Күрдтер — Таяу Шығыстың ежелгі халықтарының бірі. Күрдтер Түркия, Иран, Ирак, Сирия аумағында өмір сүреді. Осы мемлекеттермен шектесетін Ауғанстанда, Арменияда, Грузияда, Әзірбайжанда да тұрады. Дүние жүзінде жалпы саны — 40 миллион шамасында. Өздерін курд деп атайды, бірақ бұрын Бұл халықтың тайпаларын гутеи, кутеи, куртии, карди, кардуһи деп атаған.
Этнонимі
«Корди» этнонимі алғаш рет біздің дәуірімізге дейінгі 520 жылғы деректерде ежелгі грек тарихшысы Милеттік Гекатейдің еңбектерінде кездеседі.
Шараф хан Бидлисидің пікірінше, күрд этнонимі «ержүректік», «батыр» және «батыл» дегенді білдіреді. Бұл атаудың туындысы «жас жігіт», «жігіт» дегенді білдіретін kurd сөзі.
Парфия тілінде gurd (gwrt) «батыр» дегенді білдіреді.
Бұл теорияға сәйкес, этноним прото-үндіеуропалық «hurd» сөзінен шыққан - ержүрек, қатал, батыл.[1]
Эндоэтнонимдері
Ағылшын тілінде — «Kurdish people»; араб тілінде – «أكراد»; парсы тілінде – «كردها»; түрік тілінде – «Kürtler»; әзірбайжан тілінде – «Kürdlәr»; грузин тілінде - «ქურთები»; иврит тілінде - “כ׀ךדים”; неміс тілінде – «Kurden»; дат тілінде - «Kurder»; норвег тілінде - «Kurdere»; португал тілінде - «Curdos»; поляк тілінде - «Kurdzi»; украин тілінде - «Курди»; орыс тілінде - «курдтар»; чех тілінде – «Kurdové»; болгар тілінде - «Кюрди»; поляк тілінде - «Kurdowie»; литва тілінде – «Kurdai»; латыш тілінде - «Kurdi»; албан тілінде – «Kurdёt»; түрікмен тілінде – «Kürtler»; авар тілінде - «Курдал»; тәжік тілінде - «Курд»; армян тілінде - «Քրդեր»; қазақ тілінде - «күрдтер».[2]
Күрд ер адамдары
Нәсілі
Олар ірі европеоид нәсілінің үнді-жерорта теңізі тобыфна жатады.
Сырт келбеті
Күрдтердің түрікке мінезі де, түрі де ұқсамайды. Түріктің жұмсақ ерекшеліктеріне қарағанда күрд қатал келбетті, ал үлкен аққұба мұрны оның бет-әлпетіне бір түрлі жыртқыш көрініс берді. Күрд ұзын бойлы және мықты денелі. Олардың арасында ғасыр жасаған қариялар да аз емес. Күрдтердің көпшілігінің арасында, әсіресе әйелдер арасында, көгілдір көзді ақшыл аққұбаларды кездестіруге болады.[3]
Тілі
Күрд тілі тек Ирақ мемлекеттік тілдерімен қатарында қолданылады. Туған тілі - күрд тілі, үнді-еуропалық тілдерінің тобының батыс ирани тармағына жатады, парсы тіліне жақын. Күрдтер парсы, араб, түрік, гүржін, орыс, қазақ тілдерін де қолданады (бұл тұратын жеріне байланысты). Күрд жазбасы 1921 ж. армян, 1929 ж. латын, 1945 ж. кириллица әліпбиіне көшкен.
Діні
Күрдістанда бірнеше дін бар. Күрд халқының негізгі бөлігі (75%) сүнниттік исламды ұстанады, халықтың аз бөлігі христиан дінін ұстанады. Бұған қоса, исламға дейінгі «езидизм» дінін ұстанатын 2 миллион адам өздерін иезидтер деп атайды. Дегенмен, олардың дініне қарамастан, әрбір күрд зороастризмді өздерінің бастапқы діні деп санайды.[4]
Таяу Шығыстағы күрдтер қоныстанған аудандар (1992)
Тарихы
Күрд этногенезі 3-4 ғасырларда Солтүстік Месопотамияның ежелгі тұрғындары мен Иран тайпаларының араласуы нәтижесінде қалыптаскан. Ұлт болып қалыптасуы араб халифаты тұсында басталып, салжұқ әулеті тұсында жалғасын тапты. Күрдістан аумағы жаулап алушыларға қарсы бірнеше соғысты бастан өткерді. Ежели Иран мен Грекия арасындағы соғыс негізінен Күрдстан аумағын қамтыды. Күрдстанның негізгі аумағы Иран мен Армян арасындағы таулы аймақтарда орналасқан. Бұл аумақ көптеген бөліністерге ұшырағандықтан күрдтердің ұлттық құрамына да әсерін тигізбей қоймайды. 10 ғасырда күрдтердің жекелеген тайпалық одақтары Кавказ маңын мекендеді. 11 ғасырда Шедедид династиясы үлкен аумақты иемденді. 19 ғасырда түріктер мен орыстар, орыстар мен Персия арасындағы соғыс салдарынан күрдтердің бірнеше тайпа одақтарының Түркиядан, Ираннан Кавказ жерлеріне қайтып келуіне алып келді. Бұлар Гүлстан (1813), Түркменчай (1828), Андрианаполь келісімдері нәтижесінде Ресей құрамына өткен тұрғындар болатын. Күрдтердің бір бөлігі 1937 ж. Армения мен Әзірбайжаннан, 1944 ж. Грузиядан Қазақстанға және Орта Азияға қоныс аударған.
Кәсібі
Дәстүрлі кәсіптері: жартылай көшпелі мал шаруашылығы (ірі және ұсақ мал), егіншілік (дәнді дақылдар, бау-бақша, темекі). Кілем тоқу, жүннен бұйымдар жасау, металл ыдыстар жасау, металл соғу, ағаш ою өнері дамыған.
Тау бөктеріндегі және жазық аумақтар мен қалалардағы шаруалардың тұрғын үйлері бір, екі қабатты, саман немесе тастан жасалған, төртбұрышты, шатыры тегіс. Коммуналдық бөлмелер тұрғын үйге іргелес, көбінесе ортақ кіреберісі бар. Топырақтан жасалған ошақ (тандыр) үйді жылытуға, тамақ пісіруге, нан пісіруге, салт-дәстүрлерді сақтауға қызмет етеді.
Тұрмыс салты
Үйлену тойы — Олар негізінен ру ішіндегілермен үйленеді. Ертеде балаларға бесіктен құда түскен. Құда түсу белгісі ретінде қыздың басына орамал байлаған. Оған тиындар байланғап, осы сәттен үйленетін жасқа дейін, жылдар бойы, мереке күні күйеу жігіт құдасына қошқар, киім-кешек, т.б. сыйлаған.
Дәстүрлі күрд тағамдары
Қалыңдықты күйеу жігіттің үйіне әкелу үшін күйеуінің достары оны іздейді. Олар қалыңдықтың үйіне жақындағанда, үйдің есігі жабылады, ал ашылған бойда «кардаш» (туыс, ағасы) қалыңдықтың достарына төлем беруі керек.
Күйеу жігіттің үйіне келген соң, күйеу жігіттің әкесі сыйлық ұсынбайынша, қалыңдық аттан түспейді. Ол оған сиыр немесе бие бередіс содан кейін келін үй табалдырығын аттайды.
Күйеу жігіт жағынан әйелдердің бірі оның аяғына бірнеше лаваш лақтырады. Келін амандасып, нан теріп үйге кіреді. Табалдырықтан аттағанда қалыңдық оны сүйуі керек.
Балалы болу және тәрбиелеу — «Босану алдында күйеуі үйден шығып, туғаннан кейін бір-екі күннен кейін ғана қайтады. Босанған әйелге тәжірибесі бар әйелдер қызмет етеді, жұмысы үшін заттай төленеді. Бала туар алдында молдаға жүгінеді, ол бойтұмар береді. Ата-анасы қолдарынан келсе, молдаға сиыр, өгіз, қошқар сыйға береді.
Балаға бұл есімді әйелдер қояды. Балалар екі-үш жасқа дейін емшек сүтімен қоректенеді.
Сүндет тойында баланың ата-анасы жақсы ас әзірлейді. Сүндетке отырғызуды жергілікті шаштараз ұстараның көмегімен жасайды. Үш-төрт күннен кейін құдасы баланың жағдайын сұрап келіп, бір қазан палау, нан, сүт, бал, жұмыртқа, май әкеледі.
Жерлеу рәсімдері — Дүниеден өтіп жатқан адамды өз төсегінде, бетін оңтүстікке қаратады. Өлім келгеннен кейін жылап-сықтау болады. Одан кейін марқұмды арнайы бөлмеге ауыстырып, оны жуып, мақта жамылғысына орап қояды. Егер марқұм бір күнде жерленбесе, оның кеудесіне марқұмның бетіне қаратып тас пен айна қойылады.
Мәйітті табытсыз жерлейді. Марқұмды зиратқа зембілмен апарады, жерлеу рәсімі жақындары мен көршілерінен тұрады. Марқұмның алдынан немесе артына оның жылқысын айдайды. Егер жас жігіт өлсе, оның жылқысын ашық түсті материалмен безендіреді, ал оның семсері мен қанжарын ер-тоқымға іліп қояды. Марқұм қарт адам болса, атына қара аза мақтасымен жабады.
Жерлеу кешінде марқұмды еске алу үшін ас берілмейді. Марқұмның үйінде олар тамақ әзірлемейді. Марқұмның отбасына көршілері азық-түлік әкеледі. Марқұмды еске алуға арналған алғашқы ас қайтыс болғаннан кейінгі үшінші күні ұйымдастырылады. Оған бүкіл ауыл - әр отбасынан бір адам қатысады. Өлгеннен кейін жеті күн өткен соң екінші ас беріледі, оған жиырма-қырық адам шақырылады. Қырқыншы күні үшінші дәм ұйымдастырылады.[5]
Дәстүрлі баспаналары
Көшпелі күрдтердің жазғы үйі – жүн матамен жабылған бірнеше қатар сырықтардан жасалған шатыр. Күрдістанның таулы аймақтарындағы қысқы тұрғын үйлер (бұрынғы Закавказье күрдтері арасында да) күмбез тәрізді немесе ортасында жеңіл түтін шығатын тесігі бар тегіс төбесі бар жер кепелер.
Тау бөктеріндегі және ойпатты аймақтар мен қалалардағы шаруалардың тұрғын үйлері бір, екі қабатты, саман немесе тастан жасалған, төртбұрышты, шатыры тегіс. Коммуналдық үй-жайлар тұрғын үй-жайларға іргелес, көбінесе ортақ кіреберісі бар. Топырақ еденде орналасқан ошақ (тандыр) үйді жылытуға, тамақ пісіруге, нан пісіруге, ғұрыптық рәсімдерді орындауға қолданылады.[6]
Ерлерге арналған дәстүрлі киімдердің бірнеше нұсқалары бар. Ерлер кең жүн шалбар, малдың жүнінен тігілген сырт киім, жеңсіз киіз жакет және киіз қалпақ (колоз, талык, кулук), белдеріне қайыс немесе күміс белдік таққан. Аяқ киімдері шұғадан және теріден тігілген, жүннен тоқылған шұлықтарға киіледі. Әйелдер киімі — ұзын турлі түсті көйлектер, кең шалбар немесе белдемше. Түркия, Солтүстік-Батыс Иран, Сирия және Закавказье күрдтері белдемшелер мен алжапқыштарымен және мерекелік бас киімімен (кофи) танымал.[7]
Дәстүрлі тағамдары
Ұлттық тағамдары - негізінде сүт пен еттен жасалынады. Сондай-ақ бидай, күріш, бадана, бұршақ, жарма, сүзбе ірімшік, май, көкөністер де қолданылады. Дәстүрлі ет тағамдары - кали, селакали деп аталатын еттің сорпасына бұқтырылған тағам, шашлык болды. Тәтті тағамдары - бал, халва, кептірілген өрік, мейіз т.б. Сусындары - қаты, шербет, шира, кофе, шай.
Қайнатылған, содан кейін кептірілген, ұнтақталған және қуырылған бидайды сары маймен (савар) жейді. Қабықсыз күріш, сондай-ақ айранда (сарысуда) пісірілген тары гердол деп аталады: әртүрлі хош иісті шөптер, дәмдеуіштер және жаңғақтармен (тырчик) мұқият пісіруді қажет ететін орам түрі.
Жоғарыда аталған тағамдар отырықшы және жартылай көшпелі күрдтердің ауылдарында дайындалады. Көшпелілер көп жағдайда тапшы болатын астықты сырттан сатып алады. Содан кейін олар ірімшік пен қышқыл сүтпен қанағаттанады. Сүт өнімдерінің ішінде мынаны да атап өтпекпіз: жажы (сарысуға пісірілген ет), люр (сары майды ұнтақтаудан алынатын өнім), серту (крем) және кешк - күнге кептірілген ақ ірімшік шарлары.[8]
Фольклоры
Күрд фольклоры - жауларының оны бұрмалауға және жоюға тырысқанына қарамастан сақталған рухани мәдениеттің бірегей ескерткіші.
Күрд фольклоры, ең алдымен, халықтың рухани өмірін, оның философиясын зерттеу үшін баға жетпес материал ретінде үлкен маңызға ие.
Күрд биі
Күрдтер тарихында көптеген акын-жазушылардын есімдері белгілі. Алғашқы әдеби мектеп лирикалық, философиялық шығармалардың авторы болған сарай акыны Мела Джезири (12 ғ.) есімімен байланысты. Әнші ақын-философ Фани Тейранның (14 ғ.) да есімі аңызға айналған. Күрдтер көршілес халықтары сияқты Наурыз мейрамын ежелгі заманнан бастап тойлайды.
Халық «Мам мен Зин», «Карр мен Кулуке Слемане Сливи», «Сиабанд Хаджезаре», «Дымдым» сияқты танымал туындыларымен ғана емес, сонымен қатар әсем эпикалық жырлармен, ертегілермен, аңыздармен және т.б. танымал.[9]
Күрд билерін әйелдер де, ерлер де орындайды. Бишілер арасындағы байланыс түріне қарай оларды бірнеші түрге бөлуге болады. Әдетте, бишілер қол ұстасып, иық тірестіріп, кішкентай саусақтарды біріктіріп немесе қолдарын арқаларының кішкене бөлігіне қою арқылы ұстасады. Ерлердің биін жылдамдығы мен шеберлігімен тануға болады, ал әйелдер биіне аяқтың, жауырынның, тізенің және мойынның неғұрлым сымбатты қимылдары тән.[10]
Танымал адамдар
Күрдтерден мұсылман ұлы қолбасшысы Салах әд-Дин[11] шықты. Ирактың қазіргі Елбасы - Джалал Талабани[12] да күрд. Пәкістанның премьер-министрі Беназир Бхуттоның анасы - Нусрет Бегунам Бхутто, Түркияның Елбасы Тұрғыт Озалдың да анасы күрдтерден шыққан еді.
Қазақстан күрдтері
Күрдтер Қазақстанға 1937 ж. Армения мен Әзірбайжаннан Алматы, Оңтүстік Қазақстан облыстарына күштеп көшірілді. Қазіргі кезде Қазақстанда 42,3 мың адам тұрады. (2014 ж.), оның ішінде Ақмола облысында. – 544, Ақтөбе – 7, Алматы – 14,8 мың, Атырау – 21, Батыс Қазақстан – 1, Жамбыл – 14,5 мың, Қарағанды – 290, Қостанай – 18, Қызылорда – 12, Түркістан – 9,0 мың, Павлодар – 51, Солтүстік Қазақстан – 329, Шығыс Қазақстан – 37, Алматыда – 2,3 мың адам.
Күрдтердің Қазақстанда "Барбанг" деген ұлттық мәдени орталығы бар. Қазақстандағы күрдтерден академик Нәдір Кәрімұлы Нәдіров, дәрігер-нейрохирург Бари Нәдіров, жазушы Князь Мирзоев шыққан.[13]
Қазіргі күрдтер
Сириядағы күрд жауынгерлері
Күрдтерді біртекті халық деп атауға болмайды, өйткені олардың отаны Күрдістанның өзі әртүрлі мемлекеттер арасында төрт бөлікке бөлінген. Алайда күрдтердің бірлігін олардың мәдениетіне деген адалдығынан байқауға болады.
Түркияда 16 миллионнан астам күрд бар. Оның едәуір бөлігі жазуды да білмейді, жартылай сауатты ауыл халқы. Түрік күрдтеріне олардың өмір сүру деңгейінің төмендігі мен білімінің жоқтығынан елді дағдарысқа ұшыратты деген айыптаулар жиі естіледі. Бұл мәлімдемелерді объективті деп санау екіталай, бірақ күрдтердің ел үкіметімен көптеген қақтығыстары бар.
Иранда күрдтердің жағдайы одан кем емес. Соңғы онжылдықтарда тұтанған саяси қақтығыстарға байланысты бұл халықтың өкілдері жиі көтеріліс жасауда.
Құқық қорғау қызметкерлерімен және әскерилермен үздіксіз қақтығыстар бұл халықты жер аударылғандарға айналдырды, олар қандай жағдай болмасын, өз құқықтары үшін күресуді жалғастыруда. Әр түрлі елдерде күрд қозғалысының күші артып келеді, оған он мыңдаған адамдар қосылуда. Әлемнің түкпір-түкпірінде тұратын күрдтер бір халық екенін ұмытпайды.[14]
↑Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 206-207. — ISBN 978-601-7472-88-7.
.jpg)
.jpg)
