2002 жылғы Жалпыресейлік санақтың қорытындысы бойынша Ресей Федерациясында 183 372 қалмақ тіркелген. Шетелдегі диаспоралары, негізінен, АҚШ-та (Нью-Джерси Штаты) және Батыс Еуропада (Франция мен Германия) тұрады. Қалмақтар арасындағы негізгі дін - буддизмнің Гелугпа мектебі. Буддизмнен басқа қалмақтар арасында православие және ислам дінін ұстанатындар бар.
Қалмақ тілі Алтай тілдері шоғырының моңғол тілдері бұтағының батыс тобына жатады. Кейде ойрат-қалмақ тілі деп те аталады. Қалмақ тілі екі говорға бөлінеді (торғауыт, дербет). Әдеби тілі осы екі говор негізінде дамыған. Қалмақтар 17-ғасырдың ортасына дейін ұйғыр-моңғол жазуын, одан кейін зая-пандит жазуын қолданған. 1924 ж. кириллица, 1931 ж. латын, 1938 ж. қайтадан кириллица жазуына көшті. 1992 жылдан Қалмақ Республикасында орыс тілімен қатар мемлекеттік тіл ретінде қолданылады.
Діні
Қалмақ ламасы (В.В.Верещагин, 1869-1870)
Будда дінін ұстанады, Қалмақтардың көпшілігі тибеттік буддизмді ұстанады. Кішкене бөлігі православие, исламшылар мен атеистер бар. Қалмақстан - Еуропадағы буддизмнің дәстүрлі түрі бар жалғыз аймақ. Бұл дін 16 ғасырдың аяғынан бастап тарады. Осы уақытқа дейін аспан (тәңіршілдік), от, су, жер, тау табынушылары болған. Құрбандық шалуды, тотемдік жануарларға табынуды қамтитын шаманизм мен фетишизм қолданылды. Бақсылардың арасында ерлер де, әйелдер де болған. Кейбір ғұрыптар бүгінгі күнге дейін сақталған.
Тарихы
Орыс мемлекетінің құрамында
XVI ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың басында Жоңғарияда тұратын батыс моңғолдардың тайпалары бөлініп кетті: бір бөлігі Кукунор өзеніне қарай, екіншісі көшпей, Жоңғар хандығының негізін қалап, ал үшіншісі - батысқа, Орыс патшалығының жерлеріне қарай қоныс аударып. Қалмақтар бастапқы кезде қазіргі Шығыс Қазақстан жерінен бастап, кейін Еділдің төменгі ағысы мен Каспийге қарай көшкен. Қалмақ тайпаларының алып жатқан ең үлкен аумағы мынадай еді: оңтүстігінде - Терекке, солтүстігінде - Самара өзеніне, батыста - Донға, шығысында - Жайық өзеніне дейін (кейінгі ареалы біраз тарылып, қазіргі Қалмақ Республикасы алып жатқан жерлерге сәйкес келеді).
КСРО құрамында
1920-1941 жылдар
1920 жылдың басында большевиктер "қалмақ халқының дала облыстарын" басып алды. 1920 жылдың 4 қарашасында РКФСР ХКК мен ВЦИК қаулысына сәйкес Қалмақ автономиялы облысы (Еңбекші қалмақ халқының автономиялы облысы) (1928 жылға дейін орталығы Астрахан, ал 1928 жылдан бастап Элиста қаласы) құрылды. Автономиялы облыс 1928-1934 жылдары Нижнеповолжск өлкесінің, ал 1934 жылдан бастап Сталинград өлкесінің құрамында болды. 1922-1925 жылдары автономиялы облысқа Донның бойындағы қалмақтар көшірілді.[2]
1935 жылдың 20 қазанында Қалмақ автономиялы облысы Сталинград өлкесінің құрамынан шығарылып, Қалмақ Автономиялы Кеңес Социалисттік Республикасы құрылды.
Қалмақтардың депортациясы
1942 жылы неміс әскері Қалмақ АКСР-ның бір бөлігін басып алды. Қалмақ халқының бір бөлігі гитлерлік Германияның жағына өтіп кетті. Қалмақтардың басым бөлігі Қызыл Армияның қатарында қалды.
1943 жылы Қалмақ АКСР-ы азат етілгенімен, Қалмақ АКСР-ның билік органдары қайта қалпына келтірілген жоқ. 1943 жылдың желтоқсанында Қалмақ АКСР-ы таратылып, оның аумағы көршілес Астрахан облысының құрамына енді. Қалмақтардың басым бөлігі Сібір, Орталық Азия, Қазақстан, Алтай аймақтарына жер аударылды.
XX ғасырдың екінші жартысы мен XXI ғасырдың басы
1957 жылы Ставрополье өлкесінің құрамындағы Қалмақ АО қалпына келтірілді.
1990 жылы Қалмақ АКСР Жоғарғы Кеңесі ЗКФСР құрамындағы Калмақ КСР-ның егемендігі туралы Декларацияны қабылдады.
1992 жылдан бастап Қалмақ КСР Қалмақия Республикасы-Хальмг Тангч деп атала бастады.
1994 жылдың 5 сәуірінде Қалмақия Республикасының Конституциясы қабылданды.
Құрамы, қоныстануы, жалпы саны
Этникалық топтары
Генрих Берхгаустың 1847 жылғы картасындағы ойрат-қалмақ тайпаларының қоныстануы (torgod, choschot, dürbed, ölöt)
Қалмақтар торғауыт, дербет, хошоуыт, хойт, элет, бузав сияқты тайпалардан құралған.[3] Дербет тайпасы алған рет 1240 ж. "Моңғолдардың құпия шежіресінде" кездеседі. Бузав тайпасы XVIII ғғ. казак әскерлернің құрамында қызмет еткен Донның бойындағы қалмақтардан пайда болған. Қазіргі Қырғыз Республикасында тұратын сарт-қалмақтар - элет тайпасының өкілдері.[4] XVII - XX ғ. ортасына дейін қалмақтардың тайпалары жеке-дара ұлыстарға бөлініп өмір сүрген. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қалмақтардың отырықшылық өмірге бейімделуі ұлыстардың әкімшілік-аумақтық бірлікке айналуына алып келді.[5]
Қазіргі уақытта қалмақтардың ру мен тайпаларға бөлінуі тұрмыста, саяси өмірде де байқалады. Бұл құбылыс ресейлік және Ресейден көшіп кеткен қалмақтарға да тән. Заманауи әдебиетте "улусизм" (рушылдық) терминін кездестіруге болады.[6][7]
Қалмақ этносының бір бөлігі башқұрттардың, қазақтардың, қырғыздардың, өзбектердің, түркмендердің, хакастардың, тарбағатай қырғыздарының құрамына енді. Қазақтардың құрамындағы төлеңгіттердің шыққан тегі - қалмақтар.
Ресей империясы
XVII ғ. орыс бодандығын қабылдау алдында қалмақтардың саны, шамамен, 270 мыңдай болған.[8] Негізінен Еділдің төменгі ағысын мекендеген. Ресей жеріндегі қалмақтардың саны Шығыс Сібір мен Орталық Азиядан қоныс аударған тайпалардың есебінен өсіп отырды. Алайда 1771 жылы шамамен 17-180 мың адам[9] патша үкіметінің тарапынан қысымның артуы Жоңғарияға көшуге мәжбүр болды.
Ресей империясының соңғы онжылдығында қалмақ тайпалары 8 ұлыстың (Кіші Дербет, Маныч, Икицохур, Багацохур, Харахус, Эркетен, Хошоуыт, Яндык) құрамында бытыраңқы қоныстандырылып өмір сүрген. Ұлыстардың алып жатқан аумағы "қалмақ даласы" деген атаумен белгілі. Қалмақтардың Орынбор (шамамен 1000), Астрахан (шамамен 900) және Орал (шамамен 700) казак әскерлерінің құрамындағы қызметі тұралы белгілі.
Кеңес Одағы
1950 жж. дейін қалмақтардың саны тұрақсыз болды. Дәл осы уақытта халық саны азаюының 3 кезеңі бақыланған. Қалмақтардың күрт кемуіне 1918-1920 жж. Ресейде болған азамат соғысы мен 1921-1924 жж. болған аштық қатты әсер етті. Егер 1897 жылғы санақ бойынша Ресей империясының құрамында 190,6 мың қалмақ болса, 1926 жылғы санаққа сәйкес бар болғаны 129,3 қалмақ қалды. 1918 бен 1924 жж. аралығынжа кем дегенде 70 мың адам қайтыс болды.[10]
Қырғызстанда қалмақтардың айрықша субэтносы - сарт-қалмақтар мекендейді. Халық санағы бойынша Қырғызстандағы сарт-қалмақтардың саны:
1989 - 5050 адам;
1999 - 5824 адам;
2009 - 4188 адам.
2009 жылғы Ыстықкөл облысындағы сарт-қалмақтардың үлесі:
Қаракөл қаласы - 679 адам немесе халықтың 1,0% үлесі;
Ақ-Су ауданы - 2805 адам немесе халықтың 4,4% үлесі;
Түп ауданы - 171 адам немесе халықтың 0,3% үлесі.[18]
АҚШ және Еуропа
XX ғасырда қалмақтардың бір бөлігі Ресей мен КСРО-дан көшіп кетті. Олардың ең ірі диаспоралары АҚШ (2 мыңға жуық) пен Францияда (шамамен 1 мың) қоныстанған.
АҚШ-тағы қалмақтар Нью-Джерси (Хауэлл, Нью-Брансуик қалалары) және Пенсильвания (Филадельфия қаласы) штаттарында тұрады. Хауэлл қаласы қалмақтардың АҚШ-тағы бейресми астанасы ретінде саналады. Қалада қалмақ көшесін ("Kalmuk road") кездестіруге болады. Жаңа қалмақ эмигранттары Нью-Йорк, Калифорния, Флорида, Вашингтон бағыттарын таңдауда.
Генетикалық қоры
Популяциялық генетиканың мәліметтері бойынша қалмақтар арасындағы Y-хромосомды гаплотоптың таралуы төмендегідей:
C3c1-M77 (C2b1a2a) — 38,7 %
C3d-M407 немесе C2c1a1a1 (10,8 %)
N1c-Tat немесе N1a1 (10,1 %)
R2a-M214 (7,7 %)
O3-M312 (6,8 %)
C3*-M217 немесе C2 (6,6 %)
O2-P31 немесе O1b (5,2 %)
R1a1a-M17 (3,3 %)
J2a-P37.2 (1,6 %)
N1b-P43 немесе N1a2b (1,4 %)
D-M174 (1,2 %)
Q1a1a-M120 (0,9 %)
Кәсібі
Қалмақтардың дәстүрлі шаруашылығының негізі көшпелі мал шаруашылығы болды. Семіз құйрықты және ірі жүнді қойлар және қалмақ дала тұқымды жылқылары басым болды. Етке өсірілетін қызыл тұқымды сиырлар, сондай-ақ ешкілер мен түйелер өсірілді. Отырықшы өмір салтына көшуімен (орыс қалмақтары мен Батыста өмір сүргендерді қоспағанда, қалған қалмақтар жартылай көшпелі өмір салтын жалғастыруда) шошқа шаруашылығымен айналыса бастады. Дәнді дақылдар – қара бидай, бидай, тары және басқалары, техникалық дақылдар – зығыр, темекі, бақша, бақша және бақша дақылдары өсірілді. 20 ғасырдан бастап қалмақтар күріш өсірумен де айналыса бастады. Қолөнер дамыды, оның ішінде тері өңдеу, киіз басу, ағаш ою және т.б.
Мәдениеті
Күнтізбесі
Қалмақ күнтізбесіндегі маусымдар
Ай атауы мен оған сәйкес келетін жануар атауы
Григориан күнтізбесіне сәйкес мезгіл
Көктем
«лу» (айдаһар)
Ақпан
Қыс — Көктем
«моhа» (жылан)
Наурыз
«мөрн» (жылқы)
Сәуір
Жаз
«хөн» (ешкі)
Мамыр
Көктем — Жаз
«мөчн» (маймыл)
Маусым
«така» (тауық)
Шілде
Күз
«ноха» (ит)
Тамыз
Жаз — Күз
«hаха» (шошқа)
Қыркүйек
«хулhн» (тышқан)
Қазан
Қыс
«үкр» (сиыр)
Қараша
Күз — Қыс
«бар» (жолбарыс)
Желтоқсан
«туула» (қоян)
Қаңтар
Киімдері
Дәстүрлі киім киген Қалмақтар. 1862
Ұлттық киімдері: ерлер - ұзын жеңді жейде, сыртынан бешпент, күмістен жасалған белбеу, шалбар, бастарына қойдың жүнінен жасалған бөрік (папаха) киген. Аяқтарына теріден жасалған қызыл және қара түсті етік киген. Әйелдері - ұзын жеңді ақ жейде, шыт көйлек, қамзол, құлақтарына алтыннан, күмістен жасалған сырға, алқа т.б. таққан. Бастарына бөрік, аяқтарына теріден жасалған етік киген.
Тағамдары
Қалмақ бишілері
Қалмақ тағамдары көшпелі өмір салты жағдайында қалыптасты. Отырықшылыққа көшкенге дейін тамақты негізінен ешкі, қой, сиыр еті мен сүті құрады. Кейінірек тағамдары шошқа, құс етімен әртараптандырылды. Қауын шаруашылығы мен бау-бақшаның дамуымен қауын, қарбыз, алма, алмұрт пайда болды. Тамақтану негізін қазір сүт өнімдері, қой еті және сиыр еті құрайды. Дәмдеуіштерден пияз, сарымсақ, лавр жапырағы қолданылады. Еттің, майлы сүт өнімдерінің, ұнның көп болуына байланысты тағам құнарлы және жоғары калориялы. Қалмақ асханасының танымал тағамдары:
Дотур. Қой етінің етінен дайындалған көже. Бүйрек, бауыр, қой ішегі алынып, қазанда шошқа майы, қан, сүтпен бірге бұқтырылады. Содан кейін қоспасы сорпамен құйылады, қайнатылып, пиязбен бірге беріледі.
Бёриги. Бұл қалмақтардың тұшпарасы. Пияз қосылған ұсақталған қой етінен жасалған. Пішіні бойынша олар пирогтарға ұқсайды және орыс асханасына қарағанда пішіні үлкен келеді.
Борцовки. Майға қуырылған торттар. Олар бірінші және екінші тағамдармен, нанның орнына шаймен жейді.
Ешкі, қой, сиыр, жылқы сүтінің негізінде көптеген пайдалы тағамдар дайындалады. Ашыту арқылы олар айран сияқты сүт қышқылы сусыны - чигян жасайды. Ол дәрілік болып саналады, оны будда монахтары жиі ішеді. Қой сүзбесінен кептіру арқылы дәмді шююрюмг тағамы алынады. Сонымен қатар қымыз да танымал
Қалмақ шайы (джомба) орыс сусынынан өте ерекшеленеді, сорпаға ұқсайды. Ол шай (жапырақты шай), су, кілегей, сиыр майы, тұздан тұрады.
Қазақстандағы қалмақтар
Қазақстанға қалмақтар өткен ғасырдың орта шенінен бастап көші-қон үрдісіне орай қоныстанған. Қазақстандағы қалмақтардың саны - 442 адам (2013)[19]
↑Шеин О.В. Ұлы Отан соғысының белгісіз майданы. Қалмақ даласындағы қантөгіс — Яуза. — 2009 Т. 1-тарау. — Б. 288. — ISBN 978-5-699-33176-5.
↑ Подробнее о калмыцких субэтносах см: Хойт С. К. Последние данные по локализации и численности ойрат // Проблемы этногенеза и этнической культуры тюрко-монгольских народов. Вып. 2. Элиста: Изд-во КГУ, 2008. С. 136—157.
↑Нанзатов Б.З., Содномпилова М.М. Сарт-калмаки в современном Кыргызстане // Культурное наследие народов Центральной Азии. Вып. 3: сб. ст. — 2012. — С. 28—49
↑Эрдниев У. Э. Калмыки: Историко-этнографические очерки. — 3-е изд., перераб. и доп. — Элиста: Калм. кн. изд-во, 1985. — 282 с.
↑Жуковская Н. Л. Калмыки // Народы и религии мира: Энциклопедия / Гл. ред. В. А. Тишков. Редкол.: О. Ю. Артемова, С. А. Арутюнов, А. Н. Кожановский, В. М. Макаревич (зам. гл. ред.), В. А. Попов, П. И. Пучков (зам. гл. ред.), Г. Ю. Ситнянский. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — 928 с. — ISBN 5-85270-155-6.
↑
Четырова Л. Б. Калмыцкая одиссея в XX веке. «Саха Диаспора» (7 мая 2007)
↑Жуковская Н. Л. Калмыки // Народы и религии мира: Энциклопедия / Гл. ред. В. А. Тишков. Редкол.: О. Ю. Артемова, С. А. Арутюнов, А. Н. Кожановский, В. М. Макаревич (зам. гл. ред.), В. А. Попов, П. И. Пучков (зам. гл. ред.), Г. Ю. Ситнянский. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — 928 с. — ISBN 5-85270-155-6.
↑Калмыки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
↑Бадмаева Е. Н. Борьба с массовым голодом и его последствиями в Калмыкии 1921—1924 гг. Автореф… дисс. канд. ист. наук. Элиста., 2001
↑Демоскоп Weekly. по источнику: РГАЭ РФ (быв. ЦГАНХ СССР), фонд 1562, опись 336, ед. хр. 966—1001 (Разработочная таблица ф. 15А. Национальный состав населения по СССР, республикам, областям, районам).
↑Демоскоп Weekly. по источнику: РГАЭ РФ (быв. ЦГАНХ СССР), фонд 1562, опись 336, ед. хр. 1566а −1566д (Таблица 3,4 Распределение населения по национальности и родному языку).
↑Демоскоп Weekly. по источнику: РГАЭ РФ, фонд 1562, опись 336, ед. хр.3998-4185 (Таблица 7с. Распределение населения по национальности, родному и второму языку.)
↑Демоскоп Weekly. по источнику: РГАЭ РФ (быв. ЦГАНХ СССР), фонд 1562, опись 336, ед. хр. 6174-6238 (Таблица 9с. Распределение населения по национальности и родному языку).
↑Демоскоп Weekly. по источнику: Рабочий архив Госкомстата России. (Таблица 9с. Распределение населения по национальности и родному языку).
↑Сарт-калмаки (сарт-калмыки) в переписи 1926 года учитывались отдельно, а в последующих переписях считались уже совместно с калмыками. В 1959 году, согласно словарю национальностей, сарт-калмыки выделялись как отдельный народ, но при публикации переписи были отнесены к калмыкам.
↑Перепись населения Кыргызской Республики 2009 года. Географические характеристики распределения населения наиболее многочисленных национальностей по территории.
↑Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — «Қазақ энциклопедиясы». — Алматы, 2016. — Б. 280. — ISBN 978-601-7472-88-7.
.jpg)
