласуынан қалыптасқан. Кейбір зерттеушіліердің пікірі бойынша, шор этносы Кузнецк уездінің пайда болуынан кейін XVII ғ. қалыптасқан. Шорлар туралы алғашқы жазба деректер орыстардың Том өзенінің жоғарғы ағысында орныққаннан соң кездеседі. XX ғ. басына дейін шорлар, негізінен, рулық-тайпалық қоғамда өмір сүрген.
Кәсібі
Ерте кезден аңшылықты кәсіп етіп, мал қосалқы рөл атқарған. 1917 ж. Қазан төңкерісіне дейін шорлардың басым бөлігі балық аулаумен, аң терісімен айналысқан. Аздаған бөлігінің кәсібі ретінде жер өңдеу, сауда-саттық, жүк тасушылық болды. Шорлардағы қолөнер кәсібі (тоқыма, қыш-құмыра жасау, тор өру) үй сипатына ие болып, негізінен, әйелдердің қолында шоғырланды. Ағаш пен тері өңдеу кей жер жерлерде жаппай орын алды. Солтүстік шорлар ертеден темір рудасын өндіру және оны өңдеумен айналысты. Орыстардың солтүстік шоларды "кузнецкие татары" деп атаған. Ресей құрамына кіргеннен кейін патша жарлығымен шорларға темір өнеркәсібімен айналысуға қатаң тыйым салынды.
Солтүстікте орыс қоныстанушыларының келуімен егістік егіншілік дала мен таулы аймақтарға таралды, мәдени өсімдіктердің құрамы да өзгерді — XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап едәуір аумақтарға бидай егілді. ХХ ғасырдың басында шор шаруашылықтарының 75-95%-ы аң аулаумен айналысқан. ХІХ ғасырдың аяғынан бастап Орманды дала (Солтүстік) шорларында орыс шаруа типіндегі мал шаруашылығы таралды.[5]
Тұрмыс салты
Шорлар көптеген жылдар бойы өздерінің ежелгі рулық құрылымын сақтай алды. Әр руды дәстүрлі түрде ақсақал басқарды. Олар үлкен рулық жиналыстарда сайланды. Мұндай кездесулерде маңызды шешімдер, қақтығыстар және басқа да мәселелер шешілді. Олардың қоғамының ерекшеліктеріне матрилокальды неке, экзогамия, туыстық жағдайлардың қанағаттанарлық жүйесі айналасында болатын белгілі бір тыйымдарға сену кірді.
Рулар әдетте ортақ аң аулауды ұйымдастырды және олжаны бір-біріне тең бөлді. Алайда, бұл кландық жүйе XIX ғасырдың ортасынан бастап Ресейдің отбасыларды жеке бірліктерге бөлуінің әсерінен ыдырай бастады.[6]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Шорлардың шағын елді мекендері – солтүстіктегі ұлыстар мен оңтүстігіндегі ауылдар – егістік жердің ауысуына, туыстарының бірінің қайтыс болуына және т.б. байланысты жаңа жерге жиі көшірілді. Үйлері төмен, төбесі қайың қабығы бар төртбұрышты ағаш үйлер (киіз үйлер) болды. Оларды саз балшықтан салынған ошақпен (кебеге) қыздырылды. XIX ғасырда орыс типіндегі үйлер кең таралды, әсіресе солтүстікте кедейлер арасында бөренеден жасалған жартылай қазба кепелер пайдаланылды.
Уақытша тұрғын үйлері (егіс алқабында – ауылшаруашылық жұмыстарына, тайгада – аң аулау және жаңғақ жинау кезінде) жазда бөренелер мен сырықтардан жасалған, қайың қабығымен жабылған конустық құрылыс - одаг және қыста бөренелерден, тақталардан, сырықтардан тұратын ортасында ошағы бар, пирамида түріндегі қаңқалы тұрғын үй - агыс болды. Қазіргі шорлар ағаш үйлерде тұрады, жеркепелер мен аңшылық үйлер сақталған, ал киіз үйлер жазғы асхана ретінде пайдаланылады.[7]
Дәстүрлі киімдері
Ерлер мен әйелдердің киімі көйлек (күнек), шалбар (чембар, штан) және жағасында, манжетінде немесе етегінде кесте тігілген халат (шабур) болды. Қыста бірнеше шапан киетін, оларды солдан оңға қарай қауыстырып, белдікпен буынған. Әйелдер көйлегі – кеудесі тілінген ұзын көйлек. Оңтүстік шорлар кендірден, солтүстіктегілер көбінесе матадан, ауқатты адамдар сатып алынған киімдер киді, ал қыста матамен қапталған қой терісінен тон киді.
Аяқ киімі ұзын қоныштары бар былғары етік (одук, чарык) болды. Шұлғаудың орнына, аяқтарын жұмсақ қияқ шөппен орады. Әйелдер орамал тақты, ер адамдар матадан, былғарыдан немесе қайыңның қабығынан жасалған қалпақ, дөңгелек тәжі бар қалпақ пішініндегі дөңгелек кенеп қалпақ киді.[8]
Дәстүрлі тағамдары
Ежелгі заманнан бері негізгі тағамы жануарлар мен құстардың, балықтың еті болған. Ет пен балықты отқа қайнатып, қуырды. Сосын оны қол диірменге салып, ұн, ботқа, торт пісірді. Егіншілік дамығаннан кейін арпа, бидай ұны, жарма дақылдары қолданыла бастады. Сүт қосылған талқан ұны, шай, бал, қаймақ, сары май, одан пісірілген саламат ботқасын жеді. Далада тұратын шорттар сүт өнімдерін: сүзбе, қышқыл сүт, пыштак, сары май және сүзбе тұтынған, кейін көкөністерді пайдалана бастады. Ет сорпасы ұзақ уақыт бойы баяу отта дайындалып, оған талған мен жабайы пияз, содан кейін үгітілген сәбіз араластырылған пияз қосылды. Осы уақытқа дейін адамдар ет тартқышты немесе заманауи араластырғыштарды пайдаланбайды, ет негізінен тек пышақпен туралады.
Сусындардан әртүрлі шөп шайлары, айран және сарысу, бөз пайдаланады.[9]
Фольклоры
Шорлардың бай фольклоры болды, ертегілер, аңшылық әңгімелер мен аңыздар, ескі заманнан қалған ескі сөздер (пурунгу чоок, ербек), әндер, нақыл сөздер, мақал-мәтелдер (улгер сос, кеп сос), жұмбақтар (тапқақ). Екі ішекті музыкалық аспап – қай-комустың сүйемелдеуімен көмекеймен орындалатын батырлық жырлары (кай) бар.
Әндер: бесік жыры, жоқтау (сыыт), лирикалық (узун сарын), би (тандар), күлдіргі өлеңдер (частушка). Музыкалық аспаптардың ішінде бақсы сылдырмағы, қуыс өсімдік сабағынан жасалған үрмелі шоор және орыстардан алынған сырнай, балалайка бар.[10]
Қазақстандағы шорлар
Қазақстанның шор диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
↑В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 645-646. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
↑Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 477. — ISBN 978-601-7472-88-7.
