Өзбектер

Өзбектер
(өзб. O’zbeklar)
Әмір Темір Надира Хамза Хакимзада Әлішер Османов Бабыр Хамит Әлімжан Шавкат Мирзиёев Әлішер Науаи
Бүкіл халықтың саны
37,000,000
Ең көп таралған аймақтар
Өзбекстан	25,200,000 (2015)[1]
Ауғанстан	2,799,726 (2013)[2]
Тәжікстан	1,210,236 (2013)[3]
Қырғызстан	980,000[4]
Қазақстан	511,000[5]
Түрікменстан	260,000[6]
Ресей	289,862[7]
Пәкістан	270,133[8]
Қытай	124,800[9]
Украина	22,400[10]
АҚШ	80,000
Түркия	45,000[11]
Моңғолия	560[12]
Тілдері
өзбек тілі, орыс тілі[13]
Діні
сунни ислам[14]

Ауғанстан өзбектері

Өзбектер (өзб. O’zbek, O’zbeklar, ўзбек, ўзбеклар) — Өзбекстан елінің негізгі халқы, түркітілдес ұлт. Жалпы саны 37 млн адамға жетеді. Орталық Азияда, соның ішінде Тәжікстанда, Қазақстанда, Қырғызстанда, Түрікменстанда және де Ауғанстан, Қытай, т.б. елдерде өмір сүреді.^[15]

Тілі және жазуы

Өзбек тілі — түркі тілдерінің оңтүстік-шығыс (ортаазиялық) тармағы, қарлұқ тілдері тобына жатады. Өзбек тілі бірнеше диалектіге бөлінеді. Олардың ең үлкені оңтүстік-шығыс пен қала тұрғындарының тілдік ерекшелігін қамтитын қарлұқ диалектісі, ол қазіргі ұйғыр тіліне ұқсас келеді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген.^[16]

Діні

Көпшілігі Ислам дінінің Сунниттер тармағын ұстанады.

Этногенез және тарихы

Антропологиялық жағынан ферғана-памир нәсіліне жатады, моңғол өңдесі аралас. Өзбектер этногенезіне Орта Азияны мекендеген ежелгі соғдылық, хорезмдік, бактриялық, ферғаналық тайпалар мен сақ, массагет тайпалары аздап та болса өз үлесін қосты. Өзбектер ұлтының қалыптасуы ұзаққа созылды, оның құрамы үлкен үш топқа бөлінді:

• Бірінші топ — көгалды алаптардағы отырықшы халықтар арасындағы негізгі халық. Бұлардың басты белгілері ру мен тайпаға бөлінбейді, суармалы егіншілікпен, қолөнерімен, саудамен шұғылданады, қалалар мен ірі қыстақтарда тұрады. Өзбектердің бұл тобы Ташкенттің көгалды алқабы мен Парғана алқабында мекендеген. Олар өзбек халқының қалыптасуына, көшпелі өзбек пен өзге де көшпелі тайпаларының отырықшылануына ықпал жасады.
• Екінші топ — Мауераннахрға моңғол дәуіріне дейін және Шыңғыс хан заманында ауып келген түркі-моңғол тайпаларының ұрпақтары (қарлұқ, барлас, қалтатай, моғол, т.б.), бұлар отырықшы халыққа сіңіскен жоқ, жартылай көшпелі өмір сүріп, ру-тайпалық дәстүрлерін сақтап қалды. Олардың көпшілігі өздерін «түрікпіз» деп атады.
• Үшінші топ — 15-ші ғасырдың аяғында Дешті Қыпшақтан ауған өзбек тайпаларының ұрпағы. «Өзбек» атауы осы тайпалармен бірге келді. Бұл тайпалар шежіре деректерінде «92 баулы өзбек» деп аталады. Бұлардың көпшілігі орта ғасырларда-ақ әбден белгілі болған қыпшақ, найман, жалайыр, қаңлы, қытай (хитай), қоңырат, маңғыт, дүрмен, қатаған, қырық, сарай, кенегес, қият, құтты, ұйғыр, т.б. тайпалар мен халықтар еді.

Өзбектердің этнографиялық қалыптасуына (әсіресе Хорезмде) оғыздар да қатысты. 16-шы ғасырда Бұхар хандығы, Хиуа хандығы, 18-ші ғасырдың бас кезінде Қоқан хандығының құрылуы өзбектердің ұлт ретінде қалыптасуын ұзақ уақыт тежеді. Олар тек 20-шы ғасырда Кеңес өкіметі тұсында ғана ұлт ретінде қалыптасты. Кеңестік жүйе олардың әрбір аудандағы өзіндік мәдениетін бір арнаға күштеп түсірді.

Кәсібі

Өзбектердің дәстүрлі кәсібі — егіншілік, сауда және ұсталық. Ірі қалаларда сауда, ұстаханалар, үлкен ауылды жерлерде қолөнер, ұсталықтың әр түрі (тігіншілік, зергерлік, тері илеу, сабын жасау, нан басу, тәтті шығару, т.б.) дамыды.

Өмір салты

Отбасылық ғұрыптары

Жартылай көшпелі өзбектер туыстық жағдайды қатаң сақтаған. Қазіргі отбасылары шағын, бірақ та ұлдары үйленген соң әке үйі қасына таяу орнығады (бір-біріне көмектесіп тұру үшін), қарашаңырақта кіші баласы қалады. Әйелдер қоғамдық өмірге көп араласпайды.

Ұлттық киімдегі өзбек (1845-1847)

Киім-кешектері

Ерлер жейде, шапан; әйелдер слан матадан тігілген көйлек, шапан киді. 19-шы ғасырдың аяғы мен 20-шы ғасырдың басында белге дейін келетін камзол да киген. Бас киім ерлерде – тақия, жүн қалпақ, әйелдерде – орамал. Дәстүрлі аяқ киімі – тері етік, табаны жұмсақ мәсі, сыртынан галош киеді.

Әйелдер мен қыздар бірінші баласы туғанша шаштарын көрсетпей ұсақ етіп өріп қояды (кейде 40 жасқа дейін), егде әйелдер екі бұрымнан өреді.

Тағамдары

Өзбектердің негізгі тағамы өсімдік, сүт және сүт өнімдерінен жасалады. Сүйікті асы — палау. Басты сусыны шай, көбіне көк шай.^[17]

Өзбекстанда тамақтану кезінде шай қоса ішіледі, ал шай қайнату тек ер адамдарға жүктелген. Шайдың ең көп таралған түрі - көк шай, сондай-ақ, қара шай, мейіз шай, түрлі жеміс-жидек, емдік шөптерден қайнатылған шай түрлері де жетерлік.

Өзбекстанада алдымен дастарханға тәттілер, кептірілген жемістер, жаңғақ түрлері, жемістер мен көкөністер, содан кейін салқын тіскебасарлар, соңында дәстүрлі палау және басқа да негізгі тағамдар ұсынылады. Өзбек дастарханында міндетті түрде ыстық күлше нандар қойылады. Оларды қыш пештерде пісіріп, үстіне түрлі дәмдеуіштер себеді. Дәстүрлі ұлттық тағамы - палау, әр өңірінде оны дайындау тәсілі әр түрлі, бірақ палауға қосылатын негізгі тағамдар бірдей, олар - ет, көбінесе қой еті, күріш, сәбіз, пияз, бұрыш, бөріқарақат және тмин дәні.

Әйгілі өзбек тәттілері, халва, "зангза" ірімшіктері, сұйық халва "халвайтар", майлы печенье "куш-тили", қатпарлы тоқаштар "катлама", "новат" балқытылған қант, "чак-чак" қантындағы жаңғақтар, "пашмак" карамельінен мақта кәмпиті. Үстелде әрдайым кептірілген жемістер мен жаңғақтар болады. Жемістер, жүзім, қауын, қарбыз да тіскебасар беріледі.

Қазақстандағы өзбектер

Өзбектер қазақ жеріне ежелден-ақ қоныстанған. Олар тұтас тұрып жатқан дәстүрлі аймақ — Түркістан облысы. Сонымен қатар, Алматы, Жамбыл, Қызылорда облыстарында да біршама өзбек ұлты тұрады. Дәстүрлі айналысатын кәсібі – диқаншылық, малшылық, құрылыс және сауда. Бүгінде Қазақстан аумағында 500 мыңға жуық өзбек тұрып жатыр. 2006 жылы Өзбек мәдени орталығы құрылды. Оның қызметі мəдени-ағартушылық жұмыстарға, өзбек жастарын өз халқының салт- дәстүріне тартуға, ана тілін үйретуге бағытталған.

Қазақстанда 30 өзбек балабақшасы бар, оларда 2000-нан астам бала тәрбиеленуде. Өзбек тілінде оқытатын 150 мектеп жұмыс істейді. Мектептерге оқулықтар, негізінен, Ташкенттен келетін, 1999 жылы Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі өзбек тіліндегі жаңа оқулықтар шығару туралы шешім қабылдады. Қазақстанның өзбек диаспорасы ана тілін оқуға және өздерінің этникалық ерекшеліктері мен мәдениетін сақтауға белсенді түрде ұмтылыс танытып келеді. Мұны Шымкентте өзбек театрының ашылуы, мерзімді басылымдары таралымының өсуі, түрлі мәдени-бұқаралық шараларға өзбек мәдени орталығының белсенді қатысуы растайды.

Қазақстандағы өзбектер саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 370 765 адам, 2020 жылдың басындағы мəлімет бойынша 605 137 адам. Негізінен оңтүстік шекаралық аймақтарда тұратын өзбек этностық тобы ежелден қалыптасқан. Олардың саны тұрақты түрде өсу үстінде. Қазіргі уақытта өзбек тобы туудың ең жоғарғы көрсеткішіне ие, экономикалық себептерге байланысты өзбектердің (тіркелетін жəне тіркелмейтін) Қазақстанға көшуі жалғасуда. Бұл демографтарға алдағы уақытта Қазақстанда өзбектер саны көбейе түсетінін болжауға мүмкіндік беріп отыр.^[18]

Дереккөздер

1. Population: 28,661,637 (шілде 2013 est.). Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Тексерілді, 10 маусым 2013.
2. Afghan Population: 31,108,077 (шілде 2013 est.). Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Тексерілді, 10 маусым 2013.
3. Population: 7,910,041 (шілде 2013 est.). Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Тексерілді, 10 маусым 2013.
4. CIA World Factbook – Kyrgyzstan(қолжетпейтін сілтеме)
5. Свыше 11 млн казахов проживает в Казахстане. ИА Новости-Казахстан.
6. CIA World Factbook – Turkmenistan Мұрағатталған 12 маусымның 2007 жылы.
7. Всероссийская перепись населения 2010 г.  (орыс.).
8. Rhoda Margesson "Afghan Refugees: Current Status and Future Prospects" p.7. Report RL33851. Congressional Research Service (26 қаңтар 2007).
9. Chinese National Minorities
10. State Statistics Committee of Ukraine: The distribution of the population by nationality and mother tongue Мұрағатталған 1 желтоқсанның 2008 жылы.
11. Evrenpaşa Köyü. Güney Türkistan'dan Anadoluya Urfa Ceylanpınar Özbek Türkleri. Evenpaşa Köyü.
12. Census of Mongolia, slide# 23. http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf
13. Население Узбекистана  (орыс.). ADVANTOUR.
14. Узбеки. Этнос. Ассамблея народа Казахстана  (орыс.). Қазақстан Халқы Ассамблеясының ресми сайты.
15. Uzbek. People. Encyclopedia Britannica  (ағыл.). Britannica (19 January 2023).
16. «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
17. Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 358-бет ISBN 978-601-7472-88-7
18. ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 157-бет. ISBN 978-601-287-224-8